Τον Οκτώβριο του 2006, σε απόσταση 130μ. περίπου βορειοανατολικά του αρχαίου Σταδίου, επί του ασφαλτοστρωμένου δρόμου που οδηγεί στη διασταύρωση Μιράκας- Λιναριάς, στο ύψος της βοηθητικής Πύλης της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας (εικ.1), κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών για την τοποθέτηση του αγωγού ύδρευσης Ερύμανθου- Πύργου1, σε όρυγμα πλ. 1,40 και σε βάθος 3,35μ., αποκαλύφθηκε τμήμα τοίχου (εικ.2), μήκ. 1,20 και πλ. 2 έως 0,16μ. με κατεύθυνση ΒΑ.- ΝΔ. και διαγώνια σε σχέση με το όρυγμα.
Ο τοίχος ήταν χτισμένος από οπτές πλίνθους και τεφεκιέ2. Συλλέχθηκε κεραμική, κυρίως τμήματα από άβαφα μαγειρικά σκεύη, και δύο χάλκινα νομίσματα υστερορωμαϊκών χρόνων.
Συνεχίζοντας την έρευνα διαπιστώθηκε ότι κάτω από αυτό τον τοίχο, σε βάθος 3,65μ., υπήρχε τμήμα τοίχου με την ίδια κατεύθυνση αποτελούμενο από ορθογώνιους λίθους κογχυλιάτη (5X 0,60μ.).
Πάνω στον τρίτο στη σειρά από βορειοανατολικά λίθο, εδραζόταν αρράβδωτος σπόνδυλος (διαμ. 0,45, ύψ. 0,40μ.).
Συνεχίζοντας τις σκαπτικές εργασίες ήλθε στο φως άλλο τμήμα τοίχου, διαστ. 2,20Χ 0,60μ. με κατεύθυνση Β.-Ν., το οποίο σχημάτιζε ορθή γωνία με τον προηγούμενο (εικ.3).
Κατόπιν απόφασης της Ζ' ΕΠΚΑ οι εργασίες τοποθέτησης του αγωγού διακόπηκαν, αποφασίστηκε η περαιτέρω διάνοιξη του δρόμου και η διενέργεια σωστικής ανασκαφικής έρευνας, η οποία διήρκεσε από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλιο του 2007 3.
Στη διάρκειά της ήλθε στο φως τμήμα κτιρίου ορθογώνιας κάτοψης (κτίριο Α)4 και 25μ. ανατολικότερα ρωμαϊκό λουτρό5, με δυο χώρους υποκαύστων και τμήμα δεξαμενής (εικ.4).
Τα οικοδομικά λείψανα
Κτίριο A (εικ.5 και 6α-β)6.
Έχει προσανατολισμό Δ.-Α. και αποτελείται από τέσσερις χώρους, οι οποίοι ορίζονται από τέσσερις τοίχους (βόρειο, δυτικό, νότιο και τον τοίχο που συμβατικά ονομάστηκε Ν1).
Ο βόρειος τοίχος σώζεται σε δυο σειρές δόμων και έχει μήκος 5,85 και πλάτος 0,60μ. Οι διαστάσεις των πωρόλιθων είναι 1,30x 0,60μ. εκτός από τον τελευταίο ανατολικά που είναι σπασμένος. Ο δυτικός τοίχος σώζει δύο σειρές δόμων. Η ανώτερη έχει μήκος 4,55, η κατώτερη 5,55 και ύψος 0,70μ. Το πλάτος κάθε πωρόλιθου είναι 0,55- 0,57μ. Ο νότιος τοίχος αποτελείται από τρεις δόμους: Α' δόμος (ανώτερος) 5,15x 0,65x 0,39μ. (ύψ.), Β' δόμος 7,10x 0,65x 0,29μ. (υψ.), Γ' δόμος (κατώτερος) 7,50x 0,65x 0,29μ. (ύψ.). Ο τοίχος Ν1 αποτελείται από μία σειρά λίθων μήκ. 2,70μ. Ο πρώτος λίθος από Δ.-Α. έχει πλάτος 0,50 και ο δεύτερος 0,70μ.
Πάνω στον τοίχο Ν1 και στην ίδια κατευθυνση με αυτόν εδράζεται τοίχος από οπτόπλινθους, διαστ. 2,75x 0,55x 0,90μ. (ύψ). Μαζί με άλλο τοίχο, διαστ. 3,50x 0,50x 0,90μ. (υψ.), σχηματίζουν ορθή γωνία και αποτελούν τμήμα χώρου ρωμαϊκού κτιρίου. Εσωτερικά και οι δύο τοίχοι είναι επενδεδυμένοι με κονίαμα. Κοντά και βόρεια της βορειοδυτικής γωνίας του κτιρίου εντοπίστηκε μαρμάρινη βάση υστερορωμαϊκού, πιθανώς, κίονα τετράγωνης διατομής (0,53x 0,50μ.). Νοτιότερα της νοτιοδυτικής γωνίας του, βρέθηκε κογχυλιάτης λίθος πάνω στον οποίο εδράζεται αρράβδωτος σπόνδυλος, διαμ. 0,49, ύψ. 0,50μ., επιχρισμένος με κονίαμα. Ακριβώς δίπλα του, σε μάζα χώματος, εδράζεται μαρμάρινη βάση τετράγωνης διατομής, διαστ. 0,59x 0,59μ.
Η επίχωση πάνω από τους ήδη αποκαλυφθέντες τοίχους, βόρειο και δυτικό, ήταν περίπου 1,40- 1,50μ. Ήδη από την αρχή της ανασκαφής στο χώρο 1, στο κέντρο περίπου του τετραγώνου Al, παρατηρήθηκε έντονη διαταραχή των χωμάτων καθώς στις ίδιες στρώσεις διαπιστώθηκε συνύπαρξη ευρημάτων διαφόρων εποχών: κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής, ενώ έντονη ήταν η παρουσία ειδωλίων ανθρώπινων μορφών, σκελών χοιριδίων και ρωμαϊκών λύχνων. Στο κέντρο περίπου του χώρου αποκαλύφθηκε σπόνδυλος από κογχυλιάτη, διαμ. 0,44, ύψ. 0,49μ. (εικ.7), πακτωμένος με κεραμίδια και γύρω του τετράγωνο πλαίσιο από ασβεστοκονίαμα. Στη νοτιοδυτική γωνία του χώρου 1 αποκαλύφθηκε, τετράγωνης σχεδόν διατομής, κογχυλιάτης με εσωτερική λάξευση (πατούρα), αύλακα στη δυτική πλευρά και βαθύ άνοιγμα ορθογώνιου σχήματος στο κέντρο, που απολήγει σε στεγανή επιφάνεια στο κάτω μέρος.
Λόγω της σωζόμενης αναθύρωσης του νοτιότερου πωροπλίνθου του δυτικού τοίχου, συνεχίσαμε την έρευνα προς Ν. και διακρίναμε από την οριζόντια στρωματογραφία τη διαφοροποίηση του χρώματος της άμμου. Διαπιστώθηκε, έτσι, ότι η τάφρος καταστροφής συνέχιζε προς Ν. και στη συνέχεια στρεφόταν προς Α. στο σημείο που άρχιζε ο νότιος τοίχος του κτιρίου.
Αν και είναι ακόμη πολύ νωρίς για τη συναγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με την οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο, αυτή φαίνεται ότι άρχισε στα τέλη του -6ου αι. και συνεχίστηκε έως και το +2ο/ +4ο αι., όπως προκύπτει από τη μέχρι στιγμής συνεξέταση των κινητών ευρημάτων και των οικοδομικών λειψάνων. Το κτίριο, το οποίο είχε θεμελιωθεί στην άμμο, υπέστη μια μεγάλη καταστροφή πιθανώς από πυρκαγιά, όπως φαίνεται από τα στρωματογραφικά δεδομένα7 τόσο εξωτερικά όσο και στο εσωτερικό του. Οι αλλεπάλληλες στρώσεις κεραμίδων στέγης λακωνικού κυρίως τύπου -στο ίδιο στρώμα υπήρχαν κεραμίδες κλασικών και ελληνιστικών χρόνων- μαρτυρούν αφενός ότι θα ήταν στεγασμένο, αφετέρου ότι γίνονταν συνεχείς επιδιορθώσεις.
Η μορφή του οικοδομήματος και η τοιχοποιία μάς επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι το κτίριο ανήκει στον -5ο αι. Την υπόθεση αυτή στηρίζουν και τα δύο δωρικά κιονόκρανα που βρέθηκαν στο εσωτερικό του. Το ένα από αυτά (εικ.8), βρέθηκε πλησίον του νότιου τοίχου και αποτελείται από δύο τμήματα. Η καμπυλότητα του εχίνου δείχνει ότι είναι ίσως παλαιότερο από αυτά του ναού του Διός και μας επιτρέπει να το χρονολογήσουμε στην πρώτη δεκαετία του -5ου αι.8 Το κτίριο, στην αρχική φάση κατασκευής του, αποτελούνταν από το βόρειο, δυτικό και νότιο τοίχο. Ο τοίχος N1 αποτελεί ίσως μεταγενέστερη προσθήκη, επειδή ο δεύτερος στη σειρά λίθος είναι σε β' χρήση. Ο τόρμος προς το ανατολικό πέρας του λίθου, αλλά και τα πολλά σιδερένια καρφιά που βρέθηκαν μέσα στο χώρο 1, δείχνουν ότι εκεί θα υπήρχε μια ξύλινη θύρα η οποία θα άνοιγε προς το εσωτερικό. Την υστερότερη χρονικά κατασκευή του τοίχου Ν1 προδίδει και ο τρόπος θεμελίωσής του, επειδή αποτελείται από μικρούς λίθους ως γέμισμα. Ακριβώς νότια του τοίχου Ν1, στο ύψος της θεμελίωσής του και χαμηλότερα από αυτή, βρέθηκαν δύο αρράβδωτοι σπόνδυλοι, η χρήση των οποίων παραμένει προς το παρόν αβέβαιη.
Ερωτηματικά επίσης δημιουργεί η χρήση του σπονδύλου στο κέντρο περίπου του χώρου 1. Ο σπόνδυλος θα μπορούσε ίσως να είχε χρησιμοποιηθεί ως βωμός ή εσχάρα λατρευτική.
Το ενδεχόμενο αυτό στηρίζουν η θέση του στο κέντρο σχεδόν του χώρου, η κατά τόπους πυρακτωμένη επιφάνειά του, οι στρώσεις τέφρας, ο μεγάλος αριθμός ειδωλίων και το πλαίσιο με ασβεστοκονίαμα γύρω του.
Ωστόσο, υπάρχουν και στοιχεία προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η θέση του μέσα στο κτίριο είναι προβληματική9. Επίσης, η κυκλική επιφάνειά του δεν θα επέτρεπε προφανώς την τοποθέτηση προσφορών.
Ερωτηματικό προκαλεί επίσης και ο περιορισμένος αριθμός οστοόν στο χώρο 1 όσο και γύρου από αυτόν.
Αν υποθέσουμε ότι ο «βωμός» προοριζόταν για τη λατρεία χθόνιων θεοτήτων, αυτός θα έπρεπε να ήταν προφανώς μια πολύ χαμηλή κατασκευή στο επίπεδο του εδάφους10.
Αδιευκρίνιστος προς το παρόν παραμένει και ο προορισμός της πωρολιθικής κατασκευής (εικ.9), με την εσωτερική λάξευση (πατούρα) μήκ. πλευρών 0,47- 0,50, πλ. εγκοπής 0,05, πλ. εσωτ. λάξευσης 0,05-0,12., μήκ. ορθογώνιου ανοίγματος 0,19, πλ. 0,12μ.
Μετά από μικρή δοκιμαστική τομή που έγινε, διαπιστώθηκε ότι ήταν θεμελιωμένη στην άμμο σε βάθος 0,30μ. από την ανώτερη επιφάνειά της. Παρόμοια κατασκευή έχει βρεθεί στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος στη Μεσσήνη, η οποία χρησίμευε ως θησαυροφυλάκιο. Ακόμη δεν γνωρίζουμε αν μια παρόμοια χρήστη μπορεί να υποστηριχθεί και εδώ. Είναι πιθανό να χρησίμευε για την υποδοχή του ξόανου της λατρευόμενης θεότητας11.
 |
| Τα κατάλοιπα του μικρού ιερού της Δήμητρας Χαμύνης, που βρέθηκαν κάτω από τον δρόμο (αριστερά στη φωτογραφία), και το ρωμαϊκό λουτρό (δεξιά) |
Τα κινητά ευρήματα
Κεραμική.
Οι συνθήκες της έρευνας και ο μεγάλος αριθμός των ευρημάτων επέτρεψαν μόνον ορισμένες προκαταρκτικές παρατηρήσεις σχετικά με την κεραμική. Η πλειονότητα των κεραμικών ευρημάτων προήλθε από τους χώρους 2 και 3 του κτιρίου. Τα περισσότερα ήταν άβαφα μαγειρικά σκεύη ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων12.
Ειδώλια13.
Αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα των ευρημάτων. Τα περισσότερα προήλθαν από το χώρο 1 και συγκεκριμένα γύρω από το σπόνδυλο- «βωμό», ενώ αρκετά βρέθηκαν εξωτερικά του δυτικού τοίχου του κτιρίου. Χαρακτηριστικό του συνόλου σχεδόν των ειδωλίων είναι η αποσπασματική διατήρησή τους14.
Από τα ειδώλια ζώων προέρχονται οι κερατοειδείς αποφύσεις και τα αυτιά που ανήκαν σε βοοειδή15. Αρκετά ήταν επίσης τα σκέλη από ειδώλια χοιριδίων16 (εικ.10) που αποτελούν συνηθισμένα αφιερώματα στα ιερά της Δήμητρας.
Σχεδόν όλα τα ανθρώπινα ειδώλια είναι γυναικεία17 (εικ.11). Μέχρι στιγμής διαπιστώθηκε ότι όλα είναι ιστάμενα18 και τα περισσότερα χρονολογούνται στον -5ο/ -4ο αι., ενώ κάποια φθάνουν έως την ελληνιστική εποχή. Η αποσπασματική διατήρησή τους δεν μας επιτρέπει να υποθέσουμε αν κρατούσαν κάποιο χοιρίδιο19 ή άλλο αντικείμενο.
Η γυναικεία μορφή (εικ.11, άκρο δεξιά) έχει το δεξί χέρι της κεκαμμένο στον αγκώνα και ανασηκώνει ελαφρά το χιτώνα της. Ίσως ο τεχνίτης προσπάθησε να μιμηθεί παραστάσεις της θεάς Δήμητρας, όπως παραδίδονται στη μεγάλη πλαστική και σε μαρμάρινα αναθηματικά ανάγλυφα20. Ένα άλλο γυναικείο ειδώλιο (εικ.12), συγκολημμένο από πολλά κομμάτια παρουσιάζει μια ιστάμενη γυναικεία μορφή με το χιτώνα να σχηματίζει ένα V στο λαιμό και το ζώσιμο να είναι ψηλά ακριβώς κάτω από το στήθος21.
Δυο ειδώλια (εικ.13), ένα γυναικείο και ένα ανδρικό, κρατούν με το αριστερό τους χέρι κάποιο πτηνό που μοιάζει μάλλον με χήνα22. Σε μεγάλου μεγέθους πήλινα γυναικεία ειδώλια θα ανήκαν οι πλόκαμοι, το τμήμα στήθους, οι πήχεις και οι παλάμες (εικ.14), καθώς και τα ημικυκλικά στέμματα (εικ.15).
Τα προσωπεία Σιληνών και οι θεατρικές μάσκες (εικ.16) συνδέουν τον Διόνυσο με τη Δήμητρα ως θεούς της γονιμότητας και της ευκαρπίας της γης, ενώ δεν λείπουν και οι προτομές23.
Η χθόνια υπόσταση της Δήμητρας αλλά και η ιδιαίτερη λατρεία του Άδη στην Ηλεία24 δηλώνεται από το μοναδικό δικέφαλο κέρβερο25 με πόπανα στο στόμα26 (εικ.17), άλλων παρόμοιων που προέρχονται από ανάλογα ζεύγη (εικ.18) και πόπανα27, τα οποία έχουν αποσπαστεί από το στόμα των κέρβερων.
[Δά]ματρι
Κόρ[α] [Βα]σιλεί
(Στη Δήμητρα, στην Κόρη, στο Βασιλέα) Ως βασιλεύς νοείται συνήθως ο Ποσειδώνας (Ποτιδάων = σύζυγος της γης). Ως βασιλεύς εδώ νοείται, μάλλον, ο θεός του Κάτω Κόσμου, ο Πλούτων, αλλιώς ο Άδης, ο σύζυγος της Κόρης. Βασίλη ονομάζεται, επίσης, θεότητα του Κάτω Κόσμου στην Αττική28.
Νομίσματα.
Κατά τη διάρκεια των εργασιών ανευρέθησαν 34 χάλκινα νομίσματα αρκετά από τα οποία χρονολογούνται στον -5ο/ -4ο αι., ενώ τα περισσότερα ανήκουν στους ρωμαϊκούς
Πρώτες διαπιστώσεις
Από τα μέχρι στιγμής ευρήματα προκύπτει ότι βρισκόμαστε στον περιβάλλοντα χώρο ενός ιερού αφιερωμένου στη λατρεία της Δήμητρας και Κόρης. Ωστόσο, είναι πολύ νωρίς ακόμη για να πούμε οτιδήποτε σχετικά με τον προορισμό του κτιρίου A και την πιθανή ύπαρξη άλλων οικοδομημάτων29. Η αρχική σκέψη για την ύπαρξη Θεσμοφορίου30 δεν φαίνεται πιθανή, καθώς δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής ενδείξεις31 που να οδηγούν προς αυτή την κατεύθυνση.
Σημαντικότερο στοιχείο όμως είναι η αναφορά του Παυσανία για την ύπαρξη ιερού της Δήμητρας Χαμύνης βόρεια του ιππόδρομου:
Το δε έτερον του Ιπποδρόμου μέρος ου χώμα γης έστιν, όρος δε ουχ υψηλόν. Επί τω πέρατι τον όρους ιερόν πεποίηται Δήμητρί έπίκλησιν χαμένη· και οι μεν αρχαίον το όνομα ήγηνταί, χανεϊν γαρ την γην ενταύθα το άρμα του Άδου και ανθις μύσαι. Στη συνέχεια αναφέρει: Αγάλματα δε άντί των αρχαίων Κόρην και Δήμητρα λίθου του Πεντελήσιν αθηναίος ανέθηκεν Ηρώδης32.
Η θέση της ανασκαφής ταυτίζεται πιθανότατα με το ανωτέρω ιερό, καθώς όπως φαίνεται στην εικ.21 βρίσκεται βόρεια του ιππόδρομου, περίπου στο μέσον του. Πρόσθετη μαρτυρία για την πιθανότατη ταύτιση του χώρου με το ιερό της Δήμητρας Χαμύνης αποτελεί όχι μόνον το είδος των ευρημάτων αλλά κυρίως η στάση των ειδωλίων ζώων. Τόσο τα χοιρίδια όσο και οι σφίγγες δεν είναι όρθια αλλά καθιστά στα μπροστινά τους πόδια, επιδιώκοντας προφανώς μεγαλύτερη επαφή του σώματός τους με τις γονιμοποιές και χθόνιες δυνάμεις της γης.
Ο χθόνιος χαρακτήρας33 της Δήμητρας στην Ολυμπία υποδηλώνεται με το επίθετο Χαμύνη. Ετυμολογικά η λέξη αποτελείται από το (χαμαί+ ευνή) και σημαίνει αυτόν που κοιμάται ή κείτεται στο έδαφος. Ας θυμηθούμε και τους Σελλούς, τους μάντεις στο ιερό του Δία στη Δωδώνη, οι οποίοι αναφέρονται από τον Όμηρο ως ανεπτόποδες χαμαιεύναι. Η Δήμητρα στην Ολυμπία αναφέρεται και ως Κονία (κόνις= σκόνη) και επομένως αυτή που έχει άμεση σχέση με τη γη και τη γονιμότητα. Η χθόνια υπόσταση της Δήμητρας τονίζεται και από την ερωτική σχέση της θεάς με τον Ιάσιο ή Ιασίωνα, έναν από τους πέντε Δακτύλους ή Κουρήτες, οι οποίοι σύμφωνα με το μύθο ανέλαβαν τη φύλαξη του Δία μετά τη γέννησή του. Σύμφωνα με τον Παυσανία34, όταν ήλθαν στην Ολυμπία, ο μεγαλύτερος αδελφός τους, ο Ηρακλής, τους έβαλε να τρέξουν, στεφάνωσε το νικητή με κλαδί αγριελιάς και ίδρυσε τους Ολυμπιακούς αγώνες. Σημαντική είναι, όμως, η αναφορά του περιηγητή ότι οι Δάκτυλοι ξάπλωναν σε κλαδιά ελιάς, τα οποία έστρωναν στο έδαφος και έτσι έρχονταν σε άμεση επαφή με τη γη.
Για την έναρξη της λατρείας της Δήμητρας Χαμύνης στην Ολυμπία δεν είχαν εντοπιστεί στο παρελθόν υλικές ή επιγραφικές μαρτυρίες. Ωστόσο, από τη ρωμαϊκή εποχή έως και τα υστερορωμαϊκά χρόνια φαίνεται ότι η λατρεία της γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση35.
Στη ρωμαϊκή εποχή ανήκει ο λίθινος βωμός που βρίσκεται στο βόρειο πρανές του σταδίου, όπου στεκόταν η ιέρεια της θεάς και παρακολουθούσε τους αγώνες. Επιγραφικές μαρτυρίες για την τέλεση της λατρείας μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν. Ωστόσο, σε τέσσερις επιγραφές της ρωμαϊκής εποχής αναφέρεται η ανάληψη του αξιώματος της ιέρειας της Δήμητρας από Ρωμαίες ευγενικής καταγωγής. Μία από αυτές είναι και η γνωστή μας Ρήγιλλα, σύζυγος του Ηρώδη του Αττικού.
Είναι προφανώς η πρώτη φορά που έρχονται στο φως ευρήματα που σχετίζονται άμεσα με τη λατρεία της Δήμητρας Χαμένης. Ευελπιστούμε ότι η περαιτέρω μελέτη τους και η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας θα επιτρέψουν να αποσαφηνίσουμε τον προορισμό του κτιρίου A και θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία του ιερού και τη λατρεία της θεάς στην Ολυμπία.
ΧΡΙΣΤΟΣ ΛΙΑΓΚΟΥΡΑΣ
ΙΕΡΟ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΚΑΙ ΚΟΡΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΟΛΥΜΠΙΑ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΜΟΣ 40-41 (2007-2008)
* Την καθηγήτρια Λ. Μαραγκού ευχαριστώ θερμά για τη βοήθεια της και τις χρήσιμες υποδείξεις της επί του κειμένου. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον καθηγητή Π. Θέμελη, ο οποίος με ενθάρρυνε για τη συγγραφή αυτού του σύντομου άρθρου και είχε την καλοσύνη να το διαβάσει και να κάνει διάφορες καίριες παρατηρήσεις. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνω και στην καθηγήτρια Α. Μουστάκα για το ειλικρινές ενδιαφέρον της και τις συμβουλές της σχετικά με τη μεγάλη πηλοπλαστική.
1 Τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες εκφράζω στην προϊσταμένη της Εφορείας Γ. Χατζή-Σπηλιοπούλου για την ανάθεση της εποπτείας του έργου και την ευγενή συγκατάθεσή της για τη συγγραφή αυτού του σύντομου κειμένου.
2 Τοπική ονομασία του ασβεστόλιθου.
3 Η σωστική ανασκαφή έγινε υπό την επίβλεψη του γράφοντος και χρηματοδοτήθηκε από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηλείας, φορέα υλοποίησης του τεχνικού έργου.
4 Στην ανασκαφή του κτιρίου εργάστηκε με ιδιαίτερο ζήλο η συνάδελφος συμβασιούχος αρχαιολόγος Κ. Ντουντούμη. Πολλά από τα σχέδια της ανασκαφής οφείλονται στη συμβασιούχο σχεδιάστρια Ν. Τσάμη. Αρκετά τεχνικά προβλήματα δεν θα είχαν λυθεί χωρίς την πολύτιμη εμπειρία του εργατοτεχνίτη της Εφορείας Π. Καλπάκου. Η ανασκαφική αυτή έρευνα όμως δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την κοπιώδη προσπάθεια του συνόλου σχεδόν του εργατικού προσωπικού της Ζ' ΕΠΚΑ και κυρίως των Ντ. Αθανασόπουλου, Λ. Κουρνούτου και του συμβασιούχου Π. Κορδονούρη.
5 Στην ανασκαφή του ρωμαϊκού λουτρού εργάστηκε με μεγάλη υπευθυνότητα ο συνάδελφος συμβασιούχος αρχαιολόγος Σ. Λαμπρόπουλος και οι εργάτες Δ. Γεωργίου, Ν. Ασιερής και ο συμβασιούχος Δ. Αστερής.
6 Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον αρχιτέκτονα J. Schumann για την εκπόνηση των σχεδίων της ανασκαφής και τον τοπογράφο Η. Birk για την ηλεκτρονική επεξεργασία τους.
8 Η παρατήρηση αυτή οφείλεται στον αρχιτέκτονα Κ. Herrmann, τον οποίο ευχαριστώ θερμά για το ενδιαφέρον που επέδειξε σχετικά με τα κατασκευαστικά προβλήματα του κτιρίου.
9 Τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και στη Μεγάλη Ελλάδα η ύπαρξη βωμών εντός των κτιρίων ή ναών δεν είναι καθόλου συχνή, ωστόσο υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις, βλ. σχετικά, Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Το Θεσμοφόριο της Πέλλας, Αθήνα 1996, ο. 25, σημ.22, όπου αναφέρει ότι στην Πριήνη ο βωμός ήταν μέσα στο ναό. Επίσης, V. Hinz, Der Kult von Demeter und Kore auf Sizilien und in der Magna Graecia, DAIR, Palilia 4, Wiesbaden 1998, όπου στα περισσότερα ιερά ο βωμός είναι εκτός του ναού.
10 C. Yavis, Greek Altars. Origins and Typology, Saint Louis 1949,σ. 171: «arulae as distinguished form full- sized altars, are those altars too small to support sacrificial fire, but rather intended to receive merely a few hot coals».
11 Σύμφωνα με τον Π. Θέμελη, αν και οι δύο κατασκευές παρουσιάζουν μια εξωτερικά τυπολογική ομοιότητα, είναι δύσκολο η δική μας να χρησίμευε ως θησαυροφυλάκιο.
12 Η παρατήρηση αυτή οφείλεται στον αρχαιολόγο J. Schilbach.
13 Η μέχρι τώρα συντήρηση των ειδωλίων έγινε με εξαιρετική επιμέλεια από το συντηρητή Γ. Δρε και τη συμβασιούχο συντηρήτρια Ο. Πετροπούλου. Το συντηρητή Σ. Χριστόπουλο ευχαριστώ πολύ για τις εύστοχες υποδείξεις του σε θέματα σχετικά με τη συμπλήρωση ορισμένων ευρημάτοτν.
14 Χρ. Μόρτζος, Ανασκαφή Βρυσών Κυδωνιάς, Το Ελληνικό Ιερό A στον Κάστελο, Αθήνα 1985, σ. 24: «...Η κατάσταση θρυμματισμού, η ανάμειξη διαφόρου λίθων και αναθημάτων ... κάνει εύλογη την ερμηνεία του ως υλικού καταστροφής μεταφερμένου από άλλες θέσεις».
15 Παρόμοια έχουν βρεθεί στο Ιερό A στον Κάστελο, ό.π., πίν. 48-50, 52.
16 Τα σκέλη των χοιριδίων είναι δίχειλα και, όπως παρατήρησε η Α. Μουστάκα, δεν θα μπορούσαν να στέκονται όρθια.
17 Από μια πρώτη εξέταση τα φυσιογνωμικά χαρα- κτηριστικά τους έχουν κοινά στοιχεία με κάποια από την Ήλιδα, βλ. σχετικά V. Mitsopoulou-Leon, Ton- statuetten aus Elis. Zu Heiligtümern weiblicher Got- heiten: Funde aus einem Bothros im Bereich der Ago- ra, ÖJh 70 (2001), σ. 81-116.
18 Από τη μέχρι στιγμής εξέταση των ειδωλίων δεν υπάρχουν καθιστές μορφές.
19 G. Merker, The Sanctuary of Demeter and Kore, Tenacotta Figurines of the Classical, Hellenistic and Roman Periods, Corinth XVIII, 4, σ.24, πίν. 1.
20 Α. Pesclow-Bindokat, Demeter und Persephone in der attischen Kunst des 6. bis 4. Jahrhunderts v. Chr., Jdl 87 (1972), σ. 111-112, εικ. 34-35. Επίσης, K. Παπαγγελή, Ελευσίνα, ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα 2002.
21 Για τα ειδώλια αυτού του τύπου, βλ. Παπαγγελή, ό.π., όπου η συγγραφέας σημειώνει (σ. 24) ότι αυτή η διαμόρφωση του V θυμίζει τις πεπλοφόρους της ανατολικής ζωφόρου του Παρθενώνα. Το δικό μας είναι πιο κοντά στο J.N. Coldstream, Knossos: The Sanctuary of Demeter, BSA, Suppl. 8, 1973, πίν. 50, 104 bis.
22 Για το ανδρικό ειδώλιο με χήνα, βλ. Merker, ό.π., σ. 190, πίν.51, Η 331.
23 Βλ. ό.π., σ.76.
24 Ν. Γιαλούρης, Αρχαία Ήλις. Λίκνο των Ολυμπιακών αγώνων, Αθήνα 1998, σ.74.
25 Για παραστάσεις δικέφαλου κερβέρου, βλ. ενδεικτικά LIMC IV, I, 1988, σ.222 (R. Linder- St. Christian).
26 Αντίστοιχο εύρημα εκτίθεται στην αίθουσα 2 του Μουσείου Αρχαίας Ολυμπίας και προέρχεται από τις γερμανικές ανασκαφές στην Ολυμπία.
27 A. Brumfield, Cakes in the Liknon.Votives from the Sanctuary of Demeter and Kore on Acrocorinth, Hesperia 66 (1997), o.150.
28 Η πληροφορία οφείλεται στον Π. Θεμελη.
29 Για τη διαμόρφωση των ιερών της Δήμητρας, βλ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ό.π. (υποσημ. 9), σ. 25.
30 Για τα Θεσμοφόρια και την τελετουργία, βλ. ό.π., σ.19, 103-106. Επίσης, Α. Γιαννικουρή, Το ιερό της Δήμητρας στην πόλη της Ρόδου, Ρόδος 2.400χρόνια. Η πόλη της Ρόδον από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523), Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο, Ρόδος 24-29 Οκτωβρίου 1993, Αθήνα 1999, σ. 66.
31 Π.χ. κυκλικά ή ορθογώνια ανοίγματα, όπου ρίχνονταν τα διαμελισμένα χοιρίδια στο πλαίσιο της γιορτής των Θεσμοφορίων και ερμηνεύονται ως «μέγαρα», δεν έχουν προς το παρόν βρεθεί.
32 Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά- Ηλιακά, Αθήνα 1979, VI, 21,1-2. Βλ. επίσης, σ.377-380.
33 Για τη χθόνια υπόσταση της Δήμητρας Χαμύνης και την ετυμολογία του ονόματος, βλ. σχετικά A. Vegas-Sansalvador, Χαμύνη, An Elean Surname of Demeter, στο A. Ριζάκης (επιμ.), Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία. Ανακοινώσεις κατά το Πρώτο Διεθνές Συμπόσιο, Αθήνα 1989, Μελετήματα 13, Αθήνα 1991, σ.145-149.
34 Παπαχατζής, ό.π., V, 7, 7.
35 U. Sinn, Olympias Spätgeschichte im Spiegel des Demeterkultes, erto H. Kyrieleis (επιμ.), Olympia 1875- 2000, 125 Jahre Deutsche Ausgrabungen Internationales Symposion, Berlin 9.-11. November 2000, Mainz am Rhein 2002,σ.371-376.