ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ανακοίνωση αυτή, για την οποία θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο Κ. Κοτσώνη και την Γεν. Γραμματέα Ι. Γιανναροπούλου, προέκυψε ύστερα από την διαμόρφωση προγράμματος προστασίας και ανάδειξης των μυκηναϊκών τάφων της Μεσσηνίας που εκπονήθηκε στο πλαίσιο σχεδιασμού του Τμήματος Μελετών Μνημείων Προϊστορικών Χρόνων της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και υποβολής του στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, όπου εγκρίθηκε (ΥΠΠΟ/ΔΑΑΜ/778/41497/15.5.2009) μαζί με μια άλλη πρόταση του Τμήματος για ένα νέο στέγαστρο στο ανάκτορο του Νέστορος1. Το πρόγραμμα της ΔΑΑΜ για την προστασία και συντήρηση των μεσσηνιακών ταφικών μνημείων δεν θα μπορούσε να εκπονηθεί χωρίς την αποφασιστικής σημασίας υπηρεσιακή αρωγή της προϊσταμένης της Ζ' ΕΠΚΑ Ξένιας Αραπογιάννη και την καθοδήγηση στην αυτοψία της επιμελήτριας Γεωργίας Χατζή-Σπηλιοπούλου.
Αυτές οι δύο προτάσεις υποβλήθηκαν ως συμβολή για μια ολοκληρωμένη προστασία και ανάδειξη των καταλοίπων του μυκηναϊκού κράτους που εκτεινόταν μέχρι τον Αλφειό στα βόρεια και τον Ταύγετο στα ανατολικά.
Όπως θα ήταν αυτονόητο στην Μεσσηνία, στην σφαίρα επιρροής της κεντρικής εξουσίας του μυκηναίου άνακτα, αναγνωρίστηκαν από την αρχαιολογική έρευνα, εκτός από το ανάκτορο στον Επάνω Εγκλιανό, περιφερειακά κέντρα, όπως στην Περιστεριά, στον Κακόβατο, στην Ίκλαινα, προφανώς με τοπικους υποτελείς άρχοντες που ενταφιάζουν τους προσφιλεις νεκρούς και τους αξιωματούχους της διοίκησης, σε θολωτους τάφους μεμονωμένους ή σε συστάδες δύο και τριών, είτε σε λαξευτούς θαλαμοειδής1α.
Οι θολωτοι τάφοι της Μεσσηνίας, που απαντούν με ιδιαίτερη πυκνότητα στο νομό είναι από τα εντυπωσιακότερα μνημεία της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής, τεκμηριώνοντας την άνθηση και την ακμή ενός από τα σπουδαιότερα κέντρα του μυκηναϊκού κόσμου, περίπου για μισή χιλιετία, δηλαδή από τον -16ο έως τον -12ο αιώνα.
Γενικά μπορεί να ειπωθεί ότι παρά την μεγάλη αντοχή τους που οφείλεται στο αξιοθαύμαστο εκφορικό σύστημα δόμησης, οι θολωτοί τάφοι δεν σώζουν την οροφή τους και αυτό γιατί, ήδη από τα αρχαία χρόνια, αυτοί που τους είχαν συλήσει έμπαιναν στον θάλαμο παραμερίζοντας την κλείδα και κατακρημνίζοντας την όροφή τους διευρύνοντας το άνοιγμα της εισόδου τους.
Είναι εξαιρετικής σημασίας το γεγονός ότι ο παλαιότερος μυκηναϊκός θολωτός τάφος της Ηπειρωτικής Ελλάδας, ο τάφος του Οσμάναγα ο οποίος χρονολογείται γύρω στα -1600 αναγνωρίστηκε όχι στην Αργολίδα, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά στην Μεσσηνία και, επιπλέον, ότι οι θολωτοι τάφοι είναι περισσότεροι εδώ από ότι στο κέντρο του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, τις Μυκήνες.
 |
| Περιστεριά, Θ.τ. 1 ανασκαπτόμενος. 1965 |
Πρωταρχικός στόχος στον οποίο είναι αυστηρά προσηλωμένη η Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων και κατ' επέκτασιν το Τμήμα Μελετών Μνημείων Προϊστορικών Xρόνων, είναι η επιλογή της βέλτιστης γιά κάθε μνημείο επέμβασης, μετά από ενδελεχή μελέτη της παθολογίας και των αναγκών του. Στο πλαίσιο αυτό καταρτίστηκε το πιλοτικό πρόγραμμα προστασίας και ανάδειξης με προοπτική να προηγηθούν της επέμβασης οι οριστικές μελέτες. Η λήψη προστατευτικών και προληπτικών μέτρων, ειδικά στα συγκεκριμένα, συχνά ετοιμόρροπα μνημεία, είναι απαραίτητη ώστε να διατηρηθούν στην παρούσα κατάστασή τους και να αποφευχθεί η περαιτέρω φθορά και απώλεια του δομικού υλικού τους. Πρέπει να τονιστεί ότι αντίθετα από τα κλασικά μνημεία όπου τα αρχιτεκτονικά μέλη ταυτοποιούνται, η οποιαδήποτε πτώση ή απομάκρυνση αργών λίθων από τα λιτής κατασκευής ταφικά μνημεία σημαίνει την οριστική απώλεια μέρους τους.
Ένα απλό σχετικά μέτρο, αλλά εξαιρετικά σημαντικό για την ανάδειξη και την προστασία όλων των τάφων είναι ο καθαρισμός τους από την αυτοφυή βλάστηση, γιατί το ριζικό σύστημα προκαλεί ανεπανόρθωτες φθορές. Στους τάφους πρέπει να γίνουν εργασίες ευτρεπισμού, οι οποίες θα περιλαμβάνουν περίφραξη της περιοχής τους, διαμόρφωση πορείας επισκεπτών και τοποθέτηση πινακίδων με ενημερωτικό εποπτικό υλικό.
Εξίσου βασικό στόχο της επέμβασης αποτελεί η ανάδειξη των μνημείων, τόσο μέσω της επαύξησης της αναγνωσιμότητας του συνόλου και των επιμέρους τμημάτων τους, όσο και μέσω του κατάλληλου εποπτικού υλικού, της ένταξής τους στην ευρύτερη περιοχή, η οποία κατά κανόνα παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον.
Όλες οι επεμβάσεις που προτείνεται να πραγματοποιηθούν, θα είναι αναστρέψιμες και διακριτές από το σωζόμενο in Siτu οικοδομικό υλικό, δηλαδή οι στόχοι της επέμβασης θα ευθυγραμμίζονται με την κρατούσα δεοντολογία συντήρησης, προστασίας, στερέωσης και ανάδειξης των μνημείων, έτσι όπως αυτή έχει διαμορφωθεί από την εμπειρία και είναι διατυπωμένη σε σειρά Ευρωπαϊκών Χαρτών και Κανονισμών.
1. Σκοπιμότητα της επέμβασης: οι θολωτοί τάφοι θα αποδοθούν στο κοινό ως επισκέψιμα μνημεία και άρα ως «τεκμήρια πολιτισμού και βιώσιμα αγαθά».
2. Αρχή της επιστημονικής αλήθειας: η αποκατάσταση και η αναστήλωση δεν προχωρούν πέραν του επιστημονικώς τεκμηριωμένου μέρους και σταματούν εκεί όπου αρχίζουν οι υποθέσεις.
3. Αρχή της διάκρισης: θα λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα ώστε οι συμπληρώσεις να είναι διακριτές. Στις συμπληρώσεις της τοιχοδομής η διάκριση θα επιτευχθεί με ένθεση φύλλου μολύβδου.
5. Αρχή της αναστρεψιμότητας: όλες οι επεμβάσεις που θα πραγματοποιηθούν θα είναι αναστρέψιμες, ενώ θα αποφεύγεται η χρήση τεχνικών, τα αποτελέσματα των οποίων δεν είναι δυνατόν να αναιρεθούν εάν αυτό καταστεί επιθυμητό. Η αναστρεψιμότητα της επέμβασης θα εξασφαλιστεί και με την λεπτομερή τεκμηρίωση, φωτογραφική και σχεδιαστική, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την επέμβαση, πράγμα που σημαίνει ότι πάντα θα ελέγχεται η αντοχή στο χρόνο των μέτρων που έχουν ληφθεί.
6. Συμβατότητα τών υλικών: Θα εξασφαλιστεί η συμβατότητα των νέων υλικών που θα χρησιμοποιηθούν με τα αυθεντικά υλικά δομής των μνημείων και θα εφαρμοστούν «τεχνικές συντηρήσεως, που η αποτελεσματικότητά τους έχει αποδειχθεί από τα επιστημονικά δεδομένα και τις οποίες εγγυάται η πείρα της εφαρμογής τους»6.
 |
| Περιστεριά, θολωτός τάφος 1. Υποστυλώσεις προ της ανασκαφής. 1965 |
ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ
1. Στερέωση υφιστάμενων τοιχοδομών
Το μεγαλύτερο μέρος της επέμβασης αφορά στην ενίσχυση της σταθερότητας των λιθοδομών ανάλογα με την κατάσταση διατήρησής τους, δηλαδή την συμπλήρωση των κενών, την άρση της ετοιμορροπίας τους, καθώς και την στερέωση των θριμματισμένων λίθων τους, μια εργασία που προϋποθέτει την επιλογή της κατάλληλης σύστασης του συνδετικού κονιάματος, που θα διαφοροποιείται από τάφο σε τάφο ανάλογα με το έδαφος της περιοχής (πηλόχωμα διαφορετικής κοκκομετρικής σύστασης και χρώματος). Η ακριβής σύσταση και οι αναλογίες του κονιάματος θα προσδιοριστούν κατόπιν δοκιμών και ειδικής μελέτης γιά κάθε θολωτό τάφο.
2. Στήριξη τών τοιχωμάτων από φυσικό βράχο
Στα πλευρικά τοιχώματα του δρόμου ή του θαλάμου των τάφων, που είναι λαξευμένοι στο φυσικό βράχο και τα οποία, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι ετοιμόρροπα, υπάρχουν δηλ. φλύδες που έχουν έχουν αποκολληθεί, θα πραγματοποιηθούν εργασίες στερέωσης, αφού απομακρυνθεί το θρυμματισμένο και μη επιδεχόμενο μέτρου συγκόλλησης τμήμα του πετρώματος. Η στερέωση θα γίνει κατά περίπτωση με εμποτισμό της επιφάνειας του υλικού με κατάλληλα υλικά καθώς επίσης και με εφαρμογή ενεμάτων ή ολήτρων αγκύρωσης.
3. Αποκατάσταση - στερέωση δαπέδων
Το αρχαίο δάπεδο των τάφων, καθώς και του δρόμου θα καλύπτεται με λεπτό χωμάτινο στρώμα προστασίας (όλ. Κεφ. 5).
4. Κατάχωση
Στις λίγες περιπτώσεις που η κακή κατάσταση διατήρησης του θολωτού μνημείου δεν επιτρέπει την αποκατάστασή του, όπως λ.χ. στην περίπτωση του τάφου 2 της Τραγάνας, των τάφων είτε στο Ακούρθι είτε στην Κουκουνάρα, η δε παράταση της έκθεσής του στο περιβάλλον θα οδηγήσει σταδιακά στην ολοσχερή απώλεια των οικοδομικών καταλοίπων, θα εξεταστεί, αφού έχει προηγηθεί ο καθαρισμός του μνημείου και η στερέωση της λιθοδομής, όπου αυτό είναι εφικτό, το ενδεχόμενο της κατάχωσης με την τεχνική της «οπλισμένης γης». Στην περίπωση αυτή θα τοποθετηθεί γεωύφασμα σε όλη την υπό κατάχωση επιφάνεια και ο χώρος θα πληρωθεί με αδρανή κατάλληλης κοκκομετρικής διαδάθμισης και κοσκινισμένο εδαφικό υλικό σε στρώσεις, οι οποίες θα διαχωρίζονται με γεωύφασμα. Από επάνω θα τοποθετηθεί γεωύφασμα μόνωσης για τον περιορισμό της αυτοφυούς βλάστησης. Τέλος θα γίνει επικάλυψη με λεπτό στρώμα αδρανούς υλικού, αναμεμειγμένου με χώμα. Το οποίο θα αποτελεί και την τελική ορατή επιφάνεια. Της κατάχωσης θα προηγηθεί η λεπτομερής αποτύπωση και φωτογράφηση του μνημείου. Επί του εδάφους, ακριβώς επάνω από το μνημείο, θα σχηματιστεί η κάτοψη του τάφου με την τοποθέτηση πλακαρών λίθων από την περιοχή, ώστε να διαγράφεται η περίμετρος του θαλάμου, του στομίου και του δρόμου του.
5. Απορροή όμβρίων υδάτων
Το θέμα της απορροής των ομβρίων υδάτων αποτελεί σημαντική παράμετρο για το σχεδιασμό της προστασίας των τάφων, δεδομένου ότι η διάβρωση του εδάφους των παρειών της θόλου και του δρόμου είναι μία από της κυριότερες αιτίες καταστροφής αυτών των μνημείων. Η απορροή των ομβρίων υδάτων θα εξασφαλιστεί με αποστραγγιστικό δίκτυο υπόγειων αγωγών διά των οποίων θα διοχετεύονται εκτός του μνημείου. Η αρχική επιφάνεια του δαπέδου θα στρωθεί με γεωύφασμα, επάνω στο οποίο θα εναποτεθεί λεπτή στρώση χώματος ή αδρανούς υλικού.
6. Συμπλήρωση τών τοιχωμάτων του θαλάμου και της θόλου
Στις περιπτώσεις που κρίνεται απαραίτητη η αποκατάσταση των τοιχωμάτων του θαλάμου, το έργο θα υλοποιηθεί με τους κατακείμενους λίθους, ώστε να αποκατασταθεί η μορφή της αρχικής κατασκευής, μέχρι το ύψος που επιτρέπει το ποσοστό του αυθεντικού υλικού. Ολες οι προσθήκες θα διαχωρίζονται από το κατά χώραν οικοδομικό υλικό με φύλλο μολύβδου. Τέλος, στο σωζόμενο άνω τμήμα της τοιχοδομής του θαλάμου, θα γίνει περιμετρική επίστεψη με στρώση, αποτελούμενη από κονίαμα με βάση το πηλόχωμα της περιοχής και μικρούς λίθους, προερχόμενους από κατακείμενο υλικό του ίδιου του μνημείου. Αυτή η «θυσιαζόμενη στρώση», θα ακολουθεί το ανώτερο επίπεδο της τοιχοδομής.
Σε ορισμένους τάφους θα αποκατασταθεί η αρχική μορφή της θόλου, όπου αυτό είναι επιτρεπτό από το βαθμό διατήρησης του μνημείου και την τεκμηριωμένη γνώση της αρχικής της μορφής.
 |
| Κάτω Εγκλιανός, Θολωτός τάφος 3. 1938 |
ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ ΕΓΚΛΙΑΝΟΥ
Ο θολωτός τάφος III του Κάτω Εγκλιανού (εικ.1) βρίσκεται 1χλμ. περίπου νοτιοδυτικά της ακρόπολης του ανακτόρου του Νέστορος. Συλημένος από την αρχαιότητα, ερευνήθηκε για πρώτη φορά το 1939 από την Elizabeth Blegen. Βρέθηκε σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης. Η θόλος είχε καταρρεύσει ενώ σημαντικές φθορές είχε υποστεί το σωζόμενο τμήμα του θαλάμου. Ο δρόμος του τάφου δεν διατηρείται παρά μόνο τμηματικά μπροστά από την είσοδο. Τα τοιχώματα του θαλάμου έχουν στο μεγαλύτερο μέρος τους καταρρεύσει και όσα τμήματα της τοιχοδομής σώζονται, είναι ετοιμόρροπα.
Η αποκατάσταση του στομίου του τάφου, κρίνεται μορφολογικά άστοχη και για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η ορθή αποκατάστασή του. Συγκεκριμένα, οι τοίχοι του στομίου του τάφου, με κλίση προς το θάλαμο, πρέπει να αποδομηθούν και να οικοδομηθούν εκ νέου σε ορθή κατακόρυφη διάταξη. Μετά την αποκατάσταση του στομίου θα αναταχθεί το κατακείμενο υπέρθυρο δίπλα στο υπάρχον.
Τα τοιχώματα του θαλάμου, τα οποία ήδη στην ανασκαφή αποκαλύφθηκαν κατεστραμμένα στο μεγαλύτερο μέρος τους και με την πάροδο του χρόνου η κατάστασή τους επιδεινώθηκε, είναι απαραίτητο να αποκατασταθούν. Επίσης, θα συμπληρωθεί η τοιχοδομή σε ορισμένα τμήματα του θαλάμου, όπως στα ΝΑ και ΝΔ. εκατέρωθεν δηλαδή της κατάληξης του στομίου. Στο Α τμήμα της τοιχοδομής του θαλάμου έχει διανοιχθεί σύγχρονη δεξαμενή αποθήκευσης κρασιού, η οποία πρέπει να καταργηθεί και να αποκατασταθεί η φθορά που έχει προκαλέσει, έτσι ώστε η θυσιαζόμενη στρώση να προστεθεί απρόσκοπτα.
Απαραίτητη κρίνεται η απαλλοτρίωση και κατεδάφιση του γειτνιάζοντος νεότερου κτίσματος της αγροτικής αποθήκης.
Ο θολωτός τάφος IV , του Άνω Εγκλιανού (εικ.2-3) διαμέτρου 9.35μ., βρίσκεται 145 περίπου μέτρα βόρεια από το ανάκτορο του Νέστορος. Η θόλος του τάφου, κατεστραμμένη από το ύψος της τοξογένεσης, αναστηλώθηκε το 1957 από την Υπηρεσία Αναστήλωσης. Η αποκατάσταση του τάφου όμως έμεινε ημιτελής αφού δεν προχώρησε στην προσθήκη του τύμβου που αρχικά τον κάλυπτε.
Η κατάσταση διατήρησης των σωζόμενων τοιχωμάτων της θόλου και της εισόδου είναι αρκετά καλή, ενώ αντίθετα δεν διατηρούναι τα τοιχώματα του δρόμου.
Θα προστεθεί χωμάτινος τύμβος, ο οποίος θα αποκαταστήσει ακριβέστερα την αρχική μορφή του μνημείου. Η υλοποίηση της χωρίς προηγούμενο πρότασης αυτής θα αποτελέσει αντικείμενο ειδικής μελέτης τόσο για τη μορφή του τύμβου, όσο και για τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν πράγμα που προϋποθέτει τη μελέτη στατικής επάρκειας της αναστηλωμένης θόλου.
Με την προσθήκη του τύμόου, εκτός από την επαναφορά της προστασίας που παρείχε στο μνημείο αυτό το τμήμα της αρχικής κατασκευής του, θα διορθωθεί και η σημερινή παραπειστική εικόνα του, αφού η θόλος ποτέ δεν ήταν ορατή σε κανένα μυκηναϊκό θολωτό ταφικό μνημείο. Το έστω και αναστηλωμένο αξιοθαύμαστο εκφορικό οικοδομικό σύστημα θα είναι ορατό μόνον από το εσωτερικό μια και ο φυσικός φωτισμός το επιτρέπει σε όλη την διάρκεια της ημέρας χειμώνα και καλοκαίρι.
 |
| Μυρσινοχώριον. Θολωτός τάφος 1. Χριστιανικός νεκρός εις τον δρόμον. Θύρα τετειχισμένη. Υποτυπώδες κουφιστικόν τρίγωνον υπέρ το ανώφλιον. 1956 |
MYPΣΙΝΟΧΩΡΙ- ΡΟΥΣΤΗ, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ I KAI II
Στην περιοχή Ρούτση 1 χλμ. βορειοανατολικά του χωριού Μυρσινοχώρι, στην κορυφή ενός λόφου βρίσκονται δύο θολωτοί τάφοι (σε απόσταση 20μ. ο ένας από τον άλλον). Ο θολωτός τάφος I, (εικ.4-5) που ήταν γνωστός από παλιά, είχε συληθεί από την αρχαιότητα και είχε χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα. Πριν από τη συστηματική ανασκαφή του είχε χρησιμοποιηθεί ως χοιροστάσιο. Ο τάφος διατηρείται σε καλή κατάσταση παρά την κατάρρευση της θόλου. Ο θάλαμος έχει διάμετρο 5.50μ. Οι παρειές του δρόμου του δεν ήταν λιθεπένδυτες. Το στόμιο που διατηρείται σε ύψος 2.30μ. είναι οικοδομημένο με πλακαρους λίθους.
Στον τάφο I απαιτείται να αφαιρεθούν οι παλιές τσιμεντένιες κατασκευές προστασίας που τον υπερκαλύπτουν (βλ. εικόνα) και να πραγματοποιηθούν εργασίες στερέωσης στο θάλαμο.
Ο θολωτός τάφος ΙΙ, εξαιτίας της θόλου που είχε από παλιά καταρρεύσει διαφύλαξε από τη σύληση το περιεχόμενό του. Στον τάφο υπήρχαν πέντε ή έξι ταφές οι οποίες χρονολογούνται από το -1500/ -1400. Στο δάπεδο του τάφου όρισκόταν ο σκελετός του τελευταίου νεκρού πού, σύμφωνα με τον ανασκαφέα, είναι βασιλιάς πολεμιστής περιτριγυρισμένος από όπλα, μεταξύ των οποίων και δέκα ξίφη. Ο νεκρός φορούσε βαρύ περιδέραιο από κεχριμπάρι της Βαλτικής. Στο δάπεδο υπήρχαν και δύο πλακοσκεπείς λάκκοι, ανάμεσα στους οποίους υπήρχε θρανίο, όπου εδραζόταν η τράπεζα προσφορών με ζωγραφική διακόσμηση από άσβεστο κονίαμα ερυθρού χρώματος. Στους λάκκους αυτους βρέθηκαν πολλές συσσωρευμένες αιχμές βελών, σφραγιδόλιθοι, πυξίδες, δύο εγχειρίδια, χτένια από ελεφαντόδοντος διακοσμημένα με στοιχεία σαφούς αιγυπτιακής επιρροής.
 |
| Ο θολωτός τάφος 1 της Τραγάνας. 1976 |
TPAΓANΑ, ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ 1
Το 1909 εντοπίστηκε και ερευνήθηκε από τον Α. Σκιά ο θολωτός τάφος 1 της Τραγάνας. Η έρευνα συνεχίστηκε λίγα χρόνια αργότερα από τον Κ. Κουρουνιώτη και ολoκληρώθηκε από τον Σ. Μαρινάτο, ο οποίος ανέσκαψε παράλληλα άλλον έναν τάφο (τάφος 2), 15 μόλις μέτρα δυτικότερα του πρώτου.
Η διάμετρος του θαλάμου του τάφου Ι (εικ.6-7) είναι περίπου 8.50μ. Από τα τρία υπέρθυρα του στομίου, αποτελούμενα από ακατέργαστους πλακοειδείς λίθους, τα δύο βρίσκονται στην θέση τους ενώ το εξωτερικό, μήκους περίπου όσο είναι και το πλάτος της θύρας στο επάνω μέρος, βρισκεται παράμερα στο έδαφος. Το δάπεδο του δρόμου του τάφου παρουσιάζει ισχυρή κλίση η οποία εξομαλύνεται στο τμήμα πριν από την είσοδο. Τα τοιχώματα του δρόμου φαίνεται ότι ήταν λαξευμένα στο βράχο και σε μερικά σημεία παρουσιάζουν έντονη απόκλιση από την κατακόρυφο καθώς και απώλεια υλικού. Ως κατώφλι του στομίου χρησίμευε το σκληρό χώμα της λάξευσης επί του οποίου είχαν ανοιχθεί δύο παράλληλες αύλακες πλάτους 25εκ., βάθους 30εκ. και μήκους 50εκ. Η τοιχοδομία του θαλάμου έχει εκτεταμένες φθορές και τμήματά της έχουν καταρρεύσει.
Στον τάφο απαιτείται η αποκατάσταση του υπερθύρου καθώς και η ενίσχυση και συμπλήρωση της τοιχοδομής του θαλάμου. Συγκεκριμένα, πρέπει να αναταχθεί ο τρίτος, εξωτερικός λίθος του υπερθύρου και να καθαριστούν οι αρμοί της σωζόμενης τοιχοδομής του θαλάμου. Θα συμπληρωθεί η τοιχοδομή στο ΝΑ. τμήμα της περιφέρειας του θαλάμου, βαθμιδωτά μέχρι το ύψος των δύο άκρων του υπερθύρου.
TPAΓANΑ, ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ 2
Ο θολωτός τάφος 2 (εικ.8) της Τραγάνας με διάμετρο 7.20μ. είναι ελαφρώς μικρότερος του προηγούμενου. Ο δρόμος του έχει μήκος 7.5μ. και πλάτος 2.25μ.- 2.55μ. Η εξαιρετική ιδιορρυθμία του τάφου έγκειται στο γεγονός ότι στο δάπεδο της θόλου βρέθηκαν στην θέση τους δύο όρθιες πλάκες, ένα είδος κρατευτών που έφεραν στο επάνω μέρος δύο εγκοπές προφανώς για να περιστρέφονται οβελοί. Όπως και στον τάφο 1, ο δρόμος βαθύνεται προς το στόμιο.
Για τα έργα προστασίας στον τάφο 2 της Τραγάνας βλ. στην Γενική Παρουσίαση της επέμβασης παράγρ. 4 (ενδεχόμενη κατάχωση).
KΟΡΥΦΑΣΙΟ (ΟΣΜΑΝΑΓΑ)
Ο θολωτός τάφος (εικ.9) στην θέση Χαρατσάρι Κορυφασίου (Οσμάναγα) θεωρείται από τους μελετητές ως ο αρχαιότερος μυκηναϊκός θολωτός τάφος, αφού τοποθετείται στο τέλος της Μεσοελλαδικής και στην αρχή της Υστεροελλαδικής (Μυκηναϊκής) εποχής, δηλαδή γύρω στα -1600. Από τον τάφο δεν σώζεται ούτε ο δρόμος ούτε το στόμιο. Ορατό σήμερα είναι μόνο τμήμα από την τοιχοδομή του θαλάμου που εκτείνεται ελάχιστα πάνω από την τοξογένεση.
Δεδομένης της αρχαιότητας του τάφου εκτός από τα άμεσα μέτρα στερέωσης, θα ήταν ευκταία η κατασκευή ειδικού στεγάστρου- μουσείου με κεντρικό έκθεμα τον ίδιο τον τάφο, πλαισιωμένο από εποπτικό υλικό, όπου θα παρουσιάζεται η εξέλιξη της μυκηναϊκής ταφικής αρχιτεκτονικής.
 |
| Θολωτός τάφος Βοϊδοκοιλιάς. 1976. |
ΒΟΪΔΟΚΟΛΙΑ, ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ «ΘΡΑΣΥΜΗΔΗ»
Ο θολωτός τάφος (εικ.10-11), ο επονομαζόμενος «τάφος του Θρασυμήδη», στη Βοϊδοκοιλιά στον περίγυρο της οποίας έχουν επισημανθεί ίχνη που αποδεικνύουν την παρουσία του ανθρώπου, ήδη από τα μέσα της -6ης χιλιετίας, βρίσκεται σε θέση όπου αποκαλύφθηκαν υπολείμματα πρωτοελλαδικού οικισμού και ταφής μεσοελλαδικών χρόνων. Ο θάλαμος του τάφου διαμέτρου 4.80μ. σώζει περιμετρικά την τοιχοδομία του από ακατέργαστους λίθους σε ύψος περίπου 1.90μ., ενώ δεν διατηρείται ο δρόμος του. Κυρίαρχο υλικό της τοιχοδομίας είναι ο πωρόλιθος. Ο τάφος βρίσκεται σε περίοπτο σημείο στην είσοδο του κόλπου της Βοϊδοκοιλιάς απέναντι από το ύψωμα του Κορυφασίου με το Φραγκικό κάστρο στην κορυφή του. Βρίσκεται δηλαδή σε μια περιοχή όχι μόνο εξαίρετου φυσικού κάλλους αλλά και ιδιαίτερα πλούσιας σε ιστορικά γεγονότα και αρχαιολογικά τεκμήρια όλων των εποχών. Η μοναδικότητα του τάφου επί πλέον συνίσταται στο ότι όρθώθηκε στο κέντρο προϋπάρχοντος Μεσοελλαδικού τύμβου.
Θα γίνει στερέωση και καθαρισμός της σωζόμενης τοιχοδομής του θαλάμου. Εκτός από τα έργα προστασίας και στερέωσης για την ανάδειξη του μνημείου θα συνταχθεί ειδική αρχιτεκτονική μελέτη ακολουθώντας την άποψη του καθηγητή Γ. Κορρέ, για τη δημιουργία στο χώρο μουσείου, που θα στεγάσει και θα αναδείξει τόσο τον ίδιο τον μυκηναϊκό τάφο, όσο και τα κατάλοιπα του μεσοελλαδικού τύμβου.
KOYKOYNAΡA, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ
Στη θέση Κουκουνάρα, νοτιοανατολικά του ανακτόρου του Νέστορος και 15χλμ. βορειοανατολικά της σύγχρονης Πύλου βρίσκεται ένα εκτεταμένο νεκροταφείο θολωτών και λαξευτών μυκηναϊκών τάφων. Από τα πολλά και εξαιρετικού ενδιαφέροντος ταφικά μνημεία ξεχωρίζουν και διατηρούνται καλύτερα, τα υπολείμματα θολωτών τάφων συγκεντρωμένων σε δύο τοποθεσίες: α) στην περιοχή Καταρραχάκι που περιλαμβάνει ανατολικά δύο τάφους στη θέση Γουόαλάρη (εικ.12-13), έναν στη θέση Πολλά Δένδρα και δύο ακόμα 500μ. βορειοδυτικά τους, στην θέση Ακόνα και β) στην περιοχή του Λέζαγα, νοτιοανατολικά από το Καταρραχάκι, όπου έχει εντοπιστεί ένας θολωτός τάφος στη θέση Λιβαδίτη και δύο ακόμα 750μ. νοτιοανατολικά στη θέση Φυτιές (εικ.14). Δύο χιλιόμετρα δυτικά της Κουκουνάρας βρίσκεται άλλος ένας θολωτός τάφος στη θέση Παλαιοχώρα. Γιά κάθε τάφο της Κουκουνάρας προτείνεται η λήψη των ενδεικνυόμενων μέτρων προστασίας λαμβανομένων υπόψιν και των πολλών πηγαίων υδάτων της περιοχής.
 |
| Περιστεριά: Ο Θολωτός τάφος 1 |
ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ 1, 2, 3
Η ακρόπολη της Περιστεριάς, 8χλμ. βορειοανατολικά της Κυπαρισσίας και 1χλμ. βόρεια του χωριού Μίρα υπήρξε, μετά τον Επάνω Εγκλιανό, το σημαντικότερο κέντρο της Μυκηναϊκής Περιόδου στην Μεσσηνία. Στον φυσικά όχυρωμένο λόφο, που φέρει υπολείμματα τεχνητής οχύρωσης στη νότια πλευρά του και με πλούσια πηγή νερού στα ριζά του, βρίσκονται τρείς θολωτοί τάφοι.
Τα εξαιρετικά πλούσια ευρήματα και των τριών τάφων της Περιστεριάς, μεταξύ των οποίων πολυάριθμα αγγεία. Τρία χρυσά κύπελλα, χρυσά κοσμήματα, άφθονα φύλλα χρυσού και ψήφοι από αμέθυστο και ήλεκτρο, σκεύη από υαλόμαζα και οστό, μαρτυρούν την ακμή του οικισμού ήδη από τους πρώιμους μυκηναϊκούς χρόνους. Τα ευρήματα μαζί με τα οικοδομικά λείψανα φανερώνουν όπως έχει υποστηριχθεί ότι αυτό το σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο έπαιξε έναν ενδιάμεσο ιδιαίτερο ρόλο μεταξύ της Κρήτης και της Αργολίδας.
Ο θολωτός τάφος 1 (εικ.15) του -15ο αι. είναι μετά τον τάφο του Ατρέα στις Μυκήνες ένας από τους μεγαλύτερους μυκηναϊκούς τάφους στην Ελλάδα. Το μνημείο αναστηλώθηκε στη 10ετία του '70 και η επέμβαση περιέλαβε την αποκατάσταση της τοιχοδομής του θαλάμου στα υψηλότερα τμήματά της, την αποκατάσταση των παρειών του δρόμου, καθώς και την αποκατάσταση της θόλου.
Η ύπαρξη του τύμβου του μνημείου τεκμηριώνεται από τα υπολείμματα του αναλημματικού του τοίχου και σε ένα πρόγραμμα στερέωσης και αποκατάστασης θα είχε τεράστιο εκπαιδευτικού χαρακτήρα ενδιαφέρον να αποκατασταθεί ο τύμβος του τάφου. Το έργο αυτό θα αποτελέσει αντικείμενο ειδικής μελέτης, τόσο γιά την μορφή του τύμβου, όσο και για τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν.
Τάφος 2 (εικ.16): Στον τάφο προβλέπονται τα ενδεδειγμένα μέτρα προστασίας και στερέωσης. Όσον αφορά στις επεμβάσεις του ανασκαφέα, οι μεν λίθινες αντηρίδες που τοποθετήθηκαν στο εσωτερικό του τάφου μπορεί να διατηρηθούν και στις ενημερωτικές πινακίδες του χώρου να σημειωθεί ότι δεν ανήκουν στην αρχαία κατασκευή, οι δε σιδερένιες που τοποθετήθηκαν στο στόμιο πρέπει να αφαιρεθούν αφού προηγηθεί μελέτη της στατικής επάρκειας των τοίχων που στηρίζονται.
Τάφος 3 (εικ.17). Είναι απαραίτητη η στερέωση της τοιχοδομής του τάφου η οποία θα γίνει όπως στους τάφους 1 και 2.
Για τον αρχαιολογικό χώρο της Περιστεριάς, αξιολογούνται ως αναγκαίες, όχι μόνον οι εργασίες καθαρισμού του περιβάλλοντος χώρου από την αυτοφυή βλάστηση η διευθέτηση απορροής των ομβρίων υδάτων, η δημιουργία διαδρομών πορείας των επισκεπτών και η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, αλλά και οι εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης επισκεπτών, προκειμένου οι 3 θολωτοι τάφοι και το μικρό οχυρωματικό έργο στα NΔ τους να αποτελέσουν ενιαίο σύνολο μνημείων της μυκηναϊκής περιόδου.
 |
| Ο Θολωτός τάφος της Μουριατάδας |
MOYPIATAΔΑ (ΑΜΦΙΓENEIA)
Ο τάφος που βρίσκεται σε περιοχή με οικοδομικά κατάλοιπα μυκηναϊκών κυρίως χρόνων (εικ.18) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή η διάμετρος της θόλου του είναι 4.60μ., το ύψος του σήμερα φτάνει τα 4.60μ. ενώ έχει υπολογιστεί ότι η αρχική κατασκευή θα έφτανε τουλάχιστον τα 6μ. Τα τοιχώματα της θόλου είναι κατακόρυφα μέχρι την γένεση και μόνον από εκεί άρχίζει η «θόλωση».
Η κατάσταση διατήρησης του τάφου είναι καλή, εκτός από τη θόλο και τμήμα του στομίου, που έχουν καταρρεύσει. Η αποκατάστασή τους κρίνεται σχετικά απλή, με τη χρήση του κατακείμενου υλικού του μνημείου. Μετά την αποκατάσταση της θόλου η κλείδα, η οποία σώζεται, θα επανατοποθετηθεί στην αρχική της θέση.
Απαραίτητος είναι, εκτός από τον καθαρισμό του περιβάλλοντα χώρου του μνημείου από την αυτοφυή βλάστηση και ο ευτρεπισμός του μονοπατιού που το συνδέει με την Εθνική οδό.
MΑΛΘΗ, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ Ι, ΙΙ
Περίπου 20χλμ. ανατολικά της Κυπαρισσίας και 8χλμ. βόρεια της Ιθώμης, στα νοτιοδυτικά του λόφου της προϊστορικής ακρόπολης της Μάλθης, η οποία ταυτίστηκε με το αρχαίο Δώριον, βρίσκονται δύο (τρείς, αλλά ο ένας είναι σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης), θολωτοι τάφοι.
Ο θολωτός τάφος Ι (εικ.19) είναι ο καλύτερα διατηρημένος θολωτός μυκηναϊκός τάφος της Μεσσηνίας. Η Ζ ́ ΕΠΚΑ κάλυψε το μνημείο (το θάλαμο και το δρόμο) με στέγαστρα.
Είναι απαραίτητη η στερέωση της τοιχοδομής του τάφου, καθώς και η επανατοποθέτηση στη θέση του τμήματος της κλείδας που λείπει και σώζεται.
Ο θολωτός τάφος II της Μάλθης (εικ.20) δεν διατηρείται σε καλή κατάσταση. Η θόλος και τμήμα του στομίου, έχουν καταρρεύσει ενώ το υπέρθυρο διατηρείται στη θέση του. Η αποκατάστασή τους κρίνεται σχετικά απλή, με τη χρήση του κατακείμενου υλικού του μνημείου. Μετά την αποκατάσταση της θόλου η κλείδα, η οποία σώζεται, θα επανατοποθετηθεί στην αρχική της θέση. Απαραίτητος είναι ο καθαρισμός του περιβάλλοντος χώρου του μνημείου από την αυτοφυή βλάστηση και ο ευτρεπισμός του μονοπατιού που το συνδέει με την Εθνική οδό.
ΒΑΣΙΛΙΚΟ
Ο θολωτός τάφος του Βασιλικού (εικ.21) βρίσκεται σε μια περιοχή που ονομάζεται Ξερόβρυση περίπου 1300μ. νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Βασιλικού και 4χλμ. ανατολικά του χωριού Μάλθη- Δώριον. Είναι ενδεχόμενο να απαιτηθεί συνέχιση και ολοκλήρωση της αρχαιολογικής ανασκαφικής έρευνας του μνημείου.
Ο τάφος βρίσκεται σε κακή κατάσταση διατήρησης. Όλο το βόρειο τμήμα του θαλάμου λείπει καθώς και ένας από τους λίθους του υπέρθυρου. Το οικοδομικό υλικό του τάφου συνίσταται από μικρούς πλακαρούς λίθους. Η κατασκευή του στομίου (σωζόμενου ύψους 2.05μ. και μήκους 2.75μ.) είναι ελαφρά διαταραγμένη εξαιτίας της λιθοθηρίας. Τα κατώτερα τμήματα του στομίου είναι κατασκευασμένα από μεγάλες διαμήκεις λιθοπλίνθους. Δεν υπάρχουν ίχνη επάνω στο υπέρθυρο ανακουφιστικού τριγώνου, ο θάλαμος έχει διάμετρο 6.5μ. και το ύψος του υπολογίστηκε στα 5.5μ. Στην τοιχοδομία του θαλάμου ορισμένες πλάκες καλύπτουν όλο το πάχος του τοίχου δηλαδή είναι πάνω από 80εκ. Σε απόσταση 2.75μ. δεξιά από το στόμιο υπάρχει «ερμάριο» ανοιγμένο σε ύψος 2.25μ. από το έδαφος.
Γιά την στερέωση και προστασία των λειψάνων του μνημείου είναι απαραίτητο να ληφθούν τα ενδεικνυόμενα μέτρα.
XΑΛΚΙΑΣ, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ I, II, III
Ο Χαλκιάς δεσπόζει στα Σουλιμοχώρια, στην βορειοανατολική Τριφυλία. Στην θέση Άϊ-Λιας από όπου είναι εντυπωσιακή η θέα πρός το Ιόνιο (Ζάκυνθο), την αρχαία Φιγάλεια το ναό του Επικούριου Απόλλωνα, το Μεσσηνιακό κόλπο, την παραλία Καλαμάτας και την Ιθώμη υπάρχουν τρεις θολωτοι τάφοι διαφορετικού βαθμού διατήρησης ο καθένας:
Ο θολωτός τάφος Ι (εικ. 22), σώζεται σε ύψος περίπου 2μ. με το υπέρθυρο στη θέση του. Το κατακρημνισμένο υλικό του είναι συγκεντρωμένο δίπλα του.
Ο θολωτός τάφος 2 (εικ. 23), διατηρεί την περίμετρο του θαλάμου του, σε ύψος από τό δάπεδο έως 50εκ. περίπου,
ενώ ο θολωτός τάφος 3 (εικ. 24), στην θέση Κρόϊ Κάρνου, σώζεται περίπου μέχρι τη γένεση της θόλου, παρά την ετοιμορροπία του. Για την προστασία των 3 θολωτών τάφων είναι απαραίτητη η στερέωση της τοιχοδομής τους και ο καθαρισμός του θαλάμου τους από τις σύγχρονες επιχώσεις.
 |
| Ο Θολωτός τάφος 1 στο Ψάρι |
ΨΑΡΙ, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ I KAI II
Η ακριβής θέση των δύο θολωτών τάφων είναι στο ύψωμα Μετσίκι που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο χωριά Άνω και Κάτω Ψάρι. Το Πάνω Ψάρι είναι το παλιό και ιστορικό χωριό οικοδομημένο με την γνωστή παραδοσιακή τεχνοτροπία των Λαγκαδιανών μαστόρων, πατρίδα του οπλαρχηγού και ήρωα Γιαννάκη Γκρίτζαλη, το οποίο είναι εγκαταλελειμμένο, ενώ το Κάτω Ψάρι είναι το σύγχρονο χωριό. Οι δύο τάφοι είναι ορθωμένοι, όπως οι περισσότεροι μυκηναϊκοί τάφοι σε θέση με θαυμαστή θέα.
Ο θολωτός τάφος Ι (εικ. 25), διαμέτροι 9.10μ. που αποκαλύφθηκε ανασκαφικά το 1984 -1985, καλυπτόταν από λιθεπένδυτο τύμβο. Το υπέρθυρο μήκους 4μ. περίπου σώζεται σπασμένο σε 5 κομμάτια, τα οποία μπορούν να συγκολληθούν και έτσι να επανατοποθετηθεί. Επιβάλλεται, εκτός από την στερέωση και προστασία του τάφου I, και η συμπλήρωση του χάσματος της τοιχοδομίας του θαλάμου το οποίο δημιουργήθηκε από σύγχρονη λαθρανασκαφή.
Ο θολωτός τάφος ΙΙ δεν έχει ανασκαφεί ακόμα και έχει γίνει υπόθεση ότι είναι αντίστοιχων διαστάσεων με τον θολωτό τάφοI. Ο τάφος IΙ αποτελεί αντικείμενο συχνών λαθρανασκαφών.
ΝΙΧΩΡΙΑ- ΚΑΡΠΟΦΟΡΑ
Στην συμβολή των δρόμων Μεσσήνης- Πύλου και Μεσσήνης- Κορώνης, στα χωριά Ριζόμυλος και Καρποφόρα, σε μια ιδιαίτερα εύφορη περιοχή εξαιρετικά πλούσια σε μικηναϊκά ευρήματα αποκαλύφθηκε μεγάλος θολωτός τάφος (εικ.26), του οποίου η τοιχοδομία σώζεται μέχρι το ύψος του υπέρθυρου, που μάλιστα διατηρείται στην θέση του. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τάφου είναι οι καλυπτήριες πλάκες των λακκοειδών ταφών στο δάπεδο του θαλάμου του.
Είναι απαραίτητες εργασίες στερέωσης της τοιχοδομής του θαλάμου, τα κατώτερα στρώματα της οποίας διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Πρέπει να συμπληρωθεί τμήμα της στο νοτιοδυτικό τμήμα του θαλάμου (κοντά στο στόμιο).
 |
| Θολωτός τάφος Κεφαλόβρυσου |
KΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟ (ΠPΩHN XAΛBATΣOY)
Ο μικρός θολωτός τάφος (εικ.27 α-δ), το επάνω τμήμα της θόλου του οποίου, έχει καταρρεύσει, διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Βρίσκεται σε περιβάλλον πλούσιο σε ευρήματα των χρόνων της Ρωμαιοκρατίας, στους πρόποδες τού επονομαζόμενου υψώματος Κάστρο, στο οποίο αναφέρεται ότι υπάρχουν και μεσαιωνικά οικοδομικά κατάλοιπα. Αποτελεί τυπική περίπτωση μεμονωμένου θολωτού τάφου μυκηναίου αξιωματούχου.
Εκτός αυτό την στερέωση της τοιχοδομής του θαλάμου του, με βαθύ αρμολόγημα με συμβατό προς το μνημείο κονίαμα, πρέπει να αποκατασταθεί το ανώτερο τμήμα της θόλου του, ώστε να μην χρειάζεται στέγαστρο προστασίας.
KAΠΛΑΝΙ, ΘΟΛΩΤΟΙ ΤΑΦΟΙ 1 KAI 2
Νοτιοδυτικά της Κορώνης σε δυσπρόσιτο και απομονωμένο λόφο ανάμεσα στις κοινότητες Καπλάνι και Ζιζάνι στην θέση Βίγλα βρίσκονται δύο θολωτοί μυκηναϊκοί τάφοι.
Ο πρώτος (εικ.28) είχε σοβαρά αναμοχλευθεί από αρχαιοκάπηλους που είχαν φτάσει μέχρι το δάπεδο του μισού τάφου συσσωρεύοντας πέτρες, όστρακα και οστά στο άλλο μισό. Ο δρόμος του, πλάτους 1.20μ., είναι λιθόκτιστος από πλακοειδείς λίθους. Ο θάλαμός του διατηρείται σε καλή κατάσταση, μέχρι το ύψος της τοξογένεσης. Το υπέρθυρο του στομίου είναι στη θέση του και δίπλα στον τάφο έχουν συγκεντρωθεί οι αργοί λίθοι, που έχουν καταρρεύσει, ενώ ο δεύτερος τάφος διέφυγε της προσοχής των λαθρανασκαφέων.
Και στους δύο τάφους πρέπει να αποκατασταθεί η τοιχοδομία των θαλάμων, με την συμπλήρωσή τους με το κατακείμενο υλικό τους.
AΓΡΙΛΙΑ- ΑΚΟΥΡΘΙ ΤΑΦΟΙ I KAI 2
Δυτικά από το χωριό Κοπανάκι στην περιοχή Ακούρθι υπάρχουν τρεις θολωτοί τάφοι οι όποιοι απέχουν ο ένας από τον άλλον 30μ. και ο τρίτος βρίσκεται 60μ. νοτιότερά τους. Σήμερα μόνο ένας τάφος, αυτός του οποίου ο δρόμος είναι προσανατολισμένος προς τα νοτιοανατολικά είναι σχετικά αναγνωρίσιμος αν και είναι καλυμμένος εντελώς από την βλάστηση (εικ.29).
Αντίστοιχα μέτρα αποψίλωσης θα ληφθούν και για τους άλλους δύο τάφους της περιοχής, οι οποίοι αναφέρονται στην βιβλιογραφία, αλλά δεν είναι σήμερα ορατοί και τότε θα φανούν οι ανάγκες για τα ενδεικνυόμενα μέτρα προστασίας τους.
Ο μικρός θολωτός τάφος (εικ.50) βρίσκεται στην θέση Πουρνάρια, 1200μ. περίπου νότια της κοινότητας των Διοδίων, σε μικρή απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο Νιχωρίων- Καρποφόρας- Ριζομύλου. Ο δρόμος του τάφου έχει καταστραφεί από τον αγροτικό δρόμο που είχε παλαιότερα ανοιχθεί.
Ο τάφος των Διοδίων εκτός από την οροφή του η οποία έχει καταπέσει, διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Παράλληλα με τα έργα στερέωσης της τοιχοδομής του θαλάμου θα γίνει συγκόλληση του υπερθύρου και τοποθέτηση στη θέση του.
AΝΘΕΙΑ- ΑΙΠΕΙΑ
Περίπου 10χλμ. Βορειοδυτικά της Καλαμάτας, στο χωριό Αίπεια της κοινότητας Άνθειας, στη δυτική πλευρά της χθαμαλής οροσειράς των Ελληνικών, κοντά στα ερείπια της αρχαίας Θουρίας, βρίσκεται επιβλητικός θολωτός τάφος (εικ.31-32) μεγάλων διαστάσεων (διαμέτρου πάνω από 10μ.). Ο θολωτός τάφος βρίσκεται έξω από την περιοχή της αρχαίας πόλης, 600 περίπου μέτρα από το μεγάλο νεκροταφείο των λαξευτών θαλαμοειδών τάφων.
Στο μνημείο έχουν ληφθεί μέτρα προστασίας προσωρινου όμως χαρακτήρα. Θα πραγματοποιηθεί στερέωση και συμπλήρωση της τοιχοδομής του θαλάμου, συμπλήρωση της λιθοδομίας του στομίου, καθώς και στερέωση και συμπλήρωση των παρειών του δρόμου του τάφου.
Ο τόπος στον οποίο έχει βεβαιωθεί κατοίκηση ήδη από την τρίτη χιλιετία, προσφέρεται για την δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου όπου θα αναδεικνύονται όλα τα μνημεία που έχουν αποκαλυφθεί, όπως το μυκηναϊκό νεκροταφείο στα Ελληνικά, το τείχος των ύστερων κλασικών χρόνων της ακρόπολης της Θουρίας και το Ασκληπιείο.
KAMΠOΣ ABIAΣ- ZAPNATA
Ο τάφος (εικ.33) βρίσκεται στην πλαγιά μικρού υψώματος, δυτικά του χωριού Κάμπος στα ριζά του οχυρωμένου λόφου Ζαρνάτα, ίσως στη θέση της ομηρικής Ενόπης. Ήταν συλημένος ήδη από την άαρχαιότητα. Το μεγαλύτερο μέρος του δρόμου, που οι παρειές του ήταν λιθεπένδυτες, έχει καταστραφεί. Η διάμετρος του τάφου είναι 8.5μ. και το ύψος του θα έφτανε τα 9μ., οι λίθοι του τάφου τοποθετημένοι σε στρώσεις, είναι λαξευμένοι και το μέγεθός τους είναι λίγο μικρότερο από αυτών του στομίου. Απαραίτητη κρίνεται η στερέωση της τοιχοδομής του θαλάμου. Η τοξογένεση του θαλάμου βρίσκεται σχετικά χαμηλά, τόσο ώστε θα μπορούσε να ειπωθεί ότι μορφολογικά βρίσκεται σε αντιστρόφως ανάλογη θέση τοξογένεσης στον τάφο της Μουριατάδας, πράγμα που σημαίνει ότι στον θολωτό τάφο του Κάμπου μπορεί κανείς από κοντά να δει την έδραση του στιβαρού υπέρθυρου στους τοίχους του στομίου και να θαυμάσει την λάξευσή του που τον εντάσσει υπέροχα στην κοίλη και κατά τις δύο διευθύνσεις, επιφάνεια της οροφής του θαλάμου.
Αυτό το διάστημα, που η Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών προετοιμάζει την έκδοση των Πρακτικών του συνεδρίου της Καλαμάτας έχει αρχίσει, υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας, η εκπόνηση της μελέτης ανάδειξης του μνημείου για την τεκμηρίωση της οποίας χρειάστηκε να απομακρυνθούν οι επιχώσεις που συσσωρεύτηκαν επάνω του από το 1891 που ο Τσούντας το αποκάλυψε.
 |
| Κακόβατος: Από τις ανασκαφές του Dorpfeld το 1908. |
ΚАΚΟΒΑΤΟΣ, ΘΟΛΩΤΟΙ TAФОI A, B KAI C
Κοντά στην παραλία του Κυπαρισσιακού κόλπου, στην επαρχία της Ολυμπίας του Νομού Ηλείας. 37 χλμ. Νότια του Πύργου, στη σημερινή κωμόπολη Ζαχάρω), δεσπόζει ο λόφος του Κακόβατου. Στην αρχαιότητα η περιοχή βρισκόταν μέσα στα όρια της επικράτειας του μυκηναϊκού βασιλείου του Νέστορος. Οι τρεις τάφοι (εικ. 30), που αποκαλύφθηκαν από τον W. Doerpfeld το 1908, χρονολογούνται από τον -16 έως τον -15ο αι., εκτός από έναν που είναι χαμένος κάτω από σύγχρονη οικοδομή, οι άλλοι δύο είναι σχεδόν κατεστραμμένοι.
Ο θολωτός τάφος A είναι ο μεγαλύτερος και καλύτερα διατηρημένος (ο νεώτερος κατά τον ανασκαφέα). Οι λίθοι του θαλάμου έχουν έντονη κλίση προς το εσωτερικό, πράγμα που συμβαίνει και στους άλλους δύο στους οποίους όμως η κλίση είναι μικρότερη. Το μεγαλύτερο σωζόμενο ύψος του μνημείου φτάνει τα 2.5μ.
Ο θολωτός τάφος B, που δεν διατηρείται σε καλή κατάσταση, είναι ο μοναδικός θολωτός τάφος με πλακόστρωτο δάπεδο. Το μεγαλύτερο σωζόμενο ύψος του τάφου φτάνει τα 1.75μ.
Ο θολωτός τάφος C είναι ο πλησιέστερος στην μυκηναϊκή εγκατάσταση της περιοχής και κατά τον ανασκαφέα είναι ο αρχαιότερος μεταξύ των τριών.
Γιά την προστασία των τριών θολωτών τάφων απαιτείται μια ενιαία μελέτη, στην οποία θα λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες κάθε μνημείου ξεχωριστά. Θα γίνουν εργασίες στερέωσης της τοιχοδομής των θαλάμων.
Θάνος Παπαθανασόπουλος, Αρχιτέκτων, δ.Φ.
Προστασία και Ανάδειξη Θολωτών τάφων στην επικράτεια του Βασιλείου του Νέστορος
Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 2010
1. ΥΠΠΟ/ΤΓΑΠΚ/ΑΡΧ/ΑΙ/Φ38/68 979/35/24. Το στέγαστρο προόλεπόταν να στηρίζεται σε μεταλλικους φορείς, από τους oποίους θα αναρτώνταν υπερυψωμένος διάδρομος επίσκεψης, προκειμένου να επιτυγχάνεται καθολικότερη εποπτεία τών οικοδομικών, μυκηναϊκών καταλοίπων και να αποφεύγεται ή αναπόφευκτη φθορά που προκαλεί η κίνηση τών επισκεπτών ανάμεσα στα αρχαία υπολείμματα. Το νέο στέγαστρο που για τα υποστυλώματά του θα αξιοποιούνταν και τα άνοίγματα στο έδαφος του παλατιού, θα ήταν με όριζόντια όροφή για να ανακαλεί στη μνήμη το δώμα του ανακτόρου, και θα κάλυπτε και το ανάκτορο του Νηλέως που όπως είναι αυτονόητο έχει και αυτό aνάγκη προστασίας.
1.α. Η έρευνα τών θολωτών μυκηναϊκών τάφων στην Μεσσηνία ξεκίνησε τό 1891 με τον Χρίστο Τσούντα, στον Κάμπο Αβίας (ΑΕ 1891, σ.189-191) και συνεχίστηκε με τον Ανδρέα Σκιά στην Τραγάνα (ΠΑΕ 1909, σ. 274-292) και τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη στον ίδιο τάφο (AE1912, σ.288). Ο Κουρουνιώτης ερεύνησε ακόμη και τον τάφο στον Οσμάναγα (ΠΑΕ 1925-1926, σ.140-141), σto C, Blegen «An Early Tholos Tomb in Western Messenia», 23 (1954). O Wilheim Dorpfeld αποκάλυψε τρεις τάφους στον Κακόβατο, Αth, Milleilungen 1906, o.205, 1907, I-XVI. 1908. 295-317, 1909, o.269, 1913, (AJA-139, bλ και AJA 1961,230231. Στους τάφους του Άνω και Κάτω Εγκλιανού όλ. C.W. Biegen AJA58 (1954), σ.30-32, C. W. Biegen and K, Kourouniotis AJA 43 (1939), σ.570-575, Biege η ΙΙΙ, σ.73-81. Για τους τάφους στην Μάλθη βλ. Ν. Valmin, The Swedish Messenia Expedition I, «Tholos Tombs and Tumulix Corola Arcaeologica Lund 1926-1927, 59-69, 78-79, 88-89 kai 1927-1928, o.171-224 και 1938 σ.208-2. Ο Σπυρίδων Μαρινάτος στη συνέχεια επισήμανε και ερεύνησε τους περισσότερους μυκηναϊκούς τάφους της Μεσσηνίας (βλ. ετήσιες εκθέσεις ανασκαφών και εργασιών ανά την Πυλία και Τριφυλία ΠΑΕ 1952-66). Τα νεώτερα χρόνια οι σχετικές συστηματικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν από τον Γεώργιο Κορρέ (όλ. ετήσιες έκθέσεις ανασκαφών και εργασιών ανά την Πυλία και Τριφυλία ΠΑΕ 1974-88). Καθώς και του ιδίου «Τύμβοι, θόλοι και ταφικοί κύκλοι της Μεσσηνίας», Πρακτικά Α ́ Διεθνούς Συνεδρίου Πελ. Σπ, τ.Β ́, σ.337-369. Η κυρία Γεωργία Χατζή-Σπηλιοπούλου ερεύνησε τους θολωτους τάφους στο Ψάρι (βλ. Πελοποννησιακά 156 (1984) 262-268μ.324), στο Κεφαλόβρυσο (Χαλδάτσου) Πρακτ, Ζ ́ Διεθνούς Συνεδρίου Πελ. Σπουδών, σ.337-366 και στα Διόδια (βλ.AA 47, 1992. Χρον.121, AΔ50 (1995) Χρον, 180-182, πιν71β-γ). Η κυρία Ξένια Αραπογιάννη έρεύνησε τους θολωτους τάφους στο Καπλάνι (βλ.AA48 (1993),106).
2. Σε συμφωνία με τον όρισμό της συντήρησης ώς «συνόλου προληπτικών και προστατευτικών πράξεων γιά τη διατήρηση ενός αντικειμένου στην παρούσα κατάστασή του» όπως όρίζεται στο άρθρο 1 της Carta 1987 della ConservaZione e del Restauro.
3. Άρθρο 9, Χάρτης της Βενετίας (1964).
4. Άρθρο VI , Χάρτα τών Αθηνών (1931), άρθρο 12, Χάρτης της Βενετίας (1964).
5. Kεφάλαιο ΙΙ, άρθρο E. Code of Ethics and Standards of Practice, 1983 (revised 1979), International Institute of Conservation- American Group.
6. Άρθρο 9, Χάρτης της Βενετίας (1964),
7. Διευθύντρια της έρευνας είναι η Δρ. Χριστίναι Μαραμπέα και σύμβουλοι ό καθ. Αρχαιολογίας Προϊστορικών Xρόνων Γιάννος Λώλος. καί μετά από γνωμοδότηση του ΚΑ.Σ. ό πολιτικός μηχανικός Θεόδωρος Μαρίνης και ό υπογράφων. Το έργο υλοποιείται υπό τον έλεγχο της ΛΘ ́ ΕΠΚΑ και σε συνεργασία του αρμόδιου τμήματος Μελετών Μνημείων Προϊστορικών Χρόνων του ΥΠΠΟ.