Πρόλογος1
Στις αρχές του 20ου αιώνα μία γερμανική αρχαιολογική ομάδα με επικεφαλής τον W. Dörpfeld και τον K. Müller περιηγήθηκε την Τριφυλία2. Επεσήμανε, ανέσκαψε και αποτύπωσε πολλές αρχαιολογικές θέσεις στην περιοχή βορείως του ποταμού της Νέδας και νότια του Σαμικού (θέση Κλειδί).
Εκτός των άλλων ερεύνησε την ελληνιστικών χρόνων ακρόπολη του Σαμικού, το μεσαιωνικό κάστρο στην περιοχή Καλυδώνος και τέλος τη μυκηναϊκή θέση, που βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα ανατολικά, βορειοανατολικά της σημερινής κοινότητας του Κακοβάτου3 .
Ανασκαφή Κακοβάτου
Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φώς τρείς θολωτούς τάφους, μνημειωδών διαστάσεων4 (ο Α έχει διαστάσεις ανάλογες με τάφους στην Περιστεριά, το Ρούτσι, την Αργολίδα), καθώς και έναν οχυρωμένο οικισμό5, μέσα στον οποίο είχε οικοδομηθεί μεγάλο κτίριο αποθηκευτικού- βιοτεχνικού χαρακτήρα6.
Τα ευρήματα από τους τρείς τάφους, η ύπαρξη του οχυρωμένου οικισμού, το μεγάλων διαστάσεων κτίριο καθώς και η γεωμορφολογία της περιοχής (κυρίως η αμμώδης παραλία) σε συνδυασμό με την απουσία ως τότε άλλων ανεσκαμμένων μυκηναϊκών θέσεων στην Δυτική Πελοπόννησο, οδήγησαν τους ερευνητές στο συμπέρασμα πως επρόκειτο για το ανάκτορο του ομηρικού Νέστορα. Ο οικισμός πρέπει να τοποθετηθεί στα ύστατα ΜΕ χρόνια7 (η κεραμεική που ανευρέθη είναι σαφώς ΜΕ με εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση) (Πιν.V) ενώ και οι τάφοι ανήκουν στην πρώιμη μυκηναϊκή περίοδο8.
Ευρήματα από ήλεκτρο
Εντύπωση στους ανασκαφείς αλλά και στους μετέπειτα μελετητές έκανε η μεγάλη συγκέντρωση ψήφων και αντικειμένων (πλακιδίων, περιάπτων) από ήλεκτρο στον θολωτό τάφο Α9. Το υλικό αυτό και κυρίως η προέλευση του κεντρίζουν το ενδιαφέρον κάθε ερευνητή, καθώς τα φυσικά αποθέματά του είναι συγκεντρωμένα στις εξαιρετικά μακρινές για την Ελλάδα, Βαλτικές χώρες.
Το εμπόριο αυτού του υλικού συνδέεται με τη διερεύνηση πολλών πτυχών της μυκηναϊκής κοινωνίας, που αφορούν στο εμπόριο των μετάλλων, στη μεταπρατική δομή της ΥΕ κοινωνίας, στις εμπορικές σχέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας με τη Δυτική, Βόρεια και Κεντρκή Ευρώπη, στην κοινωνική διαστρωμάτωση των μυκηναϊκών κρατικών σχηματισμών, στα έθιμα ταφής και τέλος στη φύση της μυκηναϊκής παρουσίας στην Κρήτη.
Τι είναι το ήλεκτρο
Το ήλεκτρο10 είναι οργανική ύλη. Πρόκειται ουσιαστικά για απολιθωμένη ρητίνη δένδρου. Μετά από διάφορες χημικές μεταβολές αποκτά η ύλη αυτή μία σταθερή, από φυσικοχημική άποψη κατάσταση. Τότε ο άνθρωπος μπορεί να εξορύξει το υλικό αυτό και να το συντήξει υπό πίεση προκειμένου να παραχθεί το ηλεκτροειδές ή πεπιεσμένο ήλεκτρο (amber) και να κατασκευάσει όποια τέχνεργα επιθυμεί (ψήφους, πλακίδια, περίαπτα στη μυκηναϊκή εποχή αλλά και τα σύγχρονά μας κομπολόγια).
Το χρώμα του είναι συνήθως κίτρινο ή πορτοκαλί, με πορτοκαλόχρωμες, καστανόχρωμες και σπανίως ερυθρωπές ανταύγειες. Οι βαθύχρωμες διαφανείς ως διαφώτιστες παραλλαγές του θεωρούνται πολύτιμοι λίθοι. Το ήλεκτρο απαντά σε όλες τις περιοχές της γης αλλά τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα κοιτάσματα βρίσκονται κατά μήκος των ακτών της Βαλτικής θάλασσας, σε αμμώδεις εκτάσεις, που δημιουργήθηκαν πριν από 40 έως 60 εκατομμύρια χρόνια11.
Τάφος Α
Στον τάφο Α12 βρέθηκαν 500 αντικείμενα από το υλικό αυτό. Η πλειοψηφία αυτών των αντικειμένων ήταν ψήφοι.
Ψήφοι από ήλεκτρο
Οι περισσότερες ήταν φακοειδείς και μικρού μεγέθους, συχνά με έντονες ακμές, κάποιες ορθογωνίου σχήματος με αποστρογγυλεμένες γωνίες, ενώ όλες ήταν κατακόρυφα διάτρητες (η διάμετρος της οπής κυμαινόταν από 0,015- 0,055μ)13.
Η διάμετρος των ψήφων αυτών ξεκινά από 0,005μ και φθάνει τα 0,05μ, ενώ υπάρχουν και ελάχιστα δείγματα με διάμετρο που αγγίζει τα 0,08μ14. Αν οι ψήφοι είναι πολύ παχείς συγκριτικά με τη διάμετρο τότε συχνά το σχήμα τους προσεγγίζει το σφαιρικό.
Πλακίδια- Διαχωριστές
Εκτός των ψήφων βρέθηκαν και πλακίδια- διαχωριστήρες που τοποθετούνταν στο περιδέραιο ανάμεσα στις φακοειδούς σχήματος χάνδρες.
Είχαν τραπεζιόσχημο ή ορθογώνιο σχήμα (με διαστάσεις 0,007Χ 0,040μ ή 0,075Χ 0,038 και παχ. 0,009μ) και έφεραν οπή στο κέντρο τους. Διακοσμούνταν με εξακτινούμενες από την οπή εγχάρακτες γραμμές
Άλλα αντικείμενα από ήλεκτρο
Στον τάφο Α βρέθηκαν και αντικείμενα από ήλεκτρο μοναδικά για ολόκληρο τον Αιγαιακό χώρο15:
α) Κυκλικό αντικείμενο16 με κυλινδρική συμφυή ράβδο (διαστ. 0,036χ0,038, παχ. 0,007μ).
β)Οκτώσχημο αντικείμενο με κεντρική οπή και δύο μικρότερους κύκλους (διαστ. 0,028χ 0,017 παχ. 0,016μ)
γ) Αντικείμενο με τρείς συμφυείς κύκλους (διαστ. 0,025χ 0,01, παχ. 0,005).
Χρήση ψήφων και πλακιδίων
Οι ψήφοι κατηγοριοποιήθηκαν σε δύο ομάδες και δημιουργήθηκαν δύο περιδέραια, το ένα εκ των οποίων αποτελείται από 115 ψήφους και το άλλο από 29117.
Το πρώτο απαρτίζεται από φακοειδείς ψήφους18 μεγάλου μεγέθους ( με διάμετρο κυμαινόμενη από 0,014μ- 0,042 και πάχος γύρω στα 0,020μ) και ορθογώνια πλακίδια. To δεύτερο περιλαμβάνει μικρότερου μεγέθους ψήφους (διάμετρος από 0,005μ έως 0,018μ), σχήματος αμφικωνικού και πολλά δισκάρια.
Σε περιδέραιο πιθανώς ανήκαν και τα τρία μοναδικά προαναφερθέντα ευρήματα19.
Η ανυπαρξία σκελετικών καταλοίπων δεν επέτρεψε στους ερευνητές να συμπεράνουν αν η κτέριση με περιδέραια χαρακτηρίζε αποκλειστικά γυναικείες ταφές. Τα πορίσματα της έρευνας από τον Ταφ. Κύκλο Β των Μυκηνών δηλώνουν ότι τα περιδέραια τοποθετούνταν ως κτερίσματα και σε ανδρικές ταφές20.
Τάφοι Β και C
Επτά, μικρών διαστάσεων (διαμ. από 0,008- 0,012μ) ψήφοι βρέθηκαν και στον θολωτό τάφο C του Κακοβάτου, ενώ ο Müller καταγράφει την ύπαρξη μίας ψήφου από τον τάφο Β, η οποία δεν κατέστη δυνατό να επισημανθεί στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Η παρουσία του ηλέκτρου σε ολόκληρο τον Μυκηναϊκό- Αιγιακό κόσμο
Η χρήση ηλέκτρου χαρακτήριζε κατά την ΥΕΙ-ΙΙ τους κατοίκους της ηπειρωτικής Ελλάδας, ενώ απουσιάζει τελείως από την Κρήτη21.
Αλλά και στον πρώιμο μυκηναϊκό κόσμο (σε μνημεία του οποίου έχουν βρεθεί οι μεγαλύτερες ποσότητες του ηλέκτρου) οι συγκεντρώσεις του υλικού περιορίζονται γεωγραφικά στη ΒΑ και ΝΔ Πελοπόννησο22 (τα δύο σημαντικότερα κατά τα αρχαιολογικά ευρήματα, διοικητικά, οικονομικά και εμπορικά κέντρα της εποχής).
Κατόπιν στην διάρκεια της ΥΕΙΙΙΑ και Β το ήλεκτρο σπανίζει (μόνο σε ένδεκα τοποθεσίες) και εμφανίζεται σε μικρές ποσότητες στην ηπειρωτική χώρα για να επανεμφανιστεί στη διάρκεια της ΥΕΙΙΙΓ, σε εξαιρετικά μικρές –συγκριτικά με την ΥΕΙ- ποσότητες, αλλά σε έναν ευρύτερο γεωγραφικά χώρο (σε 26 θέσεις),που περιλαμβάνει κυρίως τη Δυτική Ελλάδα (Κεφαλλονιά, Ήπειρο, Αιτωλοακαρνανία, Αχαία)23.
Τέλος στον Αγ. Δημήτριο Πιερίας, στη θέση Σπάθες, σε απότομη πλαγιά του Ολύμπου βρέθηκαν περιδέραια από ήλεκτρο, που συνόδευαν γυναικείες ταφές (που ανάγονται στην ΥΕΙΙΙΒ και Γ). Η θέση αυτή αποτελεί και το βορειότερο (μέχρι τώρα) σημείο διάδοσης του υλικού αυτού στον ελλαδικό χώρο24.
Προέλευση Μυκηναϊκού ηλέκτρου- Εμπορικές οδοί
Μέθοδοι υπεριώδους ακτινοβολίας, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για τη διακρίβωση της αρχικής προέλευσης του υλικού, κατέδειξαν πώς το ήλεκτρο προερχόταν από τα παράλια της Βαλτικής25. Οι εμπορικές οδοί, που ακολουθούνταν μέχρι το κατεργασμένο ήλεκτρο ή η πρώτη ύλη φθάσει στα παράλια της Δυτικής Πελοποννήσου, παραμένουν αδιευκρίνιστες και έχουν διατυπωθεί πολλές υποθέσεις.
Ήδη κάποιοι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων πιθανόν συμβόλιζαν «τους δρόμους το Ηλέκτρου» (πχ. οι Υπερβόρειες Παρθένες, η χώρα των Λαιστρυγόνων ακόμα και η Αργοναυτική εκστρατεία)26
Συγκεκριμένα έχει υποτεθεί πως υπήρχαν δύο εμπορικές οδοί27 για να φθάσει το ήλεκτρο ή τα αντικείμενα από ήλεκτρο στη δυτική ακτή της Πελοποννήσου, η οποία φαίνεται πως είχε το ρόλο “εμπορικού πυλώνα” για τις εισαγωγές από τη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη. Και οι δύο ξεκινούσαν από τη Βαλτική, η μία όμως διέσχιζε την ανατολική και κεντρική Ευρώπη28 και κατέληγε στην Αδριατική, ενώ η δεύτερη πέρναγε από τη Δανία, την Αγγλία και κατέληγε στη Δυτική Πελοπόννησο μέσω Γαλλίας και Ιταλίας29. Στη δεύτερη περίπτωση αρχικά το ρόλο του έμπορου μεταφορέα έπαιζε η ίδια η θάλασσα, καθώς ισχυρά θαλάσσια ρεύματα μπορούσαν να μετακινήσουν μεγάλες ποσότητες ακατέργαστου ηλέκτρου στις ακτές των αγγλικών νησιών30.
Το υλικό έφθανε στους μυκηναίους κατεργασμένο και πιθανόν η εμπορική συναλλαγή γινόταν με την άμεση ανταλλαγή άλλων προϊόντων (π.χ ξιφών)31.
Οι διαχωριστήρες- πλακίδια του τάφου Α μοιάζουν ως προς το σχήμα, τη διακόσμηση και την οπή διάτρησης με ανάλογα αντικείμενα από τη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη. Ο Merhart32 τους συγκρίνει και βρίσκει παράλληλα με έξι πλακίδια, τα οποία βρέθηκαν σε έξι τύμβους, που ανήκαν στον πολιτισμό των τύμβων της Νότιας Γερμανίας (South German Tumulus Culture- Hügelgräberkultur) και κατά συνέπεια υποστηρίζει πώς τα ελληνικά ανάλογα κατασκευάσθηκαν στη Γερμανία και κατόπιν εισήχθησαν στην Ελλάδα μέσω της εμπορικής οδού της Αδριατικής.
Αντίθετα ο Milojcic33 μελετώντας τα πλακίδια- διαχωριστήρες από τον τάφο Ο του ταφικού κύκλου Β των Μυκηνών διαπίστωσε ήδη από τη δεκαετία του 50, ότι αυτοί είναι συγκρίσιμοι με αντικείμενα από τάφους στο Wessex της Αγγλίας (ίδιες εγχαράξεις στην επιφάνεια των αντικειμένων) και υποστήριξε την προαναφερθείσα παραθαλάσσια οδό. H Hughes-Brock μάλιστα υποστηρίζει ότι ένα δισκάριο από την Κνωσσό είναι πανομοιότυπο με δείγμα από το Wessex και πιθανόν αποτελούν και τα δύο δημιουργήματα κοινού τεχνίτη34.
Νεώτερες έρευνες35 μάλιστα κατέδειξαν πώς τα ελληνικά δείγματα (τόσο από την ΒΑ. όσο και από την ΝΔ. Πελοπόννησο) είναι σαφώς παλαιότερα των γερμανικών αντιστοίχων ενώ αντιθέτως σύγχρονα των αγγλικών (η Brock36 μάλιστα πιστεύει, πως και οι διαχωριστήρες από τον τάφο Ο των Μυκηνών είναι απόλυτα όμοιοι με αντίστοιχους από το Wessex και έχουν κατασκευασθεί από το ίδιο εργαστήριο).
Ήλεκτρο και κοινωνική διαστρωμάτωση
Η ανεύρεση του ηλέκτρου στα πρώιμα μυκηναϊκά χρόνια σε συγκεκριμένους και λίγους θολωτούς τάφους της ΝΔ. και ΒΑ. Πελοποννήσου πιθανόν να συνδέεται με το κοινωνικό status37 των ενταφιασθέντων (οι νεκροί προδήλως ανήκαν σε κάποια ανώτατη κοινωνική τάξη, η οποία διέθετε την οικονομική άνεση για να εισάγει τα αντικείμενα από το «εξωτικό» αυτό υλικό). Η μυκηναϊκή καθεστηκυία τάξη χρησιμοποιούσε αυτό το αντικείμενο εξαιτίας της φωτεινότητας και της διαύγειας του, ιδιότητες που το συνέδεαν και με κάποιες αρχέγονες λατρείες του Φωτός και του Ήλιου.
Άλλωστε η σύνδεσή του με το φως καταδεικνύεται και σε διάφορους μύθους (πχ το δώρο των Υπερβορείων Παρθένων προς τον Απόλλωνα, θεός του φωτός, ήταν μάλλον το κεχριμπάρι) ενώ το εκθαμβωτικό του φως εκθειάζεται σε διάφορα χωρία της Οδύσσειας (πχ. η χώρα των Λαιστρυγόνων, όπου η μέρα και η νύχτα συναντιούνται και κυριαρχεί το φέγγος, η διακόσμηση του ανάκτορου του Μενελάου)38.
Ο C. Renfrew39 υποστηρίζει, ότι τα αντικείμενα από ήλεκτρο ανήκουν στις βασιλικές οικογένειες της εποχής, γι’ αυτό και ανευρίσκονταν σε ελάχιστα ταφικά μνημεία. Αντίθετα στις επόμενες περιόδους το υλικό αυτό γίνεται «κτήμα» και κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων, γεγονός που πιστοποιείται από την ανεύρεσή του σε πολλούς τάφους αλλά σε εξαιρετικά μικρές ποσότητες.
H Hughes-Brock αντίθετα υποστηρίζει ότι οι μικρές ποσότητες οφείλονται στο γεγονός ότι το υλικό προήλθε από τις κοινωνίες της ΥΕΙ και δόθηκε στις μεταγενέστερες γενιές ως προίκα, οικογενειακό κειμήλιο, δώρο ή κλάπηκε με τη σύληση των πρώιμων μυκηναϊκών τάφων 40.
Με την θεωρία της κτέρισης νεκρών, υψηλής κοινωνικής στάθμης, με αντικείμενα από ήλεκτρο, εξηγείται και η παντελής απουσία του υλικού από τους γειτονικούς και σύγχρονους προς τον Κακόβατο, τύμβους του Σαμικού ή τον θολωτό τάφο στα Μακρύσια.
Σύνοψη- Συμπεράσματα
Συνεπώς, όπως φαίνεται, το ήλεκτρο εισαγόταν στην Ελλάδα κατεργασμένο κυρίως με τη μορφή ψήφων ή πλακιδίων και αποτελούσε πολύτιμο κτέρισμα, που συνόδευε στον τάφο πλούσιους και ισχυρούς κοινωνικά νεκρούς. Η παρουσία μεγάλων ποσοτήτων ηλέκτρου στον τάφο Α του Κακοβάτου καταδεικνύει ότι σε αυτόν είχαν ενταφιασθεί νεκροί υψηλής κοινωνικοοικονομικής στάθμης41. Δεν μπορούν να εξαχθούν σαφή και στέρεα συμπεράσματα για το αν κτερίσματα ηλέκτρου συνόδευαν αποκλειστικά γυναικείες ή ανδρικές ταφές. Στην περίπτωση του Κακοβάτου απουσιάζουν τα σκελετικά κατάλοιπα αλλά συνυπήρχαν ψήφοι ηλέκτρου και όπλα, τα οποία συνήθως τοποθετούνται σε ταφές πολεμιστών42.
Η ιθύνουσα τάξη της περιοχής ασχολούταν με το εμπόριο του κεχριμπαριού (δηλαδή ανελάμβανε την εισαγωγή του υλικού και κατόπιν τη διανομή του στα δύο μεγάλα διοικητικά και οικονομικά κέντρα της εποχής, τη Μεσσηνία και την Αργολίδα). H ενασχόλησή με το εμπόριο αντικειμένων ηλέκτρου ξεκίνησε ήδη από τα ύστατα ΜΕ χρόνια. Τούτο πιστοποιείται από την ανεύρεση μεγάλων ποσοτήτων ΜΕ κεραμεικής στον οικισμό και στις επιχώσεις των τάφων αλλά και από την ύπαρξη ψήφων από κεχριμπάρι και στον θολωτό τάφο C, στον οποίον είναι δυνατόν να ανιχνευθούν πολλοί κατασκευαστικοί «αρχαϊσμοί» και να αναχθεί η κατασκευή του στα ύστατα ΜΕ χρόνια.
Ο Κακόβατος είτε ενταγμένος σε ένα ευρύτερο κράτος- ηγεμονία είτε αποτελώντας από μόνος του μία αυτόνομη κρατική οντότητα, πλούτισε και ο οικισμός γνώρισε μεγάλη ακμή κατά την ΥΕΙ και ΙΙ. Το ήλεκτρο εισαγόταν σε κατεργασμένη μορφή και ήταν βαλτικής προέλευσης. Ακαθόριστη παραμένει η πορεία που ακολουθούσε αυτό το υλικό στο μακρινό ταξίδι. Πιθανόν η κατεργασία του να γινόταν στη Μ. Βρετανία και από εκεί διασχίζοντας τη Γαλλία και τη Ν. Ιταλία να κατέληγε στις ακτές της Δυτικής Πελοποννήσου, χωρίς βέβαια να αποκλεισθεί η πιθανότητα της χερσαίας οδού, μέσω της κεντρικής Ευρώπης.
Η μυκηναϊκή καθεστηκυία τάξη χρησιμοποιούσε το υλικό αυτό ως δείγμα κύρους και γοήτρου και το αντήλασσε με μετάλλινα αντικείμενα (πχ χάλκινα ξίφη)43.
Ο Κακόβατος κατά την ΥΕΙ και ΥΕΙΙ πιθανόν καθίσταται ένα σημαντικό κέντρο εισαγωγής αντικειμένων από κεχριμπάρι, προερχομένων από τη Δυτική ή την Ανατολική Ευρώπη. Υπήρξε δηλαδή κατά την προαναφερθείσα χρονική περίοδο «η δυτική πύλη» εμπορικών επαφών του μυκηναϊκού κόσμου.
Μερικώς διαφορετική άποψη διατυπώνουν οι Harding και Brock, οι οποίοι υποστηρίζουν, ότι το υλικό αυτό εισαγόταν σε κάθε περιοχή (Μεσσηνία, Αργολίδα) από συγκεκριμένους ντόπιους εμπόρους και ότι στη διάρκεια της ΥΕΙ και ΙΙ υπήρχαν τρία βασικά εμπορεία εισαγωγής κεχριμπαριού, ένα στον Κακόβατο, άλλο στην Πυλία και ένα τρίτο στην Αργολίδα44.
Όταν στους επόμενους αιώνες (ΥΕΙΙΙΑ- Β) το εμπόριο του ηλέκτρου, για αγνωστους και αδιευκρίνιστους λόγους, ατόνησε, τότε και ο οικισμός του Κακοβάτου εγκαταλείφθηκε.
Νικολέντζος Κων/νος, Αρχαιολόγος
"Kακόβατος, Ένας εμπορικός σταθμός εισαγωγής ηλέκτρου στον πρώιμο Μυκηναϊκό κόσμο;"
Σημειώσεις:
1 Με αυτό το μικρό άρθρο θέλω να εκφράσω τον αμέριστο και ειλικρινή σεβασμό, που ένιωθα και νιώθω προς έναν από τους δασκάλους μου, τον καθ. κ. Χρ. Ντούμα. Υπήρξε, είναι και θα παραμείνει πάντα ειλικρινής, συνεπής απέναντι στις ιδέες του και τους φοιτητές του, αποφασιστικός και έτοιμος να αγωνισθεί και να υποστηρίξει με πάθος τις αξίες, τις απόψεις και τα ιδανικά του. Συγχαρητήρια αξίζουν στον κ. Ανδρέα Βλαχόπουλο που είχε την ιδέα για τον τον τόμο αυτό, τον οποίο και ευχαριστώ για την τιμητική πρόσκληση συμμετοχής μου.
2 Dörpfeld 1907, 1908, 1913. Παρατίθεται αναλυτική δημοσίευση των τοπογραφικών στοιχείων κατά την περιήγηση του σε ολόκληρη της Τριφυλία. Στο Dörpfeld 1908 δημοσιεύεται εκτενώς η αρχιτεκτονική των τριών θολωτών τάφων, με βάση τις αρχιτεκτονικές γνώσεις της εποχής. Η αναφορά στον οικισμό (τειχοποιία, πολεοδομική συγκρότηση, τοιχοδομία, υλικά δομής) είναι αποσπασματική και ελλιπής. Δυστυχώς και οι φωτογραφίες, που φυλάσσονται στο φωτογραφικό αρχείο του DAI, δεν παρέχουν διαφωτιστικές πληροφορίες. Τα ευρήματα των τριών τάφων καταγράφονται και περιγράφονται από τον Κ. Müller (Müller 1909). Και σε αυτή την περίπτωση τα φτωχά κεραμεικά ευρήματα από τον υπερκείμενο οικισμό περιγράφονται πλημμελώς. Θα πρέπει να μην παραλείψω να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες προς τον Διευθυντή του DAI, dr. Kl. Fitschen, ο οποίος μου παραχώρησε την άδεια επαναδημοσίευσης των ανασκαφών του Κακοβάτου, τον dr. Martin Schäffer, που πρόθυμα με βοήθησε στην ανεύρεση των σχετικών φωτογραφιών καθώς επίσης και τον dr. Kl. Hermann με τη συνδρομή του οποίου μελέτησα το ημερολόγιο του ανασκαφέως W. Dörpfeld. Φυσικά ευχαριστώ και από αυτή τη θέση την αν. καθ. κ. Ν. Σγουρίτσα-Πολυχροννάκου, η οποία βοήθησε ουσιαστικά στην οριστική μορφή αυτού του άρθρου με ουσιαστικές και εύστοχες παρατηρήσεις τόσο υφολογικές όσο και βιβλιογραφικές.
3 Ο οικισμός και οι υποκείμενοι τάφοι βρίσκονται πολύ κοντά στη θάλασσα (απέχουν 3- 4 χλμ από αυτήν) και έχουν δημιουργηθεί σε λόφο, ο οποίος εποπτεύει ολόκληρη τη γόνιμη πεδιάδα της Ζαχάρως. Οι σύγχρονοι κάτοικοι της περιοχής γνώριζαν την ύπαρξη αρχαίων και αποκαλούσαν την τοποθεσία «Μάρμαρα».
4 Dörpfeld 1908, σελ.299 Pelon 1976, σελ.393, 364, 270, 348, 277
5 Cavanagh–Mee 1990, σελ. 225 Διεξοδική αναφορά για τη χωροθέτηση των θολωτών μυκηναϊκών
τάφων.
6 G. Hiesel 1990, σελ.181 Dörpfeld 1907, σελ. XIV- XVI Dörpfeld 1908, σελ. 316 ( σχετικά με την ανευρεθείσα στον οικισμό κεραμεική ) Maran 1989, σελ. 6 Μυκηναϊκός Κόσμος, σελ.30, 34
7 Dörpfeld 1907, σελ. ΙΧ ‘...Die ersten Vasenscherben, die wir bei der Gräber aufflassen, gehörten zu den monochromen Topfware, die ich auch aus Leukas und Olympia so wohl kannte...
και σελ. XV Alles übrige ist monochrome Topfware, rote, hellgraue und schwarze Scherben ( mit
gravierten Ornamenten ) von ganz derselben Art, wie sie von mir in grosser Menge auf der Insel Leukas und in der ältesten Schicht von Olympia gefunden sind.”
8 Κορρές 1976, σελ.277. Η παρουσία μιας αμφιπρόχου κύλικος (Πιν.V,β) κατά τον καθ. Γ. Κορρέ
οδηγεί σε μια πρώιμη χρονολογία του τάφου Α. Ο τάφος C μάλλον πρέπει να θεωρηθεί ο πρωιμότερος των τριών (ΜΕΙΙΙ- ΥΕΙ) και παρουσιάζει πολλές αρχιτεκτονικές ομοιότητες με τον θολωτό τάφο του Κορυφασίου στη Μεσσηνία (απουσία δρόμου, απουσία μηχανισμού εξασφάλισης της στατικότητας του μνημείου, χρήση μικρών ασβεστολίθων ως οικοδομικού υλικού).
Lolos 1987, σελ.311, 343, 402, 403, 405, 318, 445, Mountjoy 1999, 369 (χρονολογεί τους τάφους στην ΥΕΙ) και 372-375. Η συγγραφέας θεωρεί ότι η αρχή της χρήσης των τάφων πρέπει να τοποθετηθεί στην ΥΕΙ αν και δεν παραβλέπει την συγγένεια ορισμένων σχημάτων με αντίστοιχα ΜΕ.
9 Müller 1909, σελ.278- 282
10 Περί ηλέκτρου στο αντίστοιχο λήμμα της Εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος- Λαρούς- Μπριτάνικα, τομ. 26, σελ. 282. Την ονομασία του την πήρε από το επίθετο «ηλέκτωρ» που σημαίνει « λαμπρός, φωτεινός» και είναι αγνώστου ετυμολογικής προελεύσεως (Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής). Το υλικό εμφανίζεται και σε πρώιμα λογοτεχνικά έργα (Ησίοδος, Όμηρος). Ειδικότερα στην Οδύσσεια (δ,75 και ο 461, μετάφραση Ζησ. Σιδέρη) αναφέρεται: «Θάμαξε γιέ του Νέστορα, πολυάκριβε μου φίλε, τη λαμπεράδα του χαλκού, στ’ αχόλαλο παλάτι, το κεχριμπάρι, το χρυσό, το φίλντισι, το ασήμι» «Κι εκεί ήρθε ένας πολύτεχνος στο πατρικό μου σπίτι μ’ ένα γιορντάνι ολόχρυσο, με κεχριμπάρια απάνω».
11 Είναι ανάγκη να τονισθεί ότι λόγω της οργανικής του σύστασης το ήλεκτρο είναι εξαιρετικά φθαρτό υλικό.
12 Πρέπει να σημειωθεί ότι το ήλεκτρο απουσιάζει κατά τη ΠΕ και ΜΕ εποχή από τον αιγαιακό χώρο. Εμφανίζεται αναπάντεχα στα πρώιμα μυκηναϊκά χρόνια μαζί με την εμφάνιση μνημειωδών ταφικών μνημείων και πλούσια κτερισμένων νεκρών (συγκεκριμένα πρόκειται για τους λακκοειδείς τάφους Ο, ΙΙΙ, IV, V, I, των ταφικών κύκλων Α και Β των Μυκηνών, τους θολωτούς τάφους 2 και 3 της Περιστεριάς, τον θολωτό τάφο IV στην Πύλο, τον θολωτό τάφο ΙΙ στο Ρούτσι ( Μυρσινοχώρι), τον θολωτό τάφο στην Ανάληψη Αρκαδίας, στο Βαφειό Λακωνίας, του Αιγίσθου και του Επάνω Φούρνου στις Μυκήνες, έναν θαλαμωτό στα Δενδρά και δύο στην Πρόσυμνα). Συγκεκριμένα στον Ο, ο οποίος είναι και ο χρονικά πρωιμότερος βρέθηκαν 122 αντικείμενα από ήλεκτρο. Πρέπει να υπογραμμισθεί, ότι το υλικό, στη διάρκεια της ΥΕΙ και ΙΙ δεν ανευρίσκεται εκτός Πελοποννήσου, παρά μόνο στη Θήβα (A. Harding- Hughes- Brock 1974, σελ.147- 148 και Hughes-Brock 1985, σελ. 257) .
13 Müller 1909, σελ.278, 279
14 Beck 1970, σελ.6. Συγχρόνως ανάλογου σχήματος ψήφοι από τους ταφικούς κύκλους των Μυκηνών δεν ξεπερνούν τα 0,040μ. Οι Harding και Brock αναφέρουν πως τα αντικείμενα από τον Κακόβατο έχουν τις μεγαλύτερες διαστάσεις (σε εκείνη την χρονική περίοδο) σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο.
15 Μυκηναϊκός Κόσμος, σελ.262, αρ.283. Μόνο το οκτώσχημο αντικείμενο έχει μόνο ένα παράλληλο από την Ακρόπολη των Μυκηνών.
16 Αντίθετα απαντάται συχνά κατά την ΠΕΧ στην Ανατολική Ευρώπη (Harding–Brock 1974, σελ. 155)
17 Beck 1970, σελ.7. Να σημειωθεί ότι ένα περιδέραιο πρώιμων υστεροελλαδικών χρόνων είχε αποτεθεί σε τάφο της ΥΕΙΙΙ (ο θαλαμωτός τάφος 518 στις Μυκήνες), δίκην οικογενειακού κειμηλίου.
18 Beck 1927, σελ.1-74. Ο συγγραφέας ομαδοποιεί, ανάλογα με το σχήμα τις ψήφους και κατ’αυτόν οι εξεταζόμενες από εμάς χάνδρες ανήκουν στην Ομάδα Β.1e.
19 Μυκηναϊκός Κόσμος, σελ.262, αρ.283
20 Kilian– Dirlmeier 1986, σελ. 162–172 και Abb. 12–16, Tab.5, 6
21 Beck 1966, σελ.201. Στην Κρήτη θα εμφανιστεί σε εξαιρετικά μικρές ποσότητες στη διάρκεια της ΥΕΙΙΙ (με την “κατάκτηση” της νήσου από τους Μυκηναίους ). Η απουσία αυτή πιθανόν υποδηλώνει διαφορετικές αισθητικές ή θρησκευτικές αντιλήψεις.
22 Μεγάλες ποσότητες ηλέκτρου, ψήφοι και πλακίδια, ήρθαν στο φώς κατά την ανασκαφή των τριών θολωτών τάφων στην Περιστεριά (ιδία του δευτέρου), του θολωτού τάφου IV στην Πύλο. Το πρωιμότερο δείγμα όμως ηλέκτρου συναντάται στον τάφο Ο του Ταφικού Κύκλου Β των Μυκηνών.
23 Μυκηναϊκός Κόσμος, σελ.262, 284.
24 ΑΔ 41, 1986, Χρονικά, σελ.140
25 Beck 1966,σελ. 198, 199 Beck 1970, σελ.8, 9. χαρακτηριστικά αναφέρεται “... the majority of the pendants, as of all other amber objects in Tholos A, are unquestionably of Baltic amber ...”
26 Hughes-Brock 1985, σελ.260
27 Beck 1970, σελ.208, 209
28 Beck 1970, σελ.17. Μυκηναϊκά ευρήματα στην Ανατολική Ευρώπη πιστοποιούν την ύπαρξη εμπορικών επαφών- ανταλλαγών μεταξύ της προαναφερθείσας περιοχής και του ευρύτερου ελλαδικού χώρου. Αντίθετα αιγαιακά τέχνεργα δεν έχουν επισημανθεί στην Γαλλία, την Βρετανία ή τις ακτές της Βόρειας Ευρώπης. Πρόσφατη πάντως μελέτη προτάσσει την πιθανή εισαγωγή στη Δυτική Ευρώπη από το Αιγαίο ή την Ανατολή ψήφων από φαγεντιανή, υαλόμαζα ή μετάλλινων αντικειμένων (Harding 1990). Συνοπτική αλλά περιεκτική περιγραφή των των μεταπρατικού χαρακτήρα επαφών των Μυκηναίων με την Κεντρική, Ανατολική και Δυτική Ευρώπη γίνεται και στο Μυκηναϊκός Κόσμος, σελ.66, αλλά και Θεοί και Ήρωες της Εποχής του Χαλκού, σελ.40 αλλά και Cline 1994, σελ.78-84 Για τις σχέσεις μυκηναϊκής Ελλάδας και Βαλκανικής ενδοχώρας πρβ. και Bouzek 1994, σελ.218-224
29 Ο Beck προτείνει την ύπαρξη των εμπορικών δρόμων ανάλογα με τη χρονική περίοδο. Στην πρώιμη μυκηναϊκή περίοδο το ήλεκτρο προέρχεται από τη Μεγ. Βρετανία και έρχεται στην Πελοπόννησο μέσω Δυτ. Ευρώπης ενώ αργότερα το υλικό “ταξίδευε’’ διασχίζοντας την Κεντρική Ευρώπη.
30 Δεν πρέπει να αγνοηθεί ότι μετά από σφοδρή θαλασσοταραχή και τρικυμία μεγάλα κομμάτια ηλέκτρου «κατακλύζουν» τις ακτές Γερμανία και Πολωνίας (Hughes-Brock 1998, σελ.254)
31 Hughes-Brock 1985, σελ.259
32 Beck 1970, σελ.15
33 Milojcic 1955, σελ.317
34 Hughes-Brock 1998, σελ.254
35 Hachmann 1957, σελ. 10, 20, 24
36 Harding - Hughes - Brock 1974, σελ.219. Στους διαχωριστήρες από την Αγγλία και τη νότιο Γερμανία θα πρέπει να προστεθεί και ένα ακόμη δείγμα από την χερσόνησο της Γιουτλάνδης.
37 Μυκηναϊκός Κόσμος, σελ.260
38 Hughes–Brock 1985, σελ.260.
39Renfrew 1972, σελ. 467-8
40 Ηughes-Brock 1998, σελ. 265
41 Kilian–Dirlmeier 1986, σελ. 159–198 Θεοί και Ήρωες της Εποχής του Χαλκού, σελ. 40
42 Kilian–Dirlmeier 1986, σελ. 162–172 και Abb. 12–16, Tab. 5, 6
43 Bouzek 1994, σελ.222–226 Θεοί και Ήρωες της Εποχής του Χαλκού, σελ.38-42
44 A. Harding– H.Brock 1974, σελ.153.