Η μάχη της Σχινόλακκας, 1825

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. 

 Πρώτη σοβαρή ενέργεια του Ιμπραήμ, μετά την απόβασιν εις Μεθώνην την 10-12 Φεβρουαρίου 1825, ήταν η προσβολή και καταδίωξις προς Βορράν των ελληνικών επαναστατικών σωμάτων που πολιορκούσαν το φρούριον της Κορώνης, διά την αποκατάστασιν της επικοινωνίας μεταξύ των δύο φρουρίων1. Μετά την επιχείρησιν αυτήν, κύριος αντικειμενικός σκοπός ετέθη η κατάληψις του κατεχομένου υπό των Ελλήνων Νεοκάστρου. Την 9 Μαρτίου λοιπόν ισχυρές δυνάμεις πεζικού, ιππικού και πυροβολικού προελαύνουν από Μεθώνην και πολιορκούν στενά το φρούριον αυτό2.
Έκτοτε επί δύο μήνες -μέχρι 11 Μαίου οπότε απεχώρησεν η φρουρά με συνθήκην και το φρούριον παρεδόθη3- οι προσπάθειες των Αιγυπτίων απέβλεπαν εις την εκπόρθησιν του Νεοκάστρου, και των Ελλήνων εις την ενίσχυσίν του δι’ επιτυχή άμυναν. Η περιοχή των αγώνων αυτών δεν περιορίζεται έξω από τα τείχη του φρουρίου, αλλ' εκτείνεται εις τον χώρον από όρμον Ναβαρίνου μέχρι διάβασιν Χανδρινού προς Ανατολάς, Πετροχώρι προς Βορράν καθώς και εις το νησί Σφακτηρία. Ιδιαίτερον ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συγκρούσεις εις το χωριό Σχινόλακκα και ανατολικά, την 15 Μαρτίου, τις οποίες θα μελετήσωμεν βάσει ανεκδότων εγγράφων και άλλων στοιχείων.
 Διά να έχωμεν μίαν γενικήν εικόνα, αναφέρομεν την κατάστασιν εις την περιοχήν, ως είχε την 14 Μαρτίου, προηγουμένην των συγκρούσεων που θα εξετάσωμεν. Το Νεόκαστρον, όπου ευρίσκονται και αρκετοί άμαχοι, υπερασπίζουν 500 4 περίπου μαχηταί με φρούραρχον τον Δημήτριον Σαχτούρην. Εις τον όρμον του Ναβαρίνου ναυλοχεί το πλοίον των Σπετσών «Ποσειδών», όπου διαμένει και ο υπουργός του Πολέμου Αναγνωσταράς. Το φρούριον πολιορκείται στενά από το μεγαλύτερον μέρος των μέχρι τότε αποβιβασθέντων εις Μεθώνην 9-10 χιλ. Αιγυπτίων, η επικοινωνία του δε γίνεται μόνον από την θάλασσαν. Συνεχής βομβαρδισμός από το πυροβολικόν των πολιορκητών προξενεί σοβαρές καταστροφές εις τα τείχη και τα κτίρια, καθώς και απώλειες εις τους αμάχους και την φρουράν5.
 Τα ελληνικά σώματα έξω από το φρούριον, αποτελούμενα κυρίως από Ρουμελιώτες και ολίγους Πελοποννησίους, είναι εγκατεστημένα σε διάφορα χωριά που απέχουν 3-4 ώρες και περισσότερον από το Νεόκαστρον, όπως Φουρτζί6, Χανδρινού7, Καλαμπρέζα, Λογκά κ.ά., με αρχηγούς τον Καραϊσκάκη, Τζαβέλλα, Γιολδάση, Γάτσο, Μαυροβουνιώτη, ΧηΧρήστο, Γιατρακαίους, Μαυρομιχαλαίους κ.ά. Πλησιέστερα ευρίσκεται το σώμα του Καρατάσου στο χωριό Σχινόλακκα, που απέχει μιάμιση ώρα από το φρούριον. Τα δυναμικώτερα σώματα της Πελοποννήσου -Αρκαδηνοί (Τριφύλιοι) και Ντρέδες της ορεινής Τριφυλίας- απουσιάζουν, διότι οι αρχηγοί των Κατσαρός, Αναστασόπουλος, Μητροπέτροβας, Γκρίντζαλης κ.ά. είναι φυλακισμένοι από την Κυβέρνησιν εις την Ύδραν μαζί με τον Κολοκοτρώνη8.
 Ο Ιμπραήμ, επειδή αντιλαμβάνεται ότι τα ελληνικά σώματα, μολονότι ευρίσκονται αρκετά μακριά και εις αδράνειαν, αποτελούν μόνιμη και σοβαρή απειλή διά τα νώτα των στρατευμάτων που πολιορκούν το Νεόκαστρον, αποφασίζει να τα εξουδετερώση. Το πρωί λοιπόν της Κυριακής 15 Μαρτίου, ισχυρά δύναμις τακτικού πεζικού εξορμά από το πολιορκητικόν στρατόπεδον του Νεοκάστρου και προσβάλλει το σώμα του Καρατάσου εις Σχινόλακκα, Ταυτοχρόνως δύναμις ιππικού κινείται ανατολικά της Σχινόλακκας, δια να απαγορεύση τα δρομολόγια που οδηγούν προς το χωριό, και συγκρούεται με ελληνικά σώματα που σπεύδουν να ενισχύσουν τον Καρατάσο από Χανδρινού και Φουρτζί.

2. ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΡΑΤΑΣΟΥ - ΓΙΑΤΡΑΚΟΥ - ΓΑΤΣΟΥ. 

 Τις παραπάνω συγκρούσεις θα παρακολουθήσωμεν από ανέκδοτες εκθέσεις των αρχηγών που εδέχθησαν τις επιθέσεις. Διά την προσβολήν του χωριού Σχινόλακκα έχομεν την λιτήν έκθεσιν του Μακεδόνος αρχηγού Καρατάσου. Διά την προσπάθειαν των ελληνικών σωμάτων να βοηθήσουν τους αμυνομένους και την αναχαίτισίν των από το αιγυπτιακόν ιππικόν, έχομεν τις εκθέσεις του Γεωργάκη Γιατράκου δια τις δυνάμεις που εξώρμησαν από Χανδρινού, και του Αγγελή Γάτσου δι' αυτές που εξώρμησαν από Φουρτζί. Οι εκθέσεις δημοσιεύονται με σιωπηρή αποκατάστασι της στίξεως και ορθογραφίας, εκτός των υπογραφών, χωρίς καμμίαν άλλην επέμβασιν.

α) Έκθεσις Καρατάσου9
Υπερτάτη Διοίκησις,
Ευρισκόμενος άντικρυ του Νεοκάστρου εις έν μικρότατον χωρίον10 μόλις με διακοσίους στρατιώτας, επειδή έμβασα και εις το φρούριον Νεοκάστρου συμμαχίαν εδικούς μου στρατιώτας11, διό και ευρέθην με ολίγους, χθες λοιπόν βλέπων τους εχθρούς ερχομένους απάνω μου, αμέσως έγραψα εις τους πέριξ στρατηγούς ότι εγώ θέλω κλεισθή και να έλθουν εις βοήθειαν. Ευθύς λοιπόν εκίνησαν του ελθείν, πλήν δεν εδυνήθησαν επειδή εμποδίσθησαν από την των εχθρών καβελλαρίαν. Ημείς δε αρχίσαμεν τον πόλεμον από πρωί έως ενάτης ώρας12. Ο αριθμός των φονευμένων και πληγωμένων εχθρών εστάθη περίπου των πεντακοσίων. Επήραμεν λάφυρα αρκετά σολδάτα13 και φέσια έως τριακόσια και άλλα έτι πάμπολλα. Τοιούτος εστάθη ο πόλεμος. Η νίκη, τη του θεού δυνάμει, εστάθη εδική μας.
Προς τούτοις ευρίσκομαι εις μεγάλην λύπην, επειδή οι στρατιώται στενοχωρούνται διά τα μηνιαία εκ της ενδείας και δεν ημπορώ πλέον να τους κρατήσω, με το να παρήλθεν η προθεσμία, και παρακαλώ φροντίσατε το συντομώτερον διά να πληρωθώσι. Φροντίσατε έτι και διά τροφάς, επειδή και από αυτάς έχομεν έλλειψιν. Με όλον το σέβας μένω. 
Τή 16 Μαρτ. 1825, Βλάση14. Εις τους ορισμούς της, Καρα Τάσιος

β) Έκθεσις Γιατράκου15
Προς το Εκτελεστικόν Σώμα 
 Αναφέρομαι προς την σεβαστήν Διοίκησιν φανερώνοντας τα έως ώρας τρέχοντα. Ο εχθρός εκατακυρίευσε όλας τας δυνατάς τοποθεσίας τριγύρωθεν του φρουρίου ευρισκομένας. Εως τρεις και τέσσαρας ώρας ευρισκόμεθα ημείς μακράν. Οι θέσες όπου εβαστούσαμεν, η πλησιεστέρα ήτον εκείνη την οποίαν εβαστούσε ο Καρατάσιος, η δε ετέρα ήταν όπου εβαστούσαμεν ο στρατηγός ΧηΧριστος, ο αρχηγός16 και εγώ με όλα τα στρατεύματα όπου έχομεν εις την οδηγίαν μας.
 Εις τας 15 τρέχοντος την Κυριακήν το πρωί εβγήκεν η καβαλλαρία, όση και αν ήτοι, με όλας της τας δυνάμεις και με μίαν τακτικήν κολώνα πεζούς. Η κολώνα η τακτική επήγε και απόκλεισεν το Καρατάσιο, η δε καβαλλαρία ομού και ο Πραήμ πασιάς επίασαν όλας τας δυνατάς θέσεις διά να μην δυνηθώμεν να του δώσωμεν βοήθειαν. Hμείς, θεωρώντας ότι πολιορκούν τον αυτον Καρατάσιον, επήραμεν μέτρα με ό,τι τρόπον δυνηθώμεν διά να του δώσωμεν βοήθειαν. Εις την θέσι, όπου εβαστούσαμεν έμειναν οι στρατηγοί Χατζή Χριστος και Παναγιωτάκης. Εγώ όμως συμφώνως εδιάλεξα εκατόν πενήντα στρατιώτας και επήγαινα προς τους εχθρούς. Ομοίως εβγήκαν και από τες αλαργινές θέσες17 να έρθουν εις μιντάτι ο Γάτζος και Βάσιος και Γιολντασαίοι και λοιποί όσοι επροτιμήθησαν, και ούτως επλησιάσαμεν εις τον εχθρόν. Ο εχθρός ώρμησε με όλην τη καβαλλαρίαν, μελίζοντάς τους εις τρείς τάξες, και μας έζωσαν απ' όλα τα μέρη. Και προσώνοντας εις του Βάσιου τους ανθρώπους, βλέποντάς τους από μακρόθεν ατζάκισαν, δεν εύρον τόπου επιτήδειον διά να τους αντισταθούν, έσωσαν οι εχθροί και εσκότωσαν μερικούς και έπειτα τους διεσκόρπισαν, και εν ταυτώ μας επήραν και ημάς τες πλάτες. Ημείς, γνωρίζοντας ότι θέλει μας χαλάσουν και ημάς, επισωστρέψαμεν και ερχόμεθα να φθάσωμεν πάλιν εις το ίδιον χωρίον το όποιον ήτον οι εδικοί μας. Και ότι επλησιάσαμεν εις το χωρίου, μας έφθασαν και μας εθανάτωσαν έναν στρατιώτην. Και βλέποντας το επάπειρον ότι θα θανατώσουν αρκετούς, θεού δυνάμει επισωστρέψαμεν ορμώντας εναντίον τους πολλά ολίγοι, επειδή και τόπον δεν είχομεν να πιάσωμεν, και ηθέλησεν ο θεός και τους ετζακίσαμεν. Ήλθον και από άλλον μέρος του χωρίου οι εχθροί και εβγήκεν ο ΧηΧρίστος και αρχηγός να πισωστρέψουν τους στρατιώτας όπου έφευγαν, και απαντήθηκαν και τους εβάρεσαν και τους επισώστρεψαν οπίσω, χωρίς να μας κάμουν τίποτες.
Τον Καρατάσιο, όπου τον είχαν κλεισμένον, επολέμησεν ηρωικά και εσκότωσεν Τούρκους πολλούς, και εις τας 7 η ώρα18 έπιασεν ένας χειμώνας δυνατός και ετραβήχθησαν οι Τούρκοι εις τα τζαντήριά τους και αυτός εβγήκεν αβλαβής. Και μας έστειλεν γράμμα να αναχωρήσωμεν και ημείς από την θέσιν μας, ότι και αυτός ανεχώρησεν και εμεινέσχαμε μόνοι μας. Και με αυτό ανεχωρήσαμεν εις τας δώδεκα η ώρα19, διά να ενωθώμεν με τους λοιπούς όπου έστεκον εις τα έξωθεν μέρη.
 Λοιπόν από τον χειμώνα όπου μας έτυχεν ταύτην την νύκτα, πόθε επήγεν το ένα και το άλλον στράτευμα δεν είδομεν. Λοιπόν σήμερον εις τάς 16 τρέχοντος εμαζώξαμεν τους στρατιώτας μας και εσυνάχθημεν να συνομιλήσωμεν, και είδα εις τους στρατηγούς πολλά ολίγους στρατιώτας. Οι δε στρατιώται, άλλοι από φόβον, άλλοι προφασιζόμενοι την κακοκαιρίαν, εσκόρπισαν εις Νησίον και Καλαμάταν και εις τα πέριξ χωρία να κάμνουν καταχρήσεις, ως ήτον συνηθισμένοι και το έκαμνον και εις άλλες ανάγκες.
 Το φρούριον έμεινεν πολλά στενεμένον από τον εχθρόν, χωρίς να ημπορή τώρις ούτε να έμβη ούτε να έβγη τινάς ειμή διά θαλάσσης, αν και είναι τρόπος να του δοθή βοήθεια. Εγώ, ως βλέπω την δύναμίν μας, ότι πώς δεν θέλει ωφελήσωμεν εις το εξής παραμικρήν βοήθειαν, χωρίς να έλθουν στρατεύματα αρκετά και με δύναμιν μεγάλην. Τότες θέλει ωφελήσωμεν, Και αν δεν προφθάση δύναμις διά θαλάσσης, το φρούριον κινδυνεύει να το λάβη ο εχθρός, και τότες δεν θέλει ωφελήσωμεν τίποτες, ότι τα ξενικά στρατεύματα20 άρχισαν και ρεμπελεύουν, Πελοποννησιακά στρατεύματα δεν είναι τελείως, της Αρκαδίας21 τα στρατεύματα, τα οποία ήθελον μας ωφελήσει με το ηξεύρουν τους τόπους και όντες και άξιοι, δεν είναι ούτε ένας, μόνον επήραν τα βουνά από τας καταχρήσεις και ούτως δεν έχομεν ελπίδα από αυτούς.
 Και μην παίρνετε θάρρος ότι έχετε διαταγές και ελπίζετε ότι είναι στρατεύματα, διότι εις σε αυτό απάνω έχετε λάθος μεγάλον, ότι πολλά ολίγοι κάμενουν το χρέος τους ως διατάττονται. Εγώ κάμνω το χρέος μου και ιδεάζω την σεβαστήν Διοίκησιν τα τρέχοντα και γράφω ορθά, και δεν συνηθώ να γράφω, ως συνηθίζουν μερικοί διά να γράφουν υποθέτοντας ότι είναι καλοί. Θέλει σας παραστήσει διά ζώσης τα τρέχον, διότι δεν δύναμαι να σας τα περιγράψω όλα, και βάλετε πίστιν εις τούς λόγους του, του αγιουτάντε22 μου. Προσκυνώντας σας με όλον το βαθύτατον σέβας.
Τη 16 Μαρτίου 1825, Καλαμπρέζα23,
Ο ευπειθής πατριώτης, γηοργακης γηατρακος

γ) Έκθεσις Γάτσου24
Πρός το σεβαστόν μοι Εκτελεστικόν Σώμα
Δεν λείπω να γνωστοποιήσω, κατά το χρέος μου, και το σεβαστόν μοι Εκτελεστικό Σώμα, τον πόλεμον οπού εις Σκινόλακκα εκάμαμεν. Την απερασμένην Κυριακήν, πολλά πρωί, εκίνησεν ο εχθρός με το τακτικόν σώμα και με όλον το ιππικόν εναντίον του στρατηγού Καρατάσιου, στρατοπεδημένου όντος εις το ρηθέν χωρίον Σκινόλακκα. Εν τώ μαθόντες ημείς από τα καραούλια μας, ετρέξαμεν μαζί με τους στρατηγούς Γ. Βαλτινόν και κ. Γιολντάσην εις βοήθειάν των. Μόλις λοιπόν εφθάσαμεν εις το ρηθέν χωρίον εναντίον του εχθρού, και ώρμησεν όλο το ιππικόν εναντίον μας. Δεν επρολάβαμεν λοιπόν να φκιάσωμεν τα αναγκαία ταμπούρια, διά να ματαιώσωμεν το σχέδιον του εχθρού, αλλ’ ευθύς με την πρώτην ορμήν ετζακίσθημεν και εσκοτώθησαν εδικοί μου στρατιώται τέσσαρις, από τους οποίους ο ένας ήταν ο εξάδελφός μου Χρύσανθος και ένας του κ. Δ(ημήτριο)ς Καλαμίδα. Από τους άλλους στρατηγούς δεν έχω ακόμη σωστήν πληροφορίαν πόσοι εσκοτώθησαν, με το να μην είναι εις το ίδιου χωρίον, στοχάζομαι όμως να είναι πολλά ολίγοι. Ημείς από την τρίχα εγλυτώσαμεν.
Ο στρατηγός Καρατάσιος, με το να ήτον μέσα κλεισμένος, έκαμε μεγάλην φθοράν εις το τακτικόν, καθώς και από τον ίδιον θέλετε πληροφορηθή. Το ιππικόν του εχθρού, όπου ώρμησεν εναντίον μας, ήτον υπέρ τους πεντακοσίους. Oλα τα σώματα κατά το παρόν ετραβήχθησαν εις τα υψηλότερα χωρία, και προσμένουν δευτέραν ικανήν ετοιμασίαν να κινηθούν.
Έμαθον ότι η σεβαστή Διοίκησις επλήρωσε και πληρώνει μισθούς των στρατιωτών, στέλλω λοιπόν και εγώ τούς ανθρώπους μου μαζί με τον υιόν του κ. Δς Καλαμίδα να παραλάβουν τους μισθούς κατά την καταγραφή του κυρίου Ν. Μπούφη..
Εν τοσούτω μην έχοντας έτερον, μένω με όλον το σέβας και την ευπείθειαν. 
Tη 17 Μαρτίου 1825, Παιδεμένου25 1825,  Ο πατριώτης Ας26 Γάτζος

3. ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ.

 Οι παραπάνω εκθέσεις και άλλα συμπληρωματικά στοιχεία μας επιτρέπουν να αναπλάσωμεν τα γεγονότα με αρκετήν ακρίβειαν. Το πρωί της Κυριακής 15 Μαρτίου, 2-3.000 27 τακτικοί εξορμούν από το στρατόπεδον πολιορκίας Νεοκάστρου προς Σχινόλακκα, που απέχει μιάμισυ ώρα. Θα έφθασαν κατά τις 8, οπότε προσέβαλαν το σώμα του Καρατάσου, όπως αναφέρει ο ίδιος: Ημείς δε αρχίσαμεν τον πόλεμον από το πρωί. Τα πυρά των 200 στρατιωτών του Καρατάσου από τα σπίτια, που είχαν μετατρέψει σε μικρά φρούρια, ήταν εξαιρετικά φονικά κατά των τακτικών Αιγυπτίων στρατιωτών, καθώς επετίθεντο ακάλυπτοι εις συμπαγή παράταξιν. Οι απώλειές των ήταν τρομακτικές, ο Καρατάσος αναφέρει 500 28 νεκρούς και τραυματίες. Τέλος μας πληροφορεί ότι η μάχη διεκόπη την 3 μ.μ., χωρίς να αναφέρη την αιτίαν. Ο Γιατράκος όμως γράφει: Εις τας 7 η ώρα (1 μ.μ.) έπιασε ένας χειμώνας δυνατός -ραγδαία βροχή- και ετραβήχθησαν οι Τούρκοι... Την διακοπήν της μάχης εις Σχινόλακκα λόγω βροχής πληροφορούμεθα και από άλλες πηγές29. Η αποχώρησις των Αιγυπτίων οφείλεται εις τις τεχνικές ατέλειες των πυροβόλων όπλων της εποχής30 -τυφέκια, πιστόλια- που τα καθιστούσαν άχρηστα εις περίπτωσιν βροχής, όπως συνέβη με τα όπλα των τακτικών του Ιμπραήμ εις Σχινόλακκα. Αντιθέτως, τα όπλα των στρατιωτών του Καρατάσου, προφυλαγμένα μέσα εις τα σπίτια, δεν επηρεάσθησαν από την βροχήν. Οι Αιγύπτιοι λοιπόν, βαλλόμενοι χωρίς να δύνανται να αντιδράσουν, ηναγκάσθησαν να διακόψουν τον αγώνα και να επιστρέψουν εις το στρατόπεδόν των έξω από το Νεόκαστρον.
 Δευτέρα σύγκρουσις είναι του αιγυπτιακού ιππικού, δυνάμεως 300-500 ιππέων, με τα ελληνικά σώματα που έσπευσαν να ενισχύσουν τον Καρατάσο. Τα περισσότερα σώματα ευρίσκοντο εις τα χωριά ανατολικά Σχινόλακκας. Από την περιοχήν αυτήν δύο δρομολόγια οδηγούν προς Σχινόλακκα (βλ. σχεδιάγραμμα πίναξ ΙΗ'): 
α) Χανδρινού - Λέζαγα (Στενωσιά) - Σχινόλακκα. 
β) Φουρτζι (Βελανιδιές), Κρεμμύδι - Κουκουνάρα - Σχινόλακκα.

 Ο Γεωργάκης Γιατράκος, που ευρισκόταν με τον αδελφό του Παναγιωτάκη και τον Χατζηχρήστο εις του Χανδρινού, τίθεται επί κεφαλής 150 στρατιωτών και σπεύδει προς Σχινόλακκα, ακολουθώντας το πρώτον δρομολόγιον. Δεν αναφέρει μέχρι που έφθασε, πιθανόν μέχρι Λέζαγα, όπου συνήντησε το ιππικόν του Ιμπραήμ. Οι πεζοί του Γιατράκου, αδυνατώντας να αντιμετωπίσουν τους ιππείς, ανατρέπονται και επιστρέφουν διωκόμενοι προς Χανδρινού. Το ιππικόν τους καταδιώκει μέχρι το χωριό, όπου συγκρούεται με στρατιώτες του Χατζηχρήστου και αποχωρεί, αφού η αποστολή του, να μην επιτρέψη εις ενισχύσεις να βοηθήσουν τον Καρατάσο, έχει εκτελεσθή.
 Εξ άλλου, οι ευρισκόμενοι εις Φουρτζί και γύρω συνοικισμούς Γάτσος, Βαλτινός, Μαυροβουνιώτης και Γιολδάσης31 κινούνται προς βοήθειαν του Καρατάσου από το δεύτερον δρομολόγιον. Και αυτοί όμως ευρίσκονται αντιμέτωποι με το αιγυπτιακόν ιππικόν, πιθανώς δυτικά Κουκουνάρας, ανατρέπονται και αποχωρούν με απώλειες.
 Κατά τις απογευματινές ώρες, αφού η μάχη διεκόπη λόγω της ραγδαίας βροχής, οι Αιγύπτιοι επιστρέφουν εις το στρατόπεδόν των έξω από το Νεόκαστρον και τα ελληνικά σώματα μετασταθμεύουν εις μακρινότερες θέσεις απ’ αυτές που κατείχαν μέχρι τότε: Ο Καρατάσος εις Βλάση, ο Γάτσος εις Παιδεμένου (Φλεσιάς, βορείως Μανιακίου), οι Γιατρακαίοι εις Καλαμπρέζα (Καλοχώρι) κ.ο.κ.

4. ΚΡΙΣΕΙΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 

 Η επιτυχής άμυνα του Καρατάσου εις Σχινόλακκα ήταν η πρώτη ελληνική νίκη κατά των δυνάμεων του Ιμπραήμ. Οι επιτιθέμενοι είχαν εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες, εγκατέλειψαν δε άφθονα λάφυρα. Πολλά λογχοφόρα τυφέκια έστειλεν ο Καρατάσος εις την Κυβέρνησιν32.
Ιδιαιτέρως πρέπει να τονισθούν: α) Η ηρωική απόφασις του Καρατάσου να αντιμετωπίση πανίσχυρον αντίπαλον, μη γνωρίζοντας αν θα του δοθή βοήθεια -όπως και δεν του εδόθη, β) Η θαυμαστή κατανομή των δυνάμεών του εις τα ολίγα σπίτια του χωριού και η οργάνωσις της αμύνης -τυφεκίθρες, πεδία βολής κλπ.- που είχαν αποτέλεσμα τις τρομακτικές απώλειες του αντιπάλου χωρίς καμμιαν σχεδόν ιδικήν του. γ) Η ψυχραιμία και ευστοχία των 200 σκληροτραχήλων και εμπειροπολέμων Μακεδόνων33 στρατιωτών του Καρατάσου κατά την 6/ωρη αμυντική μάχη εναντίον υπερδεκαπλασίων επιτιθεμένων τακτικών του Ιμπραήμ. Η επιτυχία του Καρατάσου είχε τότε εξαιρετικά ευμενή απήχησιν και αναφέρεται με εγκωμιαστικά σχόλια από τους περισσοτέρους απομνημονευτάς του Αγώνος και από τον Τύπον34.
Δεξιά: Αναστάσιος Καρατάσος (1764-1830)

Πρέπει να εξαρθή επίσης η προθυμία των ελληνικών σωμάτων να ανταποκριθούν αμέσως εις την πρόσκλησιν του Καρατάσου διά βοήθειαν. Η παρουσία όμως του αντιπάλου ιππικού δεν επέτρεψε να πραγματοποιήσουν την πρόθεσίν των.

Το ιππικόν τότε ήταν ακριβώς ό,τι τα άρματα μάχης σήμερα. Και τα δύο κυριαρχούν εις το πεδίον της μάχης και απαγορεύουν την κίνησιν πεζικού που δεν υποστηρίζεται.Το σχέδιον του Ιμπραήμ ήταν μελετημένο, όπως άλλωστε τα περισσότερα σχέδια επιχειρήσεών του35. Κατά των αμυνομένων εις Σχινόλακκα εξαπολύει συντριπτικώς ανώτερες δυνάμεις τακτικού πεζικού. Διά την κάλυψιν και ασφάλειαν των δυνάμεων αυτών αποστέλλει ανατολικά του χωρίου, ως τμήμα αποκοπής, ισχυράν δύναμιν ιππικού, με αποστολήν να απαγορεύση κάθε κίνησιν προς βοήθειαν των αμυνομένων. Το ιππικόν, όπως είδαμε, εξετέλεσε άριστα την αποστολήν αυτήν. Το σχέδιον παρουσίαζε την αδυναμίαν ότι δεν προέβλεπε την υποστήριξιν του πεζικού με πυροβολικόν, προφανώς επειδή δεν είχε προβλεφθή η άκαμπτη και αποφασιστική άμυνα εις Σχινόλακκα. Η βροχή κατά τις απογευματινές ώρες της 15 Μαρτίου ήταν ο μεγάλος σύμμαχος του Καρατάσου. Ενώ αχρήστευσε τα τυφέκια και πιστόλια των Αιγυπτίων, δεν επηρέασε καθόλου τα προστατευμένα μέσα εις τα σπίτια όπλα των αμυνομένων.
 Η αποτυχία της Σχινόλακκας ήταν οδυνηρή εμπειρία διά τον Ιμπραήμ. Δεν θα επιχειρήση πλέον σοβαρή ενέργεια κατά των ελληνικών σωμάτων παρά ύστερα από 23 ολόκληρες ημέρες -την 7 Απριλίου- εις το Κρεμμύδι, αφού ενισχυθή, οργανωθή και σχεδιάση με επιμέλειαν την νέαν του προσπάθειαν.

KΩΝ. Λ. ΚΟΤΣΩΝΗ, Ταξιάρχου έ.α.
"Μάχη Σχινόλακκας. Έκθεσις Καρατάσου και άλλα στοιχεία (Μάρτ. 1825)"
Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1982

Σημειώσεις:
1. Διά την ενέργειαν αυτήν, που διήρκεσεν από 19-21 Φεβρουαρίου, βλ. Κων. Κατσώνη, Απόβασις του Ιμπραήμ εις Μεθώνην και διεύρυνσις του αρχικού προγεφυρώματος, Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Γ', Αθήναι 1976, σσ. 356-368.
2. Την ημερομηνίαν ενάρξεως πολιορκίας του Νεοκάστρου πληροφορούμεθα: α) Από αναφοράν τών προκρίτων του φρουρίου προς την Διοίκησιν: Οκτώ ημέρας σήμερον είμεθα πολιορκισμένοι εις το φρούριον από τον εχθρόν με μπαταρίες του, κανόνια και βόμβες. Οι εγκάτοικοι εις το φρούριον δημογέροντες και επιστάται Νεοκάστρου και Moθώνης, 16 Μαρτίου 1825, ημέρα 21ευτέρα, ενδοθεν του φρουρίου Νεόκαστρον, Ιωάνηης Γ. Οικονομίδης... ΓΑΚ, Εκτελεστικόν, φ. 72. β) Από επιστολήν του Ν. Γεωργακοπούλου από Νεόκαστρον την 18 Μαρτ, 1825 πρός Θ. Σκορδάκην εις Φιλιατρά: Δέκα ημέραι είναι σήμεραν όντας πολιορκισμένοι παρά τών ανδραπόδων... ΓΑΚ, Βλαχογ., φ. 9.
3. Αντ. Λιγνού, Αρχεία Λαζ. και Γεωρ. Κουντουριώτου, τ.Δ΄, εν Πειραιεί 1926, σ. 471.
4. ΓΑΚ, Βλαχογ., φ. 9, 19 Μαρτ. 1825, Α. Παπαγεωργίου (Αναγνωσταράς), Υπ. Πολέμου πρός Γ. Κουντουριώτην:... και ποσούνται έως τώρα πεντακόσιοι. ό φρούραρχος κύριος Σαχτούρης...
5. ΓΑΚ, Εκτελ φ. 72, 15 Μαρτ. 1825, Ι. Κορφιωτάκης έπαρχος Νεοκάστρου και Moθώνης πρός Διοίκησιν. ΓΑΚ, Εκτελ., φ. 72, 16 Μαρτ. 1825, δημογέροντες Νεοκάστρου και Moθώνης πρός Διοίκησιν.
6. Εις το Φουρτζι και πέριξ εστάθμευαν Ρουμελιώτες αρχηγοί με τα σώματά των, την 1 Μαρτίου δε έφθασε και ο διορισθείς αρχιστράτηγος Υδραίος Κυριάκος Σκούρτης. Αρχεία Κουντουριώτου, τ.Δ', σσ.217-219.
7. Εις του Χανδρινού εστάθμευαν οι Γιατρακαίοι και όΧηΧρήστος. ΓΑΚ, Συλλογή Γιατράκου, α.ά. 000489, 12 Μαρτ, 1825, XηΧρήστος Βούλγαρης πρός τους στρατηγούς τους ευρισκομένους εις Μεσσηνιακόν κόλπον. Εκθεσις Γεωρ. Γιατράκου κατωτέρω.
8. Απ. Bακαλοπούλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.ΣΤ', Θεσσαλονίκη 1982,σσ.788-79, όπου και βιβλιογραφία.
9. ΓΑΚ, Συλλογή Βλαχογιάννη, Εκτελεστικόν, φ. 9, 15 Μαρτ. 1825, Καρατάσιος πρός Σεβαστόν Σώμα Εκτελεστικόν προσκυνητικώς. Ο Αναστάσιος Καρατάσος ή Γερο-Καρατάσος εγεννήθη εις Δοβρά Βεροίας τό 1764. Προεπαναστατικώς και κατά την έναρξιν της Επαναστάσεως έδρασεν εις περιοχήν Βεροίας-Ναούσης. Μετά την καταστροφήν της Ναούσης τό 1822, κατήλθεν εις Νότιαν Ελλάδα και συμμετέσχεν ενεργώς εις τόν Αγώνα. Απέθανε το 1830 εις Ναύπακτον. Βλ. Δημ. Μισυρλή, Η συμμετοχή της Μακεδονίας εις τόν υπέρ ελευθερίας τών Ελλήνων ιερόν Αγώνα του 1821, Θεσσαλονίκη 1937. Γεωρ. Χιονίδη, Σχεδίασμα περί του (Γέρο)-Καρατάσου και της οικογενείας του, Μακεδονικά, τ. 9(1969), σσ. 295-315. Αρ. Κωστοπούλου, Μορφές Μακεδόνων αγωνιστών του 21, Αθήναι 1973, σσ.55-68, όπου και λοιπή βιβλιογραφία. Ιωάν. Πετρώφ, Περίδοξος κλεφτουριά της Μακεδονίας, εισαγωγή Γ. Χιονίδη, Θεσσαλονίκη 1972, σσ. 82-97. Γεωρ. Γαζή, Λεξικόν τής Επαναστάσεως, Ηωάννινα 1972, σσ. 74-75.
10. Το χωρίον Σχινόλακκα, ( ή ), όπου είχεν οχυρωθή ο Καρατάσος, υπάγεται εις τόν δήμoν Πύλου (Νεόκαστρον) από την οποίαν απέχει ΒΑ 1 ώ. 30. Έχει υψόμετρον 150μ. κατά την απογραφή της «Expédition Scientifique de la Morée» το 1830  είχε 4 οικογένειες. Μ. Χουλιαράκη, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδας 1821-1971, τ.Α Α/Ι Αθήναι 1973, σ.41. Κατα την απογραφήν του 1971 είχε 108 κατοίκους.
11. Πράγματι, ο Καρατάσος είχεν ενισχύσει την φρουράν Νεοκάστρου με μικρή δύναμι, δύο ημέρες πριν δεχθή ο ίδιος την επίθεσι, όπως πληροφορούμεθα από έγγραφα της εποχής: ... εις τάς 13 παρόντος έφθασε εις το φρούριον ο εκλαμπρότατος κ. μπεϊζανδές Γεωργάκης με 168 στρατιώτας και ο κ. Γιάννης Βελέντζας του γενναίου Καρατάσου... ΓAK, Eκτελεστικόν φ.72, 15 Mαρτ. 1825, ο έπαρχος Νεοκάστρου και μεθώνης Ι Κορφιωτάκης πρός Διοίκησιν. ... εδώ εμβήκαν εις το φρούριον διά θαλάσσης οι μπετζαντέδες Γεώργιος και Ιωάννης με εκατόν τόσους στρατιώτας και κάποιος καπετάν Γιάννης Βελέντζας με μερικούς στρατιώτας από του Καρατάσου. ΓΑΚ, Εκτελεστικόν, φ. 72, 16 Μαρτ. 1825, δημογέροντες Νεοκάστρου και Moθώνης πρός διοίκησιν. Συγκεκριμένον αριθμόν μας δίδει ο υπουργός Πολέμου Αναγνωσταράς εις επιστολήν του προς Γ. Κουντουριώτην την 19 Μαρτ, 1825, ΓΑΚ, Βλαχογ., Εκτελ., φ.9: ...και 50 του Καρατάσιου. Ο οπλαρχηγός του Καρατάσου Ι. Βελέντζας κατήγετο από τον Αλμυρόν της Θεσσαλίας, βλ. Γεωρ. Γαζή, Λεξικόν τής Επαναστάσεως, σσ.72-73.
12. Ενάτη ώρα του ισχύοντος τότε μουσουλμανικού συστήματος ώρας, αντιστοιχεί με 3 μ.μ. του ισχύοντος σήμερα συστήματος.
13. Σολδάτον, λογχοφόρον τυφέκιον διά του οποίου ήσαν ωπλισμένοι οι στρατιώτες (Soldat) του Ιμπραήμ.
14. Βλάση, χωρίον 4 χλμ. περίπου ΝΑ. Μανιακίου, βλ. σχεδιάγραμμα πίναξ IH'.
15. ΓAK, Εκτελεστικόν φ.72. Διά τον Γεωργάκην Γιατράκον βλ. Κων. Κοτσώνη, Εκθεσις εκδουλεύσεων Ηλία Ι. Γιατράκου, Λακωνικαι Σπουδαί, τ. ΣΤ ́ (1982), σσ. 162 κέξ., όπου και βιβλιογραφία.
16. Αρχηγός είναι ό άδελφός του Γεωργάκη Γιατράκου Παναγιωτάκης, δια τόν οποίον βλ. ομοίως Κ. Κοτσώνη, ένθ. αν.
17. Φουρτζί, Κρεμμύδια και πέριξ, βλ. σχεδιάγραμμα πίναξ ΙΗ'. 
18. Κατά το σύγχρονον σύστημα ώρας 1 μ.μ.
19. 6 μ.μ. 
20. Ξενικά στρατεύματα νοούνται τα μη Πελοποννησιακά, Ρουμελιώτες κλπ. 
21. Κυπαρισσίας, και γενικώτερα Τριφυλίας. 
22. Αγιουτάντες (-ης), ό (ιταλ. ajutante), υπασπιστής, 
23. Καλαμπρέζα, Καλοχώριον, βλ. σχεδιάγραμμα πίναξ ΙΗ ́. 
24, ΓΑΚ, Συλλογή Βλαχογιάννη, Εκτελεστικόν, φ, 9. Ο Αγγελής Γάτσος εγεννήθη εις την περιοχήν Εδέσσης και έδρασεν ώς οπλαρχηγός εις Μακεδονίαν. Μετά την καταστροφήν της Ναούσης το 1822 κατήλθεν εις την Νότιον Ελλάδα και συνέχισε συμμετέχων εις την Επανάστασιν. Βλ. A. Mισυρλή, ένθ’ άν, Ιωάν. Βασδραβέλλη, Ο Αγώνας του 1821 στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1969, σσ.19, 75-79, 84, 88-90, 95-96, 99, 108-109, 111-114, 118 ένθα και λοιπή βιβλιογραφία.
25. Παιδεμένου, Φλεσιάς 4 χλμ. Β. Μανιακίου. 
26. Aς, συντομογραφία του Αγγελής. 
27. Διά τις δυνάμεις τών επιτεθέντων Αιγυπτίων έχομεν τις ειδήσεις: Καν. Δελιηγιαννη, Απομνημονεύματα, τ.Β’, Αθήναι 1957, σ.238, 7.000 πεζοί και 1.000 ιππείς, Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ.Γ', εν Αθήναις 1888, σ.148, εν τάγμα Αιγυπτίων. Νικ. Σπηλιάδου. Απομνημονεύματα, τ.Β’, Αθήναι 1972, σ.256, 2,000 πεζούς και 300 ιππείς, Αμβρ. Φραντζή, Επιτομή της Iστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, φωτομηχανική άνατύπωσις εκ τής α' έκδόσεως, Αθήνα 1975, σ.331, 5.000 εχθρών.ΓΑΚ, Εκτελ. φ.72, 15 Μαρτ. 1825, Ι. Κορφιωτάκης έπαρχος Νεοκάστρου πρός Διοίκησιν: Σήμερον επήγε μέρος του εχθροί δύο κολώνες από 2 χιλιάδες με τριακοσίους ιππείς. Εκροτήθη πόλεμος μετά του Σ(τρατηγού) Καρατάσου,.. 
28. Αλλες ειδήσεις: Κ. Δεληγιάννη, Απομνημ., τ.Β’, σ.239, νεκροί 100. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημ., τ. Β’, σ. 256, νεκροί 500. Α. Φραντζή. Επιτομή, t. B', σ.331, νεκροί 250. ΓΑΚ Εκτελ. φ.72, 19 Μαρτ. 1825, Υπουργός Πολέμου Αναγνωσταράς πρός Γ. Κουντουριώτην ... έπεσαν υπέρ τους τριακοσίους Τούρκους. Αντ. Λιγνού, Αρχείον Ύδρας, τ. ΙΑ', εν Πειραιεί 1929, σ. 79, φρούραρχος Νεοκάστρου Α. Σαχτούρης πρός Α. Μιαούλην, 19 Μαρτ. 1825. Ο γενναίος Καρατάσος την προχθες Κυριακή εκρότησε πόλεμον με τους εχθρούς και εσκότωσε υπέρ τους 200 και ξεχωριστά λαβωμένους, και έστειλε πέντε φορτία μπαγιονέττες εις την Διοίκησιν. Εφημ. «Ο Φίλος του Νόμου», αριθ. 104/23 Μαρτ. 1825, σ.3, ... αφήσαντες εις τον τόπου 500 πτώματα και λαβόντες μεθ' εαυτών πλήθος λαβωμένων.
29. Μιχ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, φωτομηχανική επανέκδοσις εκ της α' εκδόσεως, επιμέλεια-εισαγωγή ευρετήριον Ιωάννας Γιανναροπούλου - Τ. Αθ. Γκριτσοπούλου , Αθήναι 1976, δ.501. Αθ. Γρηγοριάδυ, Ιστορικαί αλήθειαι, εν Αθήναις 1934, σ.161. Κ. Δεληγιάννη, Απομν. τ.Β, σ.238. Α. Φρατζή, Επιτομή, τ.Β, σ.331. Νικ. Κασομούλη, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως τών Ελλήνων, τ. Β’, Αθήναι 1940, σ. 41. Εφημ. «Ο Φίλος του Νόμου», αριθ. 104/23 Μαρτ, 1825, σ. 2.
30. Τα πυροβόλα όπλα της εποχής του Αγώνος -τυφέκια, πιστόλια- ήταν εμπροσθογεμή, δηλ. από το στόμιον της κάννης εισήγετο η πυρίτις και μετά το βλήμα, που ώθούντο εις το βάθος της κάννης. Εκεί υπήρχεν οπή μεταδόσεως του πυρός, που έθετεν εις επικοινωνίαν το γέμισμα της κάννης με μικρή ποσότητα εναυσματικής πυρίτιδος, της ονομαζομένης αγιζότης (τουρκ. agίz οtu), που ετοποθετείτο εις κατάλληλον υποδοχήν εις το εξωτερικόν της κάννης. Με την πίεσιν ης σκανδάλης απηλευθερώνετο η σφύρα (κόκκορας, λύκος), κτυπούσε τον πυρόλιθο (τσακμακόπετρα) και δημιουργούσε σπινθήρες. Οι σπινθήρες πυροδοτούσαν την αγιζότη, η οποία μετέδιδε το πυρ διά της οπής εις το γέμισμα μέσα εις την κάννην, που ανεφλέγετο με την σειράν του και προκαλούσε την εκπυρσοκρότησιν. Εάν όμως η εναυσματική πυρίτις -η αγιζότη- υγραινόταν από βροχήν, όπως εις την περίπτωσίν μας, η άλλην αιτίαν, δεν ανεφλέγετο από τους σπινθήρες του πυρολίθου και το όπλον δεν εκπυρσοκρατούσε.
31. Δεν γνωρίζομεν ακριβώς την δύναμιν τών ελληνικών σωμάτων. Κατά προσέγγισιν πρέπει να υπολογίζωμεν ότι κάθε αρχηγός -ονομαζόμενος τότε στρατηγός- είχε περί τους 100 στρατιώτες, σύμφωνα με μαρτυρίαν Νικ. Γεωργακοπούλου εις επιστολήν πρός Θ. Σκορδάκην, ΓΑΚ, Συλλογή Βλαχογιάννη, Εκτελεστικόν, φ, 9, 18 Μαρτ, 1825: ...έχοντες μόνον εκατόν κάθε στρατηγός.

32. ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, Εκτελεστικόν, φ. 9, 17 Μαρτ. 1825, ό έπαρχος Ανδρούσης M. Πάγκαλος πρός πρόεδρον Εκτελεστικού: Εχθες (τό ορθόν προχθες) εκροτήθη πόλεμος όστις εβάσταξεν έως όπου άρχισεν η βροχή, και βρέχοντας έσκορπίσθησαν τα στρατεύματα τόσον τα εδικά μιας, όσον και τα εχθρικά. Ο Καρατάσιος μόνον εκλείσθη κατά την Γιάλοβαν εις έν μέρος Σκινόλακκα ονομαζόμενον με 200 Ελληνας και εσκότωσεν περί τους 500 αραπάδες, πιάνοντας και τρεις ζωντανούς, παίρνοντας και άρματα εχθρικά με μπαγιονέττες υπέρ τα 200 ζευγάρια και εβγήκεν αβλαβής. Αυτά τα άρματα ήλθαν εις τα χωρία της επαρχίας ταύτης και τα είδομεν οφθαλμοφανώς.

33. Το στράτευμα του Καρατάσιου εσύγκειτο από τα σώματα των Κασσανδρινών, των Μαντεμοχωρισίων, της επαρχίας του Βεροίας Μακεδόνας και από Ολυμπίους. Ν. Κασομούλη Ενθυμήματα, τ. Β’, σ.41.
34. «Εφημερις Αθηνών», αριθ. 53 / 7 Απρ. 1825, σ. 4. «Ελληνικά Χρονικά», αριθ. 25 Α28 Μαρτ, 1825, σσ. 3-4, «Ο Φίλος του Νόμου», αριθ. 104 23 Μαρτ. 1825, σσ. 2-3.
35. Κων. Κοτσώνη, Απόβασις του Ιμπραήμ εις Μεθάνην, σ.362. Του ίδιου, Εισβολή του Ιμπραήμ εις Γορτυνίαν (ιούλιος 1825), Γορτυνιακά τ.Β, Αθήναι 1978, σσ. 214-215. Του ιδίου, Επιδρομαί Τουρκοαιγυπτίων εις Ολυμπίαν, (Μάιος 1826), Πρακτικά του Α' Συνεδρίου Ηλειακών Σπουδών, Αθήναι 1980, σ. 107.

Η Μεσσηνία στην ποίηση του Τυρταίου

Το όνομα του ελεγειακού ποιητή Τυρταίου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την νότια Πελοπόννησο, άμεσα με την Λακεδαίμονα και έμμεσα με την Μεσσηνία. Τα ποιήματά του, που συγκεντρώθηκαν στην Αλεξάνδρεια σε 5 βιβλία, περιείχαν: 
1) Πολεμικά άσματα, τα καλούμενα Εμβατήρια ή μέλη Πολεμιστήρια, τα οποία από την αρχαιότητα ήδη ήταν τα πιό γνωστά ποιήματα του Τυρταίου, 
2) Παραινέσεις σε ελεγειακό στίχο, τις Υποθήκες, που συχνά τις έγραφε ο ποιητής πριν από επικείμενη μάχη και 
3) μακρό ποίημα, την κατά Σούδα «Πολιτεία Λακεδαιμονίοις», τη γνωστότερη ως Ευνομία, τίτλος που σήμαινε το σεβασμό προς τους καθιερωμένους νόμους. Ατυχώς ελάχιστα (μόνον 3) αποσπάσματα σώθηκαν από την Ευνομία.

Ο Τυρταίος αποτελεί την ασφαλέστερη ιστορική πηγή για τους μεσσηνιακούς πολέμους, εφόσον η μεταγενέστερη παράδοση των ιστορικών των ελληνιστικών χρόνων αποδείχθηκε από τη νεώτερη κριτική εξ ολοκλήρου ή εν μέρει μυθιστορηματική1. Ας μου επιτραπή μία σύντομη παρέκβαση εδώ: Συγγράμματα για τους μεσσηνιακούς πολέμους με τίτλο Μεσσηνιακά έγραψαν ο επικός ποιητής Ριανός από τη Βήνη της Κρήτης τον -3ο αιώνα2 και ο ρητοροδιδάσκαλος Μύρων από την Πριήνη, η ακριβής χρονολογία του οποίου δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη. Το έργο του Μύρωνος ήταν γραμμένο σε πεζό λόγο3. Και τα δύο αυτά χαμένα έργα χρησιμοποιήθηκαν από τον Παυσανία ως πηγές για το Δ. Βιβλίο της Περιηγήσεώς του, που είναι αφιερωμένο στη Μεσσηνία (τα Μεσσηνιακά), και αναφέρονται ρητά κυρίως στο 6ο κεφάλαιο του βιβλίου αυτού.
Η αυθεντικότητα των Μεσσηνιακών του Ριανού και του Μύρωνος απορρίφθηκε τον περασμένο αιώνα από φιλολόγους της κλάσεως του Ε. Schwartz4, ο οποίος, ας σημειωθή, απέρριψε και την αυθεντικότητα των ποιημάτων του Τυρταίου5. Τη γνησιότητα όμως τόσο των ποιημάτων του Τυρταίου όσο και την ιστορική πραγματικότητα των μεσσηνιακών πολέμων υπεράσπισαν κατά του υπερκριτισμού του E. Schwartz ο πολύς W. Jaeger και ο κύκλος των μαθητών του σε ευρύτατο κύκλο εργασιών και δημοσιεύσεων.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ υπόβαθρο της πολεμικής και συγχρόνως διδακτικής ποιήσεως του Τυρταίου είναι οι μεσσηνιακοί πόλεμοι, ρητές, oνομαστικές αναφορές στη Μεσσηνία ή τους Μεσσηνίους δύο φορές μόνο συναντάμε. Την πρώτη ρητή αναφορά τη βρίσκουμε σε ένα ελεγειακό απόσπασμα, η αρίθμηση του οποίου ποικίλλει στις εκδόσεις. Είναι το 4 στην έκδοση του Diehl6 και το 5 στην πρόσφατη του West7. Τη δεύτερη ρητή αναφορά στους Μεσσηνίους τη βρίσκουμε σε ένα τμήμα μιάς ομάδας παπυρικών αποσπασμάτων, που αποτελούν δείγματα των παλαιότερων και αυθεντικότερων στίχων του ποιητή: Πρόκειται για το αποσπ. I στηλ., 1 στην έκδοση του Diehl και το αποσπ. 23 στην έκδοση του West.

Ας σημειωθή ότι και τα δύο αυτά ποιήματα που κυρίως θα μας αποσχολήσουν έχουν βασικά κοινά χαρακτηριστικά8. Ανήκουν αναμφίβολα στη γνήσια ποίηση του Τυρταίου (όπως η φιλολογική κριτική έδειξε με βεβαιότητα γνήσια είναι τα παπυρικά κείμενα και τα αποσπάσματα (1-5 Diehl). Η σύνθεσή τους έχει σαφή ιστορικά κίνητρα, αναφέρονται δηλ. σε πραγματικά πολεμικά γεγονότα ανάμεσα στη Σπάρτη και τη Μεσσηνία. Το ύφος είναι τραχύ, η φράση βραχεία χωρίς το λεκτικό πλούτο των αθετουμένων αποσπασμάτων, οι παρομοιώσεις και οι δωρισμοί είναι συχνοί. Ακριβώς τα αντίθετα υφολογικά χαρακτηριστικά έχουν οι υπόλοιπες ελεγείες, οι 6,7.9 (Diehl), η γνησιότητα των οποίων αθετήθηκε από πολλούς ερευνητές.
Το πρώτο από τα αποσπάσματα που θα μας απασχολήση αποτελείται από τρία επί μέρους αποσπάσματα, τα οποία παραδίδουν τρείς διαφορετικές πηγές: Ο Παυσανίας9 (τους 2 πρώτους στίχους), τα Σχόλια στους Νόμους του Πλάτωνος10 (τον 3ο στίχο) και ο Στράβων11 (τους υπόλοιπους 5 στίχους). Και τα τρία όμως αυτά αποσπάσματα είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και δίνουν μία τέτοια νοηματική πληρότητα και στά μέρη τους και στο σύνολό τους, ώστε όλοι οι εκδότες από τον Bergk κι εξής τα τύπωσαν μαζί ώς ένα απόσπασμα. Αυτό είναι το εξής (απόσπ. 4 Diehl 5 West):
ημετέρωι βασιλήϊ, θεοίσι φίλωι θεοπόμπωι,
όν διά Μεσσήνην είλομεν ευρύχοιρον, 
Μεσσήνην αγαθόν μεν αρούν, αγαθόν δε φυτεύειν
αμφ’ αυτήν δ' εμάχοντ’ εννέα και δέκ’ έτη
5 νωλεμέως αιεί ταλασίφρονα θυμόν έχοντες
αιχμηταί πατέρων ημετέρων πατέρες
εικοστώι δ’ οι μεν κατά πίονα έργα λιπόντες 
φεύγον Ιθωμαίων εκ μεγάλων ορέων. 
Μεταφράζομε: «Στο Θεόπομπο, το βασιλιά μας και αγαπημένο στους θεούς, με τη βοήθεια του οπoίoυ κατακτήσαμε την εκτεταμένη Μεσσήνη, τη Μεσσήνη που προσφέρεται και γιά όργωμα και για φύτεμα γύρω της12 οι πολεμιστές πατέρες των πατέρων μας πολεμούσαν συνεχώς με καρτερία για δεκαεννιά χρόνια. Τον εικοστό οι εχθροί (δηλ. οι Μεσσήνιοι) άφησαν τους εύφορους αγρούς κι έφυγαν από τα ψηλά όρη της Ιθώμης13».
Από απόψεως ύφους αξιοσημείωτοι είναι οι ομηρικοί απόηχοι: "ευρύχορον" (Β 498, λ.265, ν414), "ταλασίφρονα", επίθετο του Οδυσσέως στον Ομηρο, συνδιάζεται με το "θυμόν έχοντες" του Ν 487 και τον "τλήμονα θυμόν" του Ε 670.
Το απόσπασμα οδηγεί σε ένα σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του -8ου αιώνα. Δυό γενεές πριν από τον Τυρταίο (πρβλ. στ, 6 «πατέρων ημετέρων πατέρες»), το δεύτερο ήμισυ του 8ου αιώνα, οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής το βασιλιά Θεόπομπο διεξήγαγαν τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο που διήρκεσε 20 χρόνια14 (γύρω στο -743/ -724) κι είχε ως κέντρο αντιστάσεως των Μεσσηνίων το όρος Ιθώμη. Η βασιλεία του Θεοπόμπου, ο οποίος έφερε σε πέρας τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο15, σύμφωνα με την παράδοση της αρχαίας χρονογραφίας (Διόδωρος VII. 8.2), συμπίπτει με την έναρξη των Ολυμπιάδων το -776, αλλά οι σύγχρονοι ερευνητές την τοποθετούν στο τέλος του 8ου αιώνα16.

Η περιγραφή του Α' μεσσηνιακού πολέμου, όσο μπορούν να δείξουν οι λίγοι αυτοί σωζόμενοι στίχοι, δίνεται με ενάργεια, σαφήνεια και γνώση των τοπογραφικών (Ιθώμη) και χρονικών συνθηκών (19 χρόνια). Η ανάμνηση του πολέμου αυτού πρέπει να ήταν ζωντανή στις μέρες του Τυρταίου,
Μετά τη νίκη των Σπαρτιατών επακολούθησε η υποδούλωση και η στέρηση κάθε ελευθερίας για τους Μεσσηνίους. Η δουλεία των ηττημένων περιγράφεται με ρεαλισμό και με μιά ολοζώντανη παρομοίωση στο απόσπασμα που σε όλες τις εκδόσεις ακολουθεί αυτό που εξετάζομε (απόσπ. 5 Diehl 16 West). Μας το διέδωσε ο Παυσανίας (IV. 14.5) αναφέροντας ότι οι στίχοι αφορούν στη σκληρή τιμωρία που οι νικητές επέβαλαν στους ηττημένους:
ώσπερ όνοι μεγάλοις άχθεσι τειρόμενοι 
δεσποσύναισι φέροντες αναγκαίης υπό λυγρής 
ήμισυ πάνθ’ όσσων καρπόν άρουρα φέρει. 
«Όπως όνοι βασανισμένοι από το μεγάλο φορτίο, από τη σκληρή ανάγκη πιεσμένοι, έδιναν στους κυρίους τους τους μισούς από τους καρπούς που πρόσφερε η γή».
Έτσι η μεσσηνιακή γή, τη γονιμότητα της οποίας με τόσο ενθουσιασμό είχε εξάρει ο ποιητής στο προηγούμενο απόσπασμα («αγαθόν μεν αρούν, αγαθόν δε φυτεύειν»)17 περιήλθε, αφού χωρίσθηκε σε μερίδια (κλήρους), στην κατοχή των Σπαρτιατών, οι οποίοι ελάμβαναν το μισό από όλη τη γεωργική παραγωγή. Ας σημειωθή εδώ ότι η επάρκεια αυτή των αγαθών και των εργατικών χεριών που παρείχαν οι Μεσσήνιοι είλωτες επέτρεπε στους Σπαρτιάτες να ζούν μακριά από τα κτήματά τους, συγκεντρωμένοι στην πόλη όπου επικρατούσαν συνθήκες μονίμου στρατοπέδου, με μόνο σκοπό τη διατήρηση κι επαύξηση της πολεμικής δυνάμεως. Οι Μεσσήνιοι έγιναν έτσι ένα είδος δημόσιων δούλων άρρηκτα συνδεδεμένων με τη γεωργική παραγωγή. Η γονιμότητα της μεσσηνιακής γης έχει επανειλημμένα εξαρθή στην αρχαιότητα18.
Οι Σπαρτιάτες υποχρέωναν τους ηττημένους Μεσσηνίους να συμμετέχουν μαζί με τις γυναίκες τους στο πένθος για τον εκάστοτε θάνατο των κυρίων τους. Αυτό λέει το επόμενο απόσπασμα του Τυρταίου (απόσπ., 5 Diehl | 7 West) που διέσωσε πάλι ο Παυσανίας (IV. 14.5):
δεσπότας οιμώζοντες, ομώς άλοχοί τε και αυτοί,
εύτε τιν oυλoμένη μοίρα κίχοι θανάτου. 
Η μαρτυρία που δίνουν τα δύο τελευταία αποσπάσματα επιβεβαιώνεται με ασήμαντες παραλλαγές από τον Αιλιανό στην Ποικίλη Ιστορία 6, 1: «Λακεδαιμόνιοι Μεσσηνίων κρατήσαντες τών μεν γενομένων απάντων εν τη Μεσσηνία τα ημίση ελάμβανιον αυτοί και τάς γυναίκας τας ελευθέρας ές τα πένθη βαδίζειν ηνάγκαζον και τους αλλοτρίους και μηδέν σφίσι προσήκοντας νεκρούς κλαίειν».
Η στέρηση ελευθεριών στους Μεσσηνίους μετά τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο φαίνεται, όπως παρατήρησε ένας από τους διαπρεπέστερους μελετητές της πρώιμης λυρικής ποιήσεως, ο Sir C. M. Βοwra19, και από την εξής παρατήρηση: Ενώ στον κατάλογο των νικητών της Ολυμπίας καταγράφονται Μεσσήνιοι νικητές από το -768 έως το -736 (ένας Λεωχάρης ήταν ο τελευταίος το 736), μετά το 736 δεν αναγράφεται κανένας Μεσσήνιος να νίκησε σε Ολυμπιάδα. Αντίθετα Σπαρτιάτης νικητής αναγράφεφεται για πρώτη φορά στην 16η Ολυμπιάδα, δηλ. περίπου το -720/717. Η παρατήρηση αυτή βοηθάει σημαντικά την κατά προσέγγιση χρονολόγηση του Α' μεσσηνιακού πολέμου. Με το τέλος του πολέμου αυτού η Σπάρτη γνωρίζει μία περίοδο οικονομικής ευημερίας και αναπτύξεως του εμπορίου και των τεχνών: Ο Τέρπανδρος φημολογείται ότι νίκησε στα Κάρνεια το -676,20 για να περιορισθώ σε ένα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι Μεσσήνιοι όμως επαναστάτησαν τρεις γενεές μετά την πρώτη υπόταξή τους, όπως σαφώς καθορίζει ο Παυσανίας (IV, 5.2)21. Η μεγάλη αυτή εξέγερση των Μεσσηνίων φαίνεται ότι έδωσε και την αφορμή στη σύνθεση του ποιήματος του Τυρταίου. Σύμφωνα με μαρτυρία του Παυσανία22, η επανάσταση των ηττημένων καθορίζεται το -685/84. Σύμφωνα όμως με ακριβέστερες ιστορικές έρευνες, η εξέγερση των Μεσσηνίων και κατά συνέπεια και η αρχή του Β' μεσσηνιακού πολέμου τοποθετείται μετά το -650.

Η μάχη του όρους της Ιθώμης, G. Delisle, Amsterdam, 1733

Στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο, ο οποίος κυρίως διεξήχθη γύρω από το όρος της Είρας23, οι μέχρι τότε είλωτες Μεσσήνιοι είχαν για συμμάχους τους Αρκάδες, Αργείους, Πισάτες και Τριφύλους24 ενώ οι Σπαρτιάτες μόνον τους Ηλείους. Πολυθρύλητος απέβη ο μεσσηνιακός ήρως Αριστομένης, σύμβολο της σθεναράς αντιστάσεως του μεσσηνιακού λαού.
Ο Τυρταίος στο ποίημα αυτό, όπως και στην Ευνομία και τις ελεγειακές παραινέσεις του, δεν αναφέρεται στο παρελθόν -εδώ συγκεκριμένα στον Α' μεσσηνιακό πόλεμο- μόνον για να εξυμνήση την παλιά λαμπρή νίκη των Σπαρτιατών. Αναφέρεται για να διδάξη τη νέα γενεά. Ο διδακτικός σκοπός του ποιήματος φαίνεται να έχη διπλή κατεύθυνση: 1) Πρώτιστα προς τους Σπαρτιάτες για να τους εμψυχώση από την αβεβαιότητα του παρόντος, θυμίζοντάς τους τη νίκη τους, την ολοσχερή υποδούλωση των αντιπάλων τους, και να τους προειδοποιήση ότι, αν τώρα ηττηθούν, θα υποστούν αυτοί οι ίδιοι όσα δεινά είχαν τότε επιβάλει στους Μεσσηνίους. 2) Απευθύνεται -αλλά εμμεσώτερα- και στους Μεσσηνίους. Τους θυμίζει τη σκληρή τιμωρία τους, η οποία θα είναι ακόμη σκληρότερη τώρα όταν κατασταλή η επανάστασή τους.
Με τέτοιους στίχους αναμφίβολα επιχειρείται η αναθάρρηση ενός λαού κι ενός στρατού για τη Σπάρτη οι δυό αυτές εύνοιες είναι ταυτόσημες , ο οποίος μετά μία σημαντική νίκη βρίσκεται μπροστά σε εξαιρετικά κρίσιμες περιστάσεις. Έτσι η αρχαία παράδοση25 μίλησε για τον Τυρταίο ως τον οδηγό, που ο ίδιος ο Απόλλωνας έστειλε για να σώση τους Σπαρτιάτες από την κατάσταση ανάγκης που είχαν περιέλθει στην έκρηξη του Β' μεσσηνιακού πολέμου26. Πέρα από το μύθο η επιρροή του ποιητή στη νικηφόρο για τους Σπαρτιάτες έκβαση του πεισματωδέστατου αυτού πολέμου είναι, όπως από τον Παπαρρηγόπουλο ως τον Jaeger έχει επανειλημμένως τονισθή, αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός, και ο ποιητής αυτός είναι από τα αρχαιότερα βέβαια πρόσωπα της ελληνικής ιστορίας. Η ελεγειακή ποίηση του Τυρταίου είναι γεμάτη από ένα έντονα διδακτικό χαρακτήρα. Είναι για τη Σπάρτη ό,τι ο Σόλων για την Αθήνα. Γράφει διαλέγοντας από τα κατορθώματα του χθες ό,τι θα εμψυχώση τους συμπολίτες του για την αντιμετώπιση των κρίσιμων περιστάσεων του σήμερα, δηλ. του Β' μεσσηνιακού πολέμου.
Σε αυτή την παρατήρηση οδηγεί και το δεύτερο ποίημα που θα εξετάσωμε, το οποίο, όπως είπαμε, περιέχει τη δεύτερη ρητή αναφορά στους Μεσσηνίους. Πρόκειται για μία ομάδα αποσπασμάτων, που περιέχονται σε ένα πάπυρο του -3ου αιώνα, ο οποίος βρίσκεται στο Μουσείο του Βερολίνου (P. Βerol. 11675) κι εξεδόθη για πρώτη φορά από τον WilamowitZ το 1918. Λεπτομερής εξέτασή του έγινε σε πρόσφατη δημοσίευση της υποφαινομένης27. Στην παρούσα ανακοίνωση θα περιορισθούμε μόνον στη ρητή μνεία των Μεσσηνίων στο αποσπ., 23 στ. 6 West.
Κατά προσέγγιση χρονολόγηση του κειμένου είναι εφικτή χάρις στην παρομοίωση από τις αρματοδρομίες, που υπάρχει στο απόσπασμα 20 στ. 7 κ.εξ. (West). Οι πρώτες αρματοδρομίες έγιναν στην Ολυμπία το -680. Η σύμπτωση της χρονολογίας αυτής μέσα στη διάρκεια του Β' μεσσηνιακού πολέμου, ο οποίος έγινε οπωσδήποτε μετά το -685, εντάσσει το ποίημα αυτό στην περίοδο της μεγάλης δραστηριότητας καιακμής του Τυρταίου.
Η όλη διατύπωση της ελεγείας οδηγεί σε ένα σκηνικό πολεμικής ετοιμότητας και σε μία συγκεκριμένη, ιστορικά πραγματική μάχη. Η μορφή αυτή του ποιήματος το κάνει να διαφέρει από τα περισσότερα αποσπάσματα του ποιητή που περιέχουν ηθικές προτροπές γενικού χαρακτήρα.

Η μνεία ενός τείχους κι ενός πύργου (απόσπ. 23, 3,7, 12West) φανερώνει ότι πρόκειται για πολιορκία. Οι Μεσσήνιοι φαίνεται ότι είχαν κλεισθή μέσα σε οχυρό (είναι γνωστό ότι ζούσαν σε οχυρωμένες πόλεις), γεγονός που θα τους έκαμε επίφοβους εχθρούς. Τέτοιος αποκλεισμός τών Μεσσηνίων σε οχυρό αναφέρεται και στα Σχόλια στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλους (III. 8. 1116a 36= Comm. in Arist. Gr.20, σ.164-165). Εκεί η φράση "και οι πρό τών τάφρων και τών τοιούτων παρατάττοντες" ερμηνεύεται: «τούτο περί Λακεδαιμονίων λέγοι άν τοιαύτην γάρ τινα μάχην, ότε πρός Μεσσηνίους έμαχέσαντο, επολέμουν, ής και Τυρταίος μνημονεύει»28. Η μαρτυρία αυτή των αριστοτελικών Σχολίων δεν είναι απίθανο να σχετίζεται με το παπυρικό μας απόσπασμα πού, όπως είδαμε, αναφέρεται σε πολιορκία οπωσδήποτε, και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για πραγματική μάχη Σπαρτιατών και Μεσσηνίων στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο. 

Απροσδόκητη είναι η στάση συμπάθειας που ο ποιητής εκφράζει για τους Μεσσηνίους, ιδίως στους στ. 4-7. Από αυτούς οι δύο πρώτοι συμπληρώθησαν στην έκδοση του West ως εξής:
οίς εμπαλλόμε[νοι νυν είαται, αι κεν εκάστω]
κλήρος και τάφ[ος ή και γένος εξοπίσω
Δίνεται περίπου το εξής νόημα: «στα οποία (δηλ. τείχη) τώρα θα καθήσουν παίρνοντας τον κλήρο29 τους, αν δηλ. καθένας τους θα έχει τη γή, τον τάφο και τους απογόνους του στο μέλλον».
Όποιος πολεμά με γενναιότητα για την υπεράσπιση της πατρίδας του μπορεί να πεθάνη με τη βεβαιότητα ότι η γη, ο τάφος και τα παιδιά του θα μείνουν στο μέλλον ανέγγιχτα και σώα και θα συναντούν για πάντα το σεβασμό. Η έννοια που δίνουν οι στίχοι αυτοί του Τυρταίου αποτελεί σταθερή ηθική απαίτηση του αγαθού που θυσιάζεται στον προμαχώνα για την ελευθερία της πόλεώς του. Είναι η ανταπόδοση της πόλεως γιά την αρετή και τη θυσία του πολίτη.
Η ανταπόδοση αυτή της αρετής, που η κοινότητα εξασφαλίζει στον ένδοξα απερχόμενο μαχητή, είναι συνηθισμένο θεματικό μοτίβο της πρώιμης ελληνικής ποιήσεως. Το βρίσκομε στον Ομηρο (O 497 κ.εξ.):
αλλ' άλοχός τε σόη καί παίδες οπίσσω καί οίκος 
καί κλήρος ακήρατος 
διαβεβαιώνει ο Έκτωρ τον Τεύκρο και κατ’ επέκταση όλους τους Τρώες μαχητές που τον ακούνε.

Ο Τυρταίος αναπλάθει τη βασική αυτή ιδέα και σε άλλο απόσπασμα: το 9ο στην έκδοση του Diehl και 12 στου West (στ. 29 κ.εξ.).
και τύμβος και παιδες εν ανθρώποις αρίσημοι
και παίδων παίδες και γένος εξοπίσω
ουδέποτε κλέος εσθλόν απόλλυται, ουδ’ όνομ' αυτού,
αλλ' υπό γής περ εών γίγνεται αθάνατος,
όντιν αριστεύοντα μένοντά τε μαρνάμενόν τε
γής πέρι και παίδων θούρος Άρης ολέσηι. 
Τη βασική αυτή ηθική διαβεβαίωση προς το θυσιαζόμενο μαχητή ο Τυρταίος, ο Ομηρίδης αυτός, μετέφερε από το μυθικό Ομηρικό ήρωα στον ιστορικά υπαρκτό, απλό Σπαρτιάτη μαχητή. Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι την ίδια αυτή ιδέα την ευρύνει και την εφαρμόζει, όπως έδειξε το παπυρικό μας κείμενο, και στο Μεσσήνιο, τον εχθρό και αντίπαλό του. Αυτό δίνει μία νέα διάσταση στη σύλληψη της αρετής από τον Τυρταίο. Είναι μία αρετή καθολικής πέρα από εθνικά σύνορα και πολιτική σκοπιμότητα. Τον γενναίο που θυσιάζεται τον περιμένει παντού ο σεβασμός και η τιμή. Όπως επιγραμματικά διατύπωσε ο Θέογνις (στ. 867-68):
αρετής δε μέγα κλέος ούποτ' όλείται 
αιχμητής γάρ ανήρ γήν τε και άστυ σαοί.
Ο Τυρταίος έτσι δεν είναι μόνον, όπως έχει κατά κόρον διατυπωθή, ο ποιητής που εμπνέεται και δημιουργεί μόνον σε άμεση σχέση με τη συγκεκριμένη κοινότητα. Δεν είναι μόνον ο οδηγητής και παιδαγωγός του Σπαρτιάτη μαχητή και πολίτη. Είναι ο υπερχρονικός υμνητής της πολιτικής και αγωνιστικής αρετής, όπως αυτή ενσαρκώθηκε αργότερα στους στίχους του Θέογνη και του Σόλωνος.
Γι' αυτό και ο Τυρταίος παρέμεινε ο τυπικός υμνητής του ιδεώδους της ανδρείας του πολίτη, όπου προβαλλόταν από το κράτος η πολιτική αρετή και όπου αποδιδόταν ιδιαίτερη σημασία στην τιμή της μνήμης των ηρώων. Βρίσκομε έτσι τον Τυρταίο από την αρχαία Σπάρτη και Μεσσηνία ως την Αθήνα του -5ου και -4ου αιώνα, όταν στίχοι του θα γραφούν στα επιτύμβια επιγράμματα πεσόντων πολεμιστών (τον 5ο αιώνα) και στους δημόσιους επιταφίους λόγους της πόλεως (τον 4ο αιώνα, στο λόγο Κατά Λεωκράτους του ρήτορα Λυκούργου).

ΖΕΤΗ ΞΑΝΘΑΚΗ- ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ δ.Φ.
Συντ. Κ.Ε.Ε.Ε.Σ. Ακαδ. Αθηνών
"Ρητές αναφορές στην Μεσσήνη- Μεσσηνίας στην ποίηση τοου Τυρταίου"
Πρακτικά Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1982.

Σημειώσεις
1. B. L. Pears on, The Pseudo-History of Messenia and its Authors, Historia, 11(1962) 397-426, με παράθεση της εκτεταμένης βιβλιογραφίας.
2. Ο Ριανός έγραψε και Αχαικά, Ηλιακά και Θεσσαλικά: Powεll, Collεcta mea Alexandrina, Οξφόρδη 1925, σσ. 12 κ. έξ.
3. Jacoby, Fr. Gr. Hist. 106.

4. Tyrtaios, Hermes 34 (1899) 428-68. 

5. Το θέμα της γνησιότητας τών ποιημάτων του Τυρταίου έχω πραγματευθή στις Λακωνικές Σπουδές τ, ΣΤ' (1982) και δεν χρειάζεται να συζητηθή διεξοδικά εδώ.

6. E. Diehl, Anthologia Lyrica Graeca, (3 šKð.), T. I. 

7. M. L. West, Iambi et Elebi Graeci, t. II, Oåpópiðin 1972. 

8. Πρβλ. C. Prato, Tyrtaios, Pópui 1968, Eioso yao yṁ o. 17. 

9. Παυσ. IV. 6.5: ούτος δε ό Θεόπομπος ήν και ό πέρας επιθείς τώ πολέμω μαρτυρεί δέ μοι και τα ελεγεία τών Τυρταίου λέγοντα «ήμετέρω-ευρύχορον».

10. Σχολ. Πλάτ. Νομ. 629α και Ολυμπιόδωρος στον Πλατ. Αλκιβ. Ι σ. 103 (Westerink).

11. Στραβ. VI 3.3 Μεσσήνη δε eάλω πολεμηθείσα εννεακαίδεκα έτη, καθάπερ και Τυρταίός φησι «άμφ- ορέων».

12. «άμφω τώδε» δίνουν οι κώδικες του Στράβωνος που όμως διορθώθηκε «αμφ' αυτήν» στις περισσότερες εκδόσεις, (Από τις εξαιρέσεις, ο Plato δέχτηκε «άμφ’ αυτώ» και τύπωσε χωριστά τα 3 αποσπάσματα).
13. Παυσ. IV. 14.1. Οι Μεσσήνιοι διασκορπίσθηκαν, όσοι μπορούσαν στη Σικυώνα, Άργος, Αρκαδία και Ελευσίνα, αλλά οι περισσότεροι επανήλθαν στη Μεσσηνία. Εκεί τους υποδούλωσαν οι Σπαρτιάτες, κάνοντας αρχή από την περιοχή της Ιθώμης.
14. Στραβ. VI. 3.3, Παυσ. IV, 13.6. Πρβλ. Ισοκρ. Αρχιδ. 57.
15. Βλ. και σελ.10 σημ. 6.
16. Π.χ. V. Ehrenberg, R. E. VA2 λ. Theopompos.

17. Η έκφραση αυτή αποτελεί την πιό ποθητή ευχή του γεωργού, όπως φαίνεται και άπά τα λόγια του Κύκλωπα στο ι τής Οδύσσειας (στ. 108).
18. Σχολ, Πλατ. Νομ. 629α, Πλάτ. Αλκιβ. 122 και Ευρ. άποσπ. 1082 Nauck:2. (Στό τελευταίο αυτό χωρίο γίνεται σύγκριση ανάμεσα στο τραχύ έδαφος της Λακωνίας και στό εύφορο της Μεσσηνίας).
19. Early Greek Elegists, Harvard Univ. Press 1835, C. 46 pB.. Prato, Introduzione, oo. 32-33.
20. Αθην. 14, 635e.
21. Μετά την παράθεση τών στίχων 4-6 του αποσπάσματος («αμφ’ αυτήν -πατέρες»),
22. Η V. 15.1 «άπέστησαν έτει τριακοστώ μεν και ενάτω μετά Ηθώμης άλωσιν, τετάρτω δε τής τρίτης Ολυμπιάδος και εικοστής».
23. παυσ. IV. 17.10.
24. Στραβ. VIII. 4.10, Παυσ, IV. 15. E.
25. Πλατ. Aομ., 629α και Σχόλια, και οι Φιλόχορος και Καλλισθένης στο Στράβωvot 362.
26. Ο Τυρταίος, με την αφήγηση των δεινών των Μεσσηνίων στον Α' μεσσηνιακό πόλεμο, δεν φαίνεται, όπως έχει από πολλούς υποτεθή, να συνιστά στους συμπολίτες του επιείκεια και οίκτο γιά τους εξεγερθέντες αντιπάλους τους. Αυτό άλλωστε θα ήταν έξω από τους στόχους της ποιήσεώς του. Πρβλ. Βοwra, ένθ’ ανωτ., σ. 48.
27. Bλ. σ. 10 σημ. 10.
28. Ο Παυσανίας IV. 17.10 αναφέρει την «εν τάφρω συμφοράν» που υπέφεραν οι Μεσσήνιοι στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο. Πρβλ. και Prato, ένθ’ ανωτ., σ. 146.
29. Σχετικά με τον κλήρο, τό μερίδιο γής που αναλογεί στόν κάθε πολίτη, από τόν Πλούταρχο γνωρίζομε (β. Λυκούργου XVI 1) ότι σε κάθε παιδί που γεννιόταν στη Σπάρτη παρεχωρείτο και τό μερίδιο γής που έκτοτε του ανήκε.
30. 106 κ.εξ. Παρατίθενται ολόκληρα τα αποσπάσμαια 6-7 Diehl, όπου κυρίως σκιαγραφείται και η έννοια της αρετής, όπως τη συνέλαβε ο Τυρταίος.

Νιχώρια: Ταφικές πρακτικές των Γεωμετρικών χρόνων

Αφορμή για αυτή την ανακοίνωση αποτέλεσε η τυχαία ανακάλυψη από τον αρχαιοφύλακα του αρχαιολογικού χώρου Νιχωρίων, κ. Κων/νο Σαμπαζιώτη, ενός ταφικού πίθου, σε μικρή απόσταση ΝΑ του οικισμού των Νιχωρίων1. 

Ο αρχαιολογικός χώρος των Νιχωρίων βρίσκεται στο πλάτωμα επιμήκους λοφοσειράς, η οποία δεσπόζει πάνω από το χωριό Ριζόμυλος, στη συμβολή των επαρχιακών οδών Καλαμάτας- Πύλου και Καλαμάτας- Κορώνης. Ο ταφικός πίθος βρέθηκε στην παρειά του αγροκτήματος του κ. Αντώνη Δελμούζου, 500μ. περίπου ΝΑ του οικισμού (χάρτης δεξιά).
Η ανασκαφική έρευνα, που ακολούθησε, έφερε στο φως έναν πίθο μικρών διαστάσεων, ύψους 1μ. και διαμέτρου 0.80μ., τον ώμο του οποίου περιτρέχουν δύο ανάγλυφες ταινίες, παράλληλες μεταξύ τους, εκ των οποίων η μία φέρει γραμμίδια και η άλλη αποτυπώματα δακτύλων. Μία τρίτη ανάγλυφη ταινία διακοσμημένη με γραμμίδια, περιτρέχει το ύψος της κοιλιάς του. Το κατώτερο τμήμα του πίθου καταλήγει σε αιχμηρή βάση2.
Ο πίθος ήταν λοξά τοποθετημένος στην παρειά του κτήματος και στερεωμένος στο ύψος της κοιλιάς του με δύο πλακοειδείς ορθογωνίου σχήματος λίθους. Είχε προσανατολισμό ΝΑ Β.Δ. ενώ το στόμιό του έβλεπε NA (φωτ.2). Στο εσωτερικό του, που ήταν γεμάτο με χώμα, βρέθηκαν θρυμματισμένα οστά ανηλίκου, χάλκινος σφηκωτήρας (φωτ.3), θραύσματα χάλκινων δακτυλιδιών και πέντε μικρά πήλινα αγγεία, γεγονός που υποδηλώνει και το χαρακτήρα της παιδικής ταφής.

Τα παραπάνω αγγεία, σύμφωνα με τη διαίρεση του W. Coulson, χρονολογούνται στην δεύτερη φάση των ΠΓ χρόνων στη Μεσσηνία, η οποία καλύπτει τη χρονική περίοδο (-975/ -850)3. Πρόκειται γιά:
Μόνωτη φλάσκη, αρ. ευρ.Π6598, (φωτ. & σχέδιο κάτω), διακοσμημένη με ομόκεντρους κύκλους και στις δύο πλευρές του σώματος. Είναι σπάνιο σχήμα και έχει μυκηναϊκή καταγωγή. Αντίστοιχο σχήμα έχει βρεθεί στον Κεραμικό, στην Ιθάκη και στην Αιτωλοακαρνανία, ενώ το μοτίβο των ομόκεντρων κύκλων απαντά στην κεντρική Ελλάδα και στο Αιγαίο.

Τριφυλλόστομη πρόχους, αρ. ευρ.Π6599, (φωτ. & σχέδιο κάτω). Στον ώμο φέρει ομάδες ομόκεντρων ημικυκλίων σχεδιασμένων με διαβήτη. Στη μία πλευρά του ώμου κάθετη ταινία διακοσμημένη με γωνιώδη ελιγμό. Κάτω από τη διακοσμητική ζώνη ομάδα τριών οριζόντιων γραμμών, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια του αγγείου είναι χρωματισμένη. Η βαφή στο αγγείο δεν είναι καλά διατηρημένη, λόγω της μεγάλης ποσότητας αλκαλίων στον πηλό. Το σχήμα είναι μυκηναϊκό, ενώ η διακόσμηση Πρωτογεωμετρική. Τα ομόκεντρα ημικύκλια αποτελούν αγαπητό διακοσμητικό μοτίβο των ΠΓ αγγείων των Νιχωρίων και εντάσσονται στην τοπική κεραμική παράδοση.

Προχοΐσκη με στρογγυλό στόμιο, αρ. ευρ, Π6600, (φωτ. & σχέδιο κάτω). Στον ώμο ομάδες ομόκεντρων ημικυκλίων, το υπόλοιπο σώμα χρωματισμένο. Η βαφή είναι ιδιαίτερα απολεπισμένη, φθαρμένη. Το σχήμα έχει μυκηναϊκή καταγωγή, ενώ η διακόσμηση είναι Π.Γ.

Σκυφοειδής κρατηρίσκος, αρ. ευρ.Π6601, (φωτ. & σχέδιο κάτω). Στο ύψος των λαβών διακοσμείται, και στις δύο όψεις, με σειρές οριζοντίων τεθλασμένων γραμμών, αμελώς σχεδιασμένων. Ολόδαφος εσωτερικά και εξωτερικά.

Σκυφοειδής κρατηρίσκος, αρ. ευρ. Π6602 (φωτ. & σχέδιο κάτω). Στο ύψος των λαβών οριζόντια διακοσμητική ζώνη με οδοντωτό κόσμημα. Πρόκειται για διακοσμητικό μοτίβο, το οποίο προέρχεται από την περιοχή της Δ. Ελλάδας (Ιθάκη), αλλά ταυτόχρονα απαντά συχνά και στο Λακωνικό Πρωτογεωμετρικό ρεπερτόριο.

Τα κτερίσματα του ταφικού πίθου χαρακτηρίζουν σε γενικές γραμμές αντίστοιχες ΠΓ ταφες στα νεκροταφεία του ΠΓ οικισμού των Νιχωρίων. Υποδηλώνουν δε σαφέστατα την ύπαρξη ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή κατά την ΠΓ περίοδο.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η ΠΓ περίοδος στα Νιχώρια διαρκεί περισσότερο σε σχέση με τις άλλες περιοχές της κεντρικής Ελλάδας και κυρίως της Αττικής. Αρχίζει στις αρχές περίπου του -11ου και φθάνει μέχρι τα μέσα του -8ο αι.
Από την μέχρι τώρα έρευνα, η οποία διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο της Minessota των Η.Π.Α και από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, φαίνεται ότι μιά ακμάζουσα και δυναμικά αναπτυσσόμενη κοινότητα ή κοινότητες υπήρχε στην ευρύτερη περιοχή της λοφοσειράς των Νιχωρίων, Φαίνεται επίσης ότι η μυκηναϊκή παράδοση ήταν ισχυρή στη συνείδηση των κατοίκων του οικισμού, οι οποίοι όμως πρέπει να είχαν έλθει σε επαφή και με ομάδες ανθρώπων που είχαν παράδοση και κουλτούρα μη μυκηναϊκή. Πρέπει επίσης να γνώριζαν εν μέρει τις εξελίξεις που συντελούνταν στον κόσμο του Αιγαίου.
Ένα επιπλέον στοιχείο, που δείχνει επαφές και πιθανότατα διείσδυση νέων κατοίκων στον οικισμό των Νιχωρίων στο τέλος της ΥΕIIII (αρχές -11ου αι.), είναι ο τύπος ταφής σε πίθους. Το έθιμο αυτό δεν είναι άγνωστο στη Μεσσηνία καθώς απαντά στη Μέση Εποχή του Χαλκού στις ταφές σε τύμβο, όπως στον τύμβο των Παπουλίων4 και της Βοϊδοκοιλιάς5. Επανεμφανίζεται στην ΠΓ και γεωμετρική εποχή ως ανεξάρτητη ταφική πρακτική και μαζί με τους κιβωτιόσχημους πεταλοειδείς τάφους, τους οποίους θα εξετάσουμε στη συνέχεια, υποδηλώνει την υιοθεσία της ατομικής ταφής και μαζί με αυτήν την αντίστοιχη απόρριψη της πολλαπλής, ταφικό έθιμο που αποτελούσε τον κανόνα κατά την μυκηναϊκή περίοδο. Ίσως να υποδηλώνει επίσης την ειρηνική εγκατάσταση μη γηγενών στοιχείων στην περιοχή καθώς και την ομαλή συμβίωσή τους με τον εναπομείναντα μυκηναϊκό πληθυσμό.
Ενταφιασμοί σε πίθους με ΠΓ κεραμική έχουν ήδη αναφερθεί στο Πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο της Καρποφόρας, στη θέση Λακκούλες, 700μ. περίπου ΒΔ της ράχης τών Νιχωρίων6. Ταφικός πίθος των πρώϊμων ΠΓ χρόνων (-11ος αι.) βρέθηκε στο δρόμο του μυκηναϊκού θολωτού τάφου Νικητ. 6, στο μυκηναϊκό νεκροταφείο του οικισμού των Νιχωρίων, στα Τουρκοκίδουρα7.
Στη θέση Ρίζες λίγα χιλιόμετρα βόρεια της Κυπαρισσίας, βρέθηκε τυχαία το 1965 το κάτω τμήμα ταφικού πιθαριού με αιχμηρή βάση8. Περιείχε επτά μικρά αγγεία, από τα οποία τα τρία είναι τροχήλατα κύπελλα με μεγάλη κοιλιά και επίπεδη δάση, ολόβαφα, εκτός από την περιοχή αμέσως κάτω από το χείλος, που σε μιά περίπτωση είχε αφεθεί ακόσμητο, στις άλλες δύο είναι διακοσμημένο με πρόχειρο γωνιώδη ελιγμό (οδοντωτό κόσμημα), και τα μόνα συγκρίσιμα αγγεία φαίνεται να είναι αγγεία που βρέθηκαν στην Ιθάκη. Τα υπόλοιπα τέσσερα αγγεία είναι μικρές χειροποίητες πρόχοι παράλληλα των οποίων μπορούν να βρεθούν στην Κεφαλονιά τον -12ο αι.
Πρόσφατα στο Ρωμανό Πυλίας, και κατά τη διάρκεια των ανασκαφών για τις ανάγκες της ΠΟΤΑ Πυλίας εντοπίσθηκε μεγάλος ταφικός πίθος με ΠΓ αγγεία, γεγονός που μαρτυρεί την ύπαρξη οικισμού των πρωτογεωμετρικών χρόνων στην περιοχή9.
Ταφές σε πίθους, οι οποίες εμφανίζονται με τον ερχομό νέων φύλων από την ΒΔ Ελλάδα, έχουν ήδη βρεθεί στην Αιτωλοακαρνανία, στην Αχαία και στην Ηλεία, γεγονός που υποδηλώνει το πέρασμα των ΒΔ Ελλήνων και από αυτές τις περιοχές. Οι ενταφιασμοί σε πίθους σε συνδυασμό με κάποια κοινά στοιχεία, που παρατηρούνται στους κεραμικούς ρυθμούς ανάμεσα σε αυτές τις περιοχές και τη Μεσσηνία, υποδηλώνει σημεία επαφής μεταξύ τους καθώς και έναν ευρύτερο πολιτισμικό δεσμό, που χαρακτηρίζεται στην κεραμική με τον όρο κοινή κεραμική δυτικής Ελλάδος10.
Εκτός από τις ατομικές ταφές σε πίθους, φαίνεται ότι στα Νιχώρια συνεχίστηκε παράλληλα και το έθιμο των πολλαπλών ταφών σε θολωτούς τάφους, το οποίο αποτελεί γνήσια επιβίωση της παλαιάς μυκηναϊκής συνήθειας. Στο νότιο εσωτερικό τμήμα του μυκηναϊκού θολωτού τάφου Νικητόπουλου 6, στα Τουρκοκίβουρα, εντοπίσθηκε λακκοειδής ταφή με κτερίσματα, που ανήκουν στην πρώϊμη ΠΓ περίοδο (-11ος αι.)11.

Παράλληλα όμως με τη χρήση των μυκηναϊκών θολωτών τάφων, την  ίδια περίοδο κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται και νέοι μικροί θολωτοί τάφοι, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το θολωτός τάφος που ερεύνησε ο Άγγελος Χωρέμης το 1967 στη θέση Λακκούλες Καρποφόρας12. Ο τάφος (εικ. πάνω), ο όποιος παρουσιάζει νεωτεριστικά στοιχεία τόσο στην μορφή όσο και στα ταφικά έθιμα, κατασκευάστηκε τον -10ο αι. και είναι πολύ μικρών διαστάσεων. Ο δρόμος του είναι σχεδόν ανύπαρκτος, στεγασμένος και το δάπεδο τού Ταφικού θαλάμου επιστρωμένο με πλακοειδείς λίθους. Στην αριστερή παραστάδα της εισόδου αφέθηκε ειδικός χώρος σε σχήμα «πεζουλίου» για τις προσφορές προς τους νεκρούς (παρουσίας θυσίας πτηνού). Νεωτεριστικό στοιχείο αποτελεί, επίσης, το γεγονός ότι στο εσωτερικό του τάφου συνυπάρχουν δύο τρόποι ταφής, ο απλός ενταφιασμός και η καύση, έθιμο ταφής άγνωστο μέχρι τώρα στη Μεσσηνία, γνωστό όμως στο Αιγαίο από τους ύστερους ήδη μυκηναϊκούς χρόνους.

Ένας δεύτερος θολωτός τάφος διαμέτρου 2μ., παρόμοιος και ακριβώς δίπλα σε αυτόν που έσκαψε ο Α. Χωρέμης, ήλθε στο φως το χειμώνα του 2004, ύστερα από λαθρασκαφική ενέργεια13. Η μανία των αρχαιοκαπήλων ήταν τόση μεγάλη που κυριολεκτικά ξήλωσαν τις πλακοειδείς πέτρες, με τις οποίες είχε κτιστεί ο τάφος. Η έρευνα, που ακολούθησε τη λαθρασκαφική ενέργεια, έδειξε ότι ο τάφος ήταν συλημένος ήδη από την αρχαιότητα και ό,τι είχε απομείνει της σύλησης, διασκορπίστηκε και καταστράφηκε από τους αρχαιοκάπηλους (φωτ.9).

Στα κτερίσματα του τάφου συμπεριλαμβάνονται τέσσερα χάλκινα δακτυλίδια (φωτ.10), ένα ακέραιο μικρών διαστάσεων καλαθόσχημο αγγείο, αποσπασματική κεραμική και τμήμα ραμβοειδούς στελέχους κύλικας (φωτ.11) καθώς και τεμάχια από σιδερένιο μαχαίρι, γεγονός που υποδηλώνει την πρώιμη χρήση και γνώση της κατεργασίας του σιδήρου στην περιοχή. Ο τάφος, σύμφωνα με την κεραμική, στην οποία συνυπάρχουν στοιχεία της ΒΔ μεταβατικής κεραμικής με στοιχεία τοπικά υπομυκηναϊκά, χρονολογείται στα τέλη -11ου αι. και δείχνει συνέχεια από την ΥΕ ΙΙΙΓ.

Η σημασία της ανακάλυψης του τάφου, παρά τη μεγάλη διαταραχή στο εσωτερικό του, είναι πολυ σημαντική, γιατί μας δίνει επιπλέον στοιχεία, που αφορούν στη διάδοση και χρήση των θολωτών τάφων και κατά τους Πρωτογεωμετρικούς χρόνους. Εκτός από τα Νιχώρια, ΠΓ θολωτός τάφος έχει ερευνηθεί και στη θέση Κοκκέβη στον Εγκλιανό14. 
Πιθανόν και ο μικρός θολωτός τάφος στη θέση Γενίτσαρη του Δήμου Χιλιοχωρίων να ανήκει στην ίδια περίοδο15. Το έθιμο ενταφιασμού σε θολωτούς τάφους κατά την ΠΓ εποχή απαντά στη Κρήτη και στη Μαρμάριανη Θεσσαλίας16. 

Μία άλλη μορφή ταφικού μνημείου, που κατασκευάζεται στην περιοχή των Νιχωρίων και συνδέεται με την πολυπλοκότητα και την ποικιλομορφία των ταφικών εθίμων της περιοχής, είναι μία ομάδα κτιστών πεταλοειδών τάφων με εκφορικά τοιχώματα. Έξι από αυτούς που ερευνήθηκαν το 1960 στο κτήμα Λαμπρόπουλου στις Λακκούλες σχετίζονται με ΠΓ ταφές17. 
Κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι με αψιδωτή τη μιά στενή πλευρά και είσοδο στην άλλη στενή πλευρά βρέθηκαν και στο μυκηναϊκό νεκροταφείο του οικισμού στα Τουρκοκίβουρα.

Κτιστός αψιδωτός (πεταλοειδής) τάφος με διπλή ταφή, ερευνήθηκε στο κτήμα Νικητόπουλου, ενώ λίγα μέτρα ΒΑ στο αγρόκτημα Τσαγδή ερευνήθηκαν άλλοι δύο παρόμοιοι με ατομικές ταφές18. 

Τα κτερίσματα των φτωχά κτερισμένων τάφων ανήκουν στην πρώϊμη ΠΓ περίοδο (-1075/ -975). Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι ανάμεσα στους δύο τάφους διαπιστώθηκε χώρος εναπόθεσης προσφορών προς τους νεκρούς.
Η Λ. Παρλαμά ερεύνησε σ’ ένα μικρό τύμβο στις Ακόνες, ΒΔ του οικισμού των Νιχωρίων, ένα παιδικό κιβωτιόσχημο και δύο αψιδωτούς τάφους, τους οποίους χρονολογεί στη μυκηναϊκή περίοδο (YEII)19. Πιστεύει δε ότι αυτοί οι τάφοι, καθώς και ο τάφος Νικητόπουλου 2 της ΥΕΙΙΙΑ-Β στα Τουρκοκίδουρα, είναι πρόγονοι των πεταλοειδών τάφων, που κτίζονται στα νεκροταφεία της Καρποφόρας κατά την Πρωτογεωμετρική Εποχή. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των τάφων είναι η κάτοψη σε σχήμα πετάλου, τα εκφορικά τοιχώματα, που απολήγουν σε επίμηκες άνοιγμα, το οποίο καλύπτεται με επίπεδες πλάκες και η χωρίς δρόμο είσοδος στην ευθύγραμμη στενή πλευρά τους.
Έχουμε λοιπόν, κατά την κ. Λ. Παρλαμά, μέσα στο ίδιο νεκροταφείο της Καρποφόρας τα μυκηναϊκά πρότυπα των Πρωτογεωμετρικών κτιστών πεταλοειδών τάφων20. Άλλωστε οι αψιδωτές κατασκευές δεν είναι άγνωστες στη Μεσσηνία. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η κατασκευή αψιδωτών οικιών κατά τη ME περίοδο αλλά και η ευρύτατη παρουσία τους μέσα στον ίδιο τον οικισμό των Νιχωρίων κατά την ΠΓ περίοδο. Ωστόσο, ως ταφικό σχήμα δεν είναι ευρύτατα διαδεδομένο στη Μεσσηνία, απαντά σπάνια και το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πεταλοειδούς σχήματος κατασκευή στο κέντρο του ME τύμβου των Παπουλίων21. Οστεοφυλάκιο με τη μορφή λίθινης αψιδωτής κατασκευής βρέθηκε, επίσης, στο δάπεδο του θολωτού τάφου, στη θέση Λιθαρόλακκα στο Αμπελόφυτο Τριφυλίας22. 
Υπό το πρίσμα των ανωτέρω στοιχείων, η παρουσία αψιδωτών τάφων στο μυκηναϊκό νεκροταφείο της Καρποφόρας, πλησίον του οικισμού των Νιχωρίων, αλλά και η παρουσία τους στο ΠΓ νεκροταφείο στις Λακκούλες μαζί με άλλους τύπους τάφων (θολωτούς, ταφές σε πίθους) πιθανόν να υποδηλώνει τη συνέχεια και την αναβίωση του τύπου από την μυκηναϊκή περίοδο.

Η ποικιλία των ταφικών εθίμων στην κοινότητα ή στις κοινότητες της περιοχής των Νιχωρίων πιστοποιεί ότι στην ευρύτερη περιοχή είχε αναπτυχθεί και ακμάσει από τις αρχές του -11ου μέχρι τα μέσα περίπου του -8ου αι. ένας πολιτισμός, που αντλούσε στοιχεία από το ένδοξο μυκηναϊκό παρελθόν, αλλά ταυτόχρονα ήταν ανοικτός στους πειραματισμούς και στις νέες ιδέες. Υποδηλώνει επίσης ότι στην περιοχή είχαν εγκατασταθεί νέοι κάτοικοι (Δωριείς), οι οποίοι είχαν ενσωματωθεί στον ντόπιο μυκηναϊκό πληθυσμό και ζούσαν ειρηνικά μαζί του.
Η συστηματική αρχαιολογική έρευνα, που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο της Minnesota των Ηνωμένων Πολιτειών την περίοδο 1967-1973 στη ράχη των Νιχωρίων, έφερε στο φως πολλά στοιχεία για την κατοίκηση του λόφου και κατά την περίοδο των Πρωτογεωμετρικών-Γεωμετρικών χρόνων (-11ος έως μέσα -8ο αι.). Βρέθηκαν λείψανα αψιδωτών ΠΓ οικιών της δεύτερης και της τρίτης περιόδου. Στο κέντρο του οικισμού βρέθηκε μεγάλο αψιδωτό κτήριο, πιθανότατα δημόσιου και θρησκευτικού χαρακτήρα23.
Η οικονομία του ΠΓ οικισμού, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα ανασκαφικά δεδομένα, στηριζόταν κατά πρώτο λόγο στην εκτροφή βοοειδών και κατά δεύτερο στη γεωργία. Οι κάτοικοι του οικισμού, όπως φαίνεται από τις ανασκαφικές μαρτυρίες, ήταν γνώστες της επεξεργασίας του σιδήρου, που εισάγεται εκείνη την περίοδο και για πρώτη φορά στον Ελληνικό κόσμο.

Η πορεία του οικισμού, που πρέπει κατά την περίοδο της ακμής του, τον -9ο αι., να αριθμούσε γύρω στις 200 ψυχές διακόπηκε βίαια γύρω στο -750, λόγω εξωτερικής επίθεσης, που τον κατέστρεψε ολοκληρωτικά. Η επίθεση αυτή σύμφωνα με τις γραπτές πηγές (Παυσανίας) ταυτίζεται με την πρώτη εισβολή της Σπάρτης εναντίον της Μεσσηνίας, η οποία έλαβε χώρα στα μέσα του -8ου αι. Επικεφαλής των Σπαρτιατών ήταν ο βασιλιάς Τήλεκλος, ενώ των Μεσσηνίων ο βασιλιάς Φίντας.

Μαρτυρίες για την κατοίκηση του λόφου και μετά την ολοκληρωτική καταστροφή του, έχουμε από τον ταφικό πίθο του πολεμιστή (εικ. δεξιά), που βρέθηκε σε αβαθή λάκκο και σε περίοπτη θέση στην ανατολική πλευρά του πλατώματος, εκεί όπου παλαιότερα είχε αναπτυχθεί ο μυκηναϊκός οικισμός24. 
Ο πίθος, ύψους περίπου 1,71μ. περιείχε ένα σιδερένιο σπαθί, ένα σιδερένιο δόρυ, ένα χάλκινο δακτυλίδι δύο χάλκινα πινάκια και τρία πήλινα αγγεία των ύστερων Γεωμετρικών χρόνων (-750/ -700), τα δύο εκ των οποίων μαρτυρούν επίδραση ή καταγωγή από την Αργολίδα. 
Το σχήμα του ταφικού πίθου μαρτυρεί πρότυπα προηγούμενης περιόδου (η αιχμηρή του βάση θυμίζει τόσο τον ταφικό πίθο στο αγρόκτημα Δελμούζου όσο και τον ταφικό πίθο στις Ρίζες Κυπαρισσίας).
Μαρτυρίες επίσης γιά την κατοίκηση της ράχης και κατά την ΥΓ περίοδο έχουμε και από τα ευρήματα του θαλαμωτού τάφου στη θέση Βαθύρεμα, στη νότια πλευρά της Ράχης25. Πρόκειται για θάλαμο αψιδωτού σχήματος, διαστάσεων 6X 3,7μ., ο οποίος πιθανότατα είχε κατασκευασθεί στην μυκηναϊκή περίοδο. Καθαρίσθηκε και στη συνέχεια ξαναχρησιμοποιήθηκε στην ΥΓ περίοδο. 

Ο ταφικός θάλαμος, που σώζει τμήμα του δαπέδου επιστρωμένο με λίθινες πλάκες, είχε δεχτεί δύο ενταφιασμούς, οι όποιοι σύμφωνα με τα ευρήματα δύο χάλκινες περόνες και έξι αγγεία, χρονολογούνται μεταξύ του -745/ -725. Και εδώ, όπως στον τάφο του πολεμιστή, τα αγγεία υποδηλώνουν επιδράσεις και εισαγωγές από την Αθήνα, το Άργος, την Κόρινθο, αλλά και τη Λακωνία. Οι επιδράσεις αυτές αποδεικνύουν ότι αυτή την περίοδο η περιοχή των Νιχωρίων δεν ήταν απομονωμένη, όπως στο παρελθόν, αλλά είχε αναπτύξει εμπορικές και πολιτισμικές επαφές με τον έξω κόσμο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στον τάφο βρέθηκαν αγγεία, η χρονολόγηση των οποίων φθάνει μέχρι τους κλασικούς χρόνους. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει άσκηση προγονολατρείας, η οποία άρχισε στην Ύστερη Γεωμετρική περίοδο και σταμάτησε κάποια στιγμή στους κλασικούς χρόνους.

Ο χώρος, που οι κάτοικοι ζούσαν στους ύστερους γεωμετρικούς χρόνους δεν έχει ακόμη εντοπισθεί. Ωστόσο, οι δύο ΥΓ τάφοι, που ήδη αναφέρθηκαν αποδεικνύουν ότι υπήρχε ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή της ράχης και υποδηλώνουν ότι κάπου εκεί κοντά θα πρέπει να υπήρχε και το ΥΓ χωριό, οι κάτοικοι του οποίου, σύμφωνα με τα ευρήματα, θα πρέπει να ήταν αρκετά εύποροι. Απομένει στη μελλοντική έρευνα να αποκαλύψει την πραγματική θέση του.

Ευαγγελία Μαλαπάνη, Αρχαιολόγος.
"Ταφικές πρακτικές στην περιοχή των Νιχωρίων κατά τους Πρωτογεωμετρικούς και Γεωμετρικούς χρόνους υπό το φως νέων αρχαιολογικών δεδομένων."
Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 2010.

1. Ευχαριστώ θερμά την Έφορο Αρχαιοτήτων Ξ. Αραπογιάννη γιά την παραχώρηση του δικαιώματος δημοσίευσης του υλικού καθώς και τον Απόστολο Θωμόπουλο γιά τη σχεδίαση των αγγείων και την αποτύπωση τού χώρου, όπου βρέθηκε ο πίθος. Επίσης ευχαριστώ το συνάδελφο Δημοσθένη Κοσμόπουλο για τη φωτογράφηση των αγγείων. Οι αριθμοί ευρετηρίου όλων των αντικειμένων αναφέρονται στον κατάλογο του Μουσείου Καλαμάτας. Η κλίμακα στα σχέδια των αγγείων είναι 1:1.
2. AΔ 2004, (υπό έκδοση),
3. W. Coulson. The Dark Age Pottery of Messenia. Goteborg 1986, 9-11 (στο εξής Coulson 1986),
4. Σ. Μαρινάτου, «Ανασκαφαί εν Πύλω» ΠΑΕ 1954, 311-316,
5. Γ. Κορρέ, «Εργασίαι, έρευναι και ανασκαφαι ανά την Πυλίαν», ΠΑΕ 1977, 242-295.
6. W. A. MacDonald, W. D. E. Coulson and J. Rosser (eds), Excavations at Nichoria in South west Creece, Volume III. Mineapolis 1986, 268-270 (στο εξής Nichoria III 1986).

7. Α. Χωρέμη, «Μυκηναϊκοί και Πρωτογεωμετρικοί τάφοι εις Καρποφόρα Μεσσηνίας», ΑΕ 1973 45-49 (στο εξής Χωρέμης 1973).

8. Σ. Μαρινά του. «Ανασκαφαι εν Πύλω» ΠΑΕ 1965, 111 και Πίν, 121.

9. Jörk Rambach, «Οι ανασκαφές στην θέση Π.O.T.A. Ρωμανού- Costa Navarino-Navarino Dunes 2007-2010». OPION τεύχος 27, Καλαμάτα Φεβρ. 2011, 36-43.

10. Coulson 1986, 55-56.

11. Χωρέμης 1973, 45-49.

12. Χωρέμης 1973, 62-70.

13. AΔ 2004. (υπό έκδοση).

14, C. W. B1egen , M. Rawson, W. Taylour and W. P. Donovan, The Palace of Nestor at Pylos in Western. Messenia, Volume III. Acropolis and lower town tholoi, grave circle and chambers tombs discoveries outside the citadel, Princeton university Press 1973. 237-241.

15. A. Xωρέμης AΔ (24) 1969, B1, 145.
16. R. V. D'A. Desborough 1995, Οι Ελληνικοί Σκοτεινοί Αιώνες, Αθήνα 1995, 309-319.
17. Nichoria III, 268-270,
18. Χωρέμης 1973, 70-74.
19. Λ. Παρλαμά, «Καρποφόρα», AΔ27 (1972), Xρονικά 262-264, Σχέδ.3 και πιν.198-200,
20. Α. Παρλαμά, «Αψιδωτοί μυκηναϊκοί τάφοι, στη Μεσσηνία», ΑΑΑ τεύχος 2, Αθήνα IX 1976, 252-257.
21. Σ. Μαρινάτου. «Ανασκαφαί εν Πύλω , ΠΑΕ 1955, 254-255 και Πίν, 97β.
22. AΔ 2005. (υπό έκδοση).
23. Nichoria III 1986, 9-60.
24. Nichoria III 1986, 260- 264.
25. N. Γιαλούρη, Μεσσηνία  AΔ16 (1960), Xρονικά 108