Προτείνω να έρθεις εδώ αμέσως μετά από επίσκεψη στην Ολυμπία -ο δρόμος μετά την Καλαμάτα είναι πλέον καλός. Βρήκα μυκηναϊκό ανάκτορο με βάσεις κιόνων, υπολείμματα τοιχογραφιών, πάνω από πενήντα εγχάρακτες πήλινες πινακίδες. Με αγάπη Carl.
Η ιστορία του ανακτόρου και οι ποικίλες λειτουργίες του είναι το θέμα αυτού του κεφαλαίου.
Την περίοδο της ακμής του μυκηναϊκού πολιτισμού κατά τον πρώιμο -13ο αιώνα έστεφαν το λόφο πάνω από την πόλη δύο επιβλητικά ανακτορικά κτήρια (βλ. σχέδιο, εικ.1). Το μεγαλύτερο από τα δυο, το Κεντρικό Κτήριο, όπως ονομάζεται στη βιβλιογραφία, ήταν διώροφο και είχε χτιστεί κοντά στη στενή νοτιοδυτική άκρη του λόφου. Ακριβώς στις παρυφές του λόφου έστεκε το μικρότερο, Νοτιοδυτικό Κτήριο, του οποίου η χρήση είναι λιγότερο σαφής.
Τα κτήρια αυτά δεν ήταν τα αρχαιότερα του χώρου. Υπήρχε ένας οικισμός κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού, που αρχίζει περίπου το -2000. Κοντά στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (γύρω στο -1700) οι κάτοικοι του οικισμού έχτισαν οχυρωματικό περίβολο γύρω από το χώρο όπου αργότερα θεμελιώθηκε το Ανάκτορο. Η πύλη και τμήματα των τειχών σώζονται ακόμα (βλ. Κεφ. 3). Η αρχιτεκτονική ιστορία της ακρόπολης παραμένει κάπως ασαφής, είναι όμως φανερό ότι τουλάχιστον ένα πρωιμότερο ανακτορικό κτήριο βρισκόταν ακριβώς κάτω από το Κεντρικό Κτήριο. Αρκετά ίχνη από λίθινα θεμέλια έχουν βρεθεί, κατασκευασμένα από τις ίδιες μεγάλες, καλά πελεκημένες, λιθοπλίνθους είναι ίδιες με εκείνες με τις οποίες είναι χτισμένο το Κεντρικό Κτήριο, που καταλαμβάνει ανάλογη έκταση. Όμως αυτό το κτίσμα ισοπεδώθηκε προσεχτικά στις αρχές της Υστεροελλαδικής IIIB, στο τέλος του 14ου αιώνα, και το νέο ανάκτορο που το αντικατέστησε, είναι αυτό που βλέπουν σήμερα οι επισκέπτες.
Υπήρχαν δύο τρόποι να εισέλθει κανείς στο Κεντρικό Κτήριο. Μπροστά από τη νοτιοανατολική είσοδο υπήρχε σκεπαστό πρόπυλο (Πρόπυλο 1), του οποίου τη στέγη στήριζε ένας ραβδωτός κίονας. Στη συνέχεια οι επισκέπτες έφταναν στο εσωτερικό πρόπυλο, το οποίο οδηγούσε στην ανοιχτή εσωτερική αυλή (3, εικ.2). Ένα παρόμοιο πρόπυλο με είσοδο στη βορειοανατολική πλευρά του κτηρίου (BA Πυλώνας-41) φαίνεται λιγότερο επίσημο. Δίνει πρόσβαση σε όσους έρχονται από τα βορειοανατολικά, διαμέσου του οικισμού και δίπλα από το Θολωτό Τάφο IV, 145 μέτρα μακριά από το ανάκτορο. Η είσοδος αυτή οδηγούσε στην κάπως πιο απομονωμένη πλευρά του ανακτόρου, ή, μέσω μιας σύντομης διαδρομής, στην εσωτερική αυλή.
Δύο κίονες στη βορειοδυτική πλευρά της Αυλής 3, σηματοδοτούσαν την είσοδο στον πυρήνα του ανακτόρου, το Μέγαρο (αίθουσες 4-6). Οι επισκέπτες διέσχιζαν την Πρόστυλη Στοά (4) και τον Πρόδομο (5) και έμπαιναν στο Κυρίως Μέγαρο, μια μεγάλη αίθουσα με κυκλική εστία στο κέντρο της. Πάνω από την εστία η αίθουσα ήταν ανοιχτή μέχρι το δεύτερο όροφο και τέσσερις κίονες πλαισίωναν την εστία. Στο βορειοανατολικό τοίχο, ένα ορθογώνιο κοίλωμα στο χρωματισμένο ασβεστοκονίαμα του δαπέδου είναι ό,τι απέμεινε για να δείχνει τη θέση του βασιλικού θρόνου. Δίπλα του, ένα μικρό στενό αυλάκι στο δάπεδο συνδέει δύο κυκλικά κοιλώματα, τα οποία πιθανότατα χρησίμευαν για σπονδές. Η τοιχογραφία ενός λιονταριού και ενός γρύπα, που σώθηκε, προέρχεται από τον τοίχο στα αριστερά του θρόνου προφανώς ήταν συμμετρικά τοποθετημένη μια παρόμοια παράσταση στα δεξιά. Δεξιότερα, στον ίδιο τοίχο, υπήρχε σκηνή συμποσίου, η κορύφωση δηλαδή της πομπής ανδρών και γυναικών που οδηγούν ταύρο σε θυσία η πομπή αυτή απεικονίζεται στην τοιχογραφία που αρχίζει στον Πρόδομο (Δωμάτιο 5) (εικ.3).
Το συγκρότημα του μεγάρου, μαζί με ένα δεύτερο σύνολο δωματίων που περιβάλλουν μια αίθουσα με εστία και τοιχογραφίες με λιοντάρια και γρύπες (Δωμάτια 45-53), εκφράζουν τη δύναμη και το μεγαλείο ενός ανακτορικού κέντρου. Το κεντρικό μέγαρο, τουλάχιστον, είχε σίγουρα και δημόσια λειτουργία. Η πρόσβαση σε αυτό από τη νοτιοανατολική είσοδο είναι εντελώς ευθύγραμμη, και τα υπολείμματα τοιχογραφιών από τον πρόδομο, υποδηλώνουν ότι η τελετουργική πομπή που παρατηρήσαμε στο χώρο 5, μπορεί όντως να άρχιζε από εκεί η τοιχογραφία συνεχιζόταν και συγχρόνως συνόδευε τον επισκέπτη μέχρι την αίθουσα του θρόνου. Τόσο η εικονογραφία, όσο και το μικρό σπονδικό αυλάκι δίπλα στο θρόνο, υποδηλώνουν ότι ο άνακτας κατείχε σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή του βασιλείου. Γνωρίζουμε όμως από τις πινακίδες ότι ο ίδιος ήταν και ο κοσμικός ηγεμόνας του κράτους. Οι αποθήκες κοντά στην αίθουσα του θρόνου (Αποθήκες 19-22) διέθεταν εντυπωσιακές ποσότητες ακόσμητης χρηστικής κεραμικής, γεγονός που συνεπάγεται τη συχνή δεξίωση μεγάλου αριθμού ατόμων. Μόνο στην Αποθήκη 19 βρέθηκαν 2.854 κύλικες (εικ.4).
Σε πολλούς πολιτισμούς η δεξίωση όλης της κοινότητας είναι ένας τρόπος για να επιδειχθεί και να ενισχυθεί η εξουσία των ηγεμόνων και όλα δείχνουν πως το ίδιο συνήθιζαν και στη μυκηναϊκή Πύλο. Η πρακτική αυτή ίσως είχε και τελετουργική χροιά, αφού πολλές πινακίδες καταγράφουν τρόφιμα, τα οποία προορίζονταν για ανάλογα εορταστικά γεύματα. Έχει επίσης διατυπωθεί η θεωρία ότι η ευρύχωρη ανοιχτή Αυλή 88, ανάμεσα στο Κεντρικό Κτήριο και το Νοτιοδυτικό, ίσως ήταν ο χώρος που εξυπηρετούσε αυτά τα μεγάλα συμπόσια.
Το συγκρότημα του μεγάρου αντανακλά την πολιτική και θρησκευτική σημασία του ανακτόρου, είχε όμως και άλλες χρήσεις. Το Αρχείο στα αριστερά της κύριας εισόδου (δωμάτια 7-8), ταυτίζει το κτήριο με το διοικητικό κέντρο του βασιλείου της Πύλου. Η αποθηκευτική του λειτουργία έχει ήδη αναφερθεί. Είχε όμως σίγουρα και τη χρήση κατοικίας∙ το ισόγειο διέθετε όχι μόνο έναν πιθανό χώρο αποχωρητηρίου (δωμάτιο 53), με το κατάλληλο αποχετευτικό σύστημα, αλλά και Δωμάτιο Λουτρού (43), με έναν εξαιρετικό πήλινο λουτήρα, ο οποίος διέθετε διακόσμηση από σπείρες στο εσωτερικό του (εικ.5). Δύο κλιμακοστάσια στη βορειοανατολική πλευρά του κτηρίου (36 και 54) οδηγούσαν στον όροφο. Δεν είναι δυνατή η πλήρης ανασύνθεσή του, έχουμε όμως μερικά στοιχεία. Πεσμένα θραύσματα νωπογραφιών υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός αρκετά μεγάλου δωματίου πάνω από την αίθουσα 46, ενώ χρυσά και ελεφαντοστέϊνα αντικείμενα έπεσαν από το χώρο του επάνω ορόφου στα Δωμάτια 30-32. Κατάλογοι με αρωματικά έλαια αποδεικνύουν την ύπαρξη αποθήκης λαδιού πάνω από το Δωμάτιο 38, ενώ πινακίδες με καταλόγους υφασμάτων, έπεσαν στο εσωτερικό του ίδιου του μεγάρου. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο ίδιος συνδυασμός από ιδιωτικά διαμερίσματα, αποθήκες και χώρους εργασίας που παρατηρείται στο ισόγειο, ίσχυε και για τον όροφο.
Αυτά όσον αφορά στο χαρακτήρα του ανακτόρου, όταν αυτό χτίστηκε στις αρχές της Υστεροελλαδικής ΙΙΙΒ. Εντούτοις, κατά τη διάρκεια του -13ο αιώνα, το κτήριο υπέστη αρκετές αλλαγές, εμείς όμως σήμερα βλέπουμε την τελευταία του φάση.
Το μεγαλύτερο μέρος του Κεντρικού Κτηρίου έγινε τελικά αποθηκευτικός χώρος τα τελευταία χρόνια της μυκηναϊκής κατοίκησης. Αρκετά δωμάτια χρησίμευσαν για την αποθήκευση ελαιολάδου. Από αυτά, τα Δωμάτια 23 και 24 είναι τόσο αρχαία, όσο και το ανάκτορο, ενώ το Δωμάτιο 32, προφανώς, μετατράπηκε αργότερα σε αποθήκη, αφού οι τοίχοι και το δάπεδο ήταν επιχρισμένα με προσοχή, πρακτική που δεν συνηθίζεται στους αποθηκευτικούς χώρους. Τα Δωμάτια 23 και 32 είχαν ενεπίγραφες πινακίδες και ψευδόστομους αμφορείς, επομένως χρησίμευαν για τη φύλαξη αρωματικού ελαίου∙ γνωρίζουμε ότι το αρωματικό λάδι είχε μεγάλη οικονομική σημασία για την Πύλο (βλ. Επίμετρο σε αυτό το κεφάλαιο).
Όλες αυτές οι μετατροπές αποδεικνύουν ότι το Κεντρικό Κτήριο και οι διπλανοί σε αυτό χώροι όλο και περισσότερο χρησίμευαν για την αποθήκευση, επισκευή και ίσως παραγωγή σημαντικών αγαθών στα τέλη του -13ου αιώνα. Προφανώς οι ιθύνοντες είχαν προβλέψει κινδύνους που προέρχονταν είτε από την εγγύτερη περιοχή, είτε από πιο μακριά. Το ίδιο παρατηρούμε και σε άλλα ανακτορικά κέντρα. Ιδιωτικές οικίες στις Μυκήνες, οι οποίες βρίσκονταν κάπως μακρύτερα από την τειχισμένη ακρόπολη, κάηκαν ύστερα από επίθεση, στα μέσα του -13ο αιώνα. Αμέσως μετά, ακολούθησε ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα, σε δύο φάσεις, προκειμένου να επεκταθεί και να ισχυροποιηθεί το τείχος και να εξασφαλισθεί η πρόσβαση στο νερό από το εσωτερικό του περιβόλου. Στην Τίρυνθα και την Αθήνα επίσης επεκτάθηκαν οι οχυρώσεις την ίδια περίοδο. Η αντίδραση σε μια απειλή που έγινε σίγουρα αντιληπτή, ίσως πήρε άλλη μορφή στην Πύλο, αφού προς το παρόν δεν έχουμε ενδείξεις για οχυρωματικά τείχη. Φαίνεται, όμως, καθαρά η ανησυχία των κατοίκων, από τη μεταφορά σημαντικών αγαθών και δραστηριοτήτων πλησιέστερα στο κέντρο, καθώς και από τον περιορισμό της κίνησης προς και δια μέσου του ανακτόρου.
Εντούτοις, είναι βέβαιο ότι, ακόμα και κάτω από αυτή την αλλαγή συνθηκών, ο ηγεμόνας συνέχιζε να διατηρεί την εξουσία του κατά τα ειωθότα. Όπως συμβαίνει σχεδόν με όλες τις πινακίδες της Πύλου, αυτές που συνδέονται με τα μεγάλα, τελετουργικά συμπόσια, χρονολογούνται μέχρι και τον τελευταίο χρόνο ύπαρξης του ανακτόρου. Διαθέτουμε κι άλλα στοιχεία ότι δεν σταμάτησαν οι δραστηριότητες του ανακτόρου. Είναι πολύ ενδιαφέρον, παραδείγματος χάριν, να δούμε πώς άλλαξε η πρόσβαση στις αποθήκες στα τέλη του 13ου αιώνα. Στη δυτική γωνία του Κεντρικού Κτηρίου, ο Διάδρομος 18 σφραγίστηκε με τοίχους στις δύο άκρες του, αποκλείοντας έτσι τη συνηθισμένη είσοδο στις αποθήκες 19 και 20, οι οποίες περιείχαν τεράστιες ποσότητες από κύπελλα πόσεως. Τότε όμως, ανοίχτηκε νέα είσοδος στον εξωτερικό τοίχο της αποθήκης 20. Έτσι, όσοι βρίσκονταν στο χώρο των συμποσίων (Αυλή 88), μπορούσαν να προσεγγίσουν αυτές τις αποθήκες χωρίς να έχουν πρόσβαση στο υπόλοιπο ανάκτορο. Προστέθηκαν επίσης οι Αποθήκες 60-62 έτσι δημιουργήθηκε περισσότερος χώρος, για να φυλάσσονται τα επιτραπέζια σκεύη, ενώ, συγχρόνως, μπορούσε να ελεγχθεί η είσοδος προς την αυλή των συμποσίων. Το κτήριο αποθήκευσης του κρασιού, στα Δωμάτια 104-105, ίσως αποτελεί άλλη μια επέκταση στο αρχικό σχέδιο του ανακτόρου. Πιστεύω ότι η κατασκευή του συνδέεται με την ανάγκη να ελεγχθεί αποτελεσματικότερα η πρόσβαση στο ανάκτορο, ενώ συγχρόνως συνεχιζόταν η εστίαση μεγάλου αριθμού καλεσμένων στα συμπόσια.
Αυτή είναι η μόνη εξήγηση που μπορεί να δοθεί για να δικαιολογηθεί η κάπως περίεργη θέση του κτηρίου. Βρίσκεται στη βόρεια γωνία του ανακτορικού συγκροτήματος, σχεδόν στο βορειοδυτικό φρύδι του λόφου, που καταλήγει σε απότομο γκρεμό ακριβώς από πίσω του. Επιπλέον, η μοναδική είσοδος είναι σε αυτή την πίσω πλευρά. Στην πρωιμότερη φάση του ανακτόρου, θα είχε περισσότερο νόημα να τοποθετηθεί μια είσοδος στη νοτιοανατολική πλευρά, εύκολα προσβάσιμη και από τη βορειοανατολική είσοδο στο ανάκτορο. Έτσι, μια θύρα στα βορειοδυτικά έχει νόημα εφόσον θα τη χρησιμοποιούσαν όσοι περνούσαν από την αυλή των συμποσίων, γύρω από την πίσω πλευρά του Κεντρικού Κτηρίου, για να γεμίζουν αδιάκοπα τις κούπες με κρασί, για να πίνουν οι ισχυρότεροι από τους υπηκόους, στην υποστήριξη των οποίων υπολόγιζε ο βασιλιάς, και τους οποίους έπρεπε να ελέγχει.Όλα αυτά τα μέτρα για να ελεγχθούν οι δραστηριότητες και η πρόσβαση στο ανάκτορο, μπορεί να καθυστέρησαν την καταστροφή, αλλά τελικά δεν μπόρεσαν να την αποτρέψουν. Όπως οι ακροπόλεις των Μυκηνών και της Τίρυνθας στην Αργολίδα, το ανάκτορο της Πύλου καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στα -1200. Δεν γνωρίζουμε ποιος ή τι προκάλεσε την καταστροφή, ακόμα και η χρονική συγκυρία είναι, προς το παρόν, υπό συζήτηση. Η πρόσφατη επιστημονική έρευνα στον αρχαιολογικό χώρο και η επανεξέταση των ανασκαφικών ημερολογίων υποδηλώνουν ότι ο χώρος επανακατοικήθηκε τουλάχιστον κατά την πρωτογεωμετρική περίοδο, αντίθετα με την αρχική άποψη του ανασκαφέα (βλ. Επίμετρο σε αυτό το κεφάλαιο). Η πυρκαγιά έφερε το τέλος του μυκηναϊκού βασιλείου της Πύλου, αλλά τουλάχιστον υπάρχει μια παρηγοριά για τον αρχαιολόγο στην πυρκαγιά οφείλεται το ότι διατηρήθηκαν τα πιο σημαντικά στοιχεία στο χώρο.
Μεταξύ των αντικειμένων που ήρθαν στο φως στην ανασκαφή της Πύλου, τη μεγαλύτερη προσφορά στη μυκηναϊκή αρχαιολογία έδωσαν οι ενεπίγραφες πινακίδες, που αποτέλεσαν τα πρώτα ευρήματα της ανασκαφής, ήδη από το 1939. Ηταν χαραγμένες με μια παράξενη γραφή, που ήταν ήδη γνωστή από την Κνωσό στην Κρήτη. εκεί, η πρωϊμότερη γραφή ονομάστηκε Γραμμική Α, και η μεταγενέστερη μυκηναϊκή γραφή, Γραμμική Β. Εντούτοις, οι πινακίδες δεν αποκρυπτογραφήθηκαν μέχρι το 1952, όταν ο νεαρός Βρετανός αρχιτέκτονας Michael Ventris έκανε τη συναρπαστική ανακάλυψη ότι η γλώσσα που απέδιδε η Γραμμική B δεν ήταν μινωϊκή, όπως πολλοί περίμεναν, αλλά ελληνική.
Αυτές οι πινακίδες έδωσαν νέα διάσταση στη γνώση μας για τους Μυκηναίους. Από τις πινακίδες γνωρίζουμε ότι η παραγωγή υφασμάτων, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, ήταν σε εντυπωσιακά επίπεδα, αγγίζοντας σχεδόν βιομηχανική κλίμακα. Το ίδιο συνέβαινε με την παραγωγή αρωματικού ελαίου, αρμάτων και χάλκινων αντικειμένων. Οι Μυκηναίοι λάτρευαν πολλούς από τους θεούς που ξέρουμε από την κλασική Ελλάδα, όπως ο Δίας, ο Ποσειδώνας, η Ήρα, ο Άρης και ο Διόνυσος. Πινακίδες που καταγράφουν βόδια αναφέρουν αρκετές ράτσες, που διαβάζονται σαν μια μετάφραση των Επτά Νάνων της Χιονάτης στην Εποχή του Χαλκού Πιτσιλωτός, Σταχτούλης, Ρούσος. Στην Πύλο υπήρχε ισχυρό εργατικό δυναμικό οι άνθρωποι αυτοί αμείβονταν από το ανάκτορο με σύκα και κριθάρι, υπήρχαν βοσκοί και υφαντές, μυροποιοί, χαλκουργοί και λουτράρηδες, καταγράφονται όλοι με λεπτομέρεια πάνω στον πηλό. Η διοικητική ιεραρχία επίσης καταγράφεται από τον ίδιο το βασιλιά, που αποκαλείται άναξ, μέχρι τους διοικητές και υποδιοικητές στις διάφορες περιφέρειες του βασιλείου.
Οι πινακίδες της Γραμμικής Β δεν μοιάζουν με τα ογκώδη αρχεία της Εγγύς Ανατολής, που συνήθως καλύπτουν μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Δεν καταγράφουν νόμους, λογοτεχνία, διπλωματική ή ιδιωτική αλληλογραφία. Είναι απλώς υπομνηστικοί κατάλογοι, βοηθητικοί για τη διοίκηση, και καταγράφουν φόρους, πληρωμές, αποθηκευμένα αγαθά και προσφορές στους θεούς. Εκτός αυτού, οι πινακίδες αναφέρονται στις οικονομικές υποθέσεις ενός μόνο έτους, δεν σχημάτιζαν μόνιμο αρχείο. Είναι ενδεικτικό ότι ούτε καν ψήνονταν για να διατηρηθούν. Διαθέτουμε μόνο εκείνες που διατηρήθηκαν τυχαία, όταν η πυρκαγιά κατέστρεψε το κτήριο όπου φυλάσσονταν. Έτσι διαθέτουμε καταλόγους από την τελευταία μόνο χρονιά της ανακτορικής διοίκησης. Υπάρχουν ονόματα μηνών, αλλά όχι ετών, εκτός από συμπτωματικές αναφορές, όπως «χρέος της περασμένης χρονιάς», ή «οι χαλκουργοί θα πληρώσουν άλλη χρονιά». Είναι προφανές ότι οι πινακίδες δεν διατηρούνταν μετά το τέλος του έτους. Τα στοιχεία που έπρεπε να διατηρηθούν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, πιθανώς μεταφέρονταν σε υλικό που έπιανε λιγότερο χώρο, όπως το δέρμα, πρακτική γνωστή από τη μινωϊκή Κρήτη. Τα μονιμότερα αρχεία φυσικά χάθηκαν από τη φωτιά που έψησε τις πινακίδες γεγονός που μοιάζει σαν να έχουν σωθεί οι λίστες για τα ψώνια, ενώ χάθηκε ολόκληρη η βιβλιοθήκη του σπιτιού. Για όλους εμάς που μελετούμε πινακίδες Γραμμικής Β αυτό σημαίνει ότι οι πληροφορίες μας δεν καλύπτουν μεγάλο χρονικό διάστημα, ούτε ποικιλία θεμάτων. Από την άλλη μεριά, γνωρίζουμε με βεβαιότητα πως οτιδήποτε εμφανίζεται στις πινακίδες αφορά σε δοσοληψίες του ανακτόρου. Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί πινακίδες μόνο σε ανακτορικά κέντρα είναι σαφές ότι στο μυκηναϊκό κόσμο οι εγγράμματοι ήταν πολύ λίγοι. Τριάντα τρεις γραφείς έχουν αναγνωρισθεί από το γραφικό τους χαρακτήρα στην Πύλο και περίπου εξήντα έξι στο ανάκτορο της Κνωσού στην Κρήτη. Η γραφή φαίνεται να χρησιμοποιείται μόνο για τις ανάγκες της οικονομικής διοίκησης, η οποία κατά το μεγαλύτερο μέρος της, αν όχι εξολοκλήρου, ήταν ανακτορική.
Έτσι, παρ' όλους τους περιορισμούς των γραπτών μας πηγών, αν υπολογίσουμε τι καταγράφουν οι πινακίδες, πού βρέθηκαν και τα συνευρήματά τους, μπορούμε να συγκεντρώσουμε αρκετές πληροφορίες για την οικονομική δραστηριότητα του ανακτόρου. Στη δραστηριότητα αυτή περιλαμβάνεται η μίσθωση γης και η διοίκηση του προσωπικού, βιοτεχνίες όπως η παραγωγή υφασμάτων και αρωματικού ελαίου, φορολογία και προσφορές στους θεούς. Οι πινακίδες της Πύλου είναι μικρού μεγέθους, πλατιές, σε σχήμα φύλλου, ή σαν σελίδες βιβλίου, με μεγαλύτερα κείμενα υπάρχουν ακόμα μικρά ενεπίγραφα σφραγίσματα, τα οποία χρησίμευαν ως ταμπέλες ή πιστοποιήσεις προϊόντων. Ένα από αυτά, το οποίο βρέθηκε πρόσφατα στην Πύλο (εικ.6), είχε σφραγίσει μια αποστολή με λαβές («αγκύλες») δοράτων η λέξη «δόρατα» εμφανίζεται στη μια πλευρά και η λέξη «λαβές» στην άλλη, ενώ στην τρίτη πλευρά υπάρχει το σημείο «Wa», γνωστή συντομογραφία του WanaΧ, άναξ. Πινακίδες και σφραγίσματα έχουν διασωθεί από όλα τα μυκηναϊκά ανάκτορα που έχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα, αλλά η Πύλος με 1.106 πινακίδες έχει τη μερίδα του λέοντος όσον αφορά στο μέγεθος και την πληρότητα των κειμένων έτσι διαθέτουμε πολυτιμότατες πληροφορίες για τη μυκηναϊκή διοίκηση. Το 89% των πινακίδων της Πύλου προέρχεται από το συγκρότημα των αρχείων, τα Δωμάτια 7-8. Εντούτοις, αρκετές βρέθηκαν σε άλλα σημεία του ανακτόρου και δίνουν σημαντικά στοιχεία για το σύστημα της διοίκησης, κυρίως για τις βιοτεχνίες της υφαντικής και της παραγωγής αρωματικού ελαίου (βλ. Επίμετρο σε αυτό το κεφάλαιο), καθώς και για τη δραστηριότητα του Βορειοανατολικού Εργαστηρίου.
Προκύπτει το ερώτημα σχετικά με την οργάνωση και τη διεύθυνση του όλου συστήματος. Έχω αναφέρει αρκετές φορές το βασιλιά ο μυκηναϊκός του τίτλος WanaX (άναξ) είναι επίσης ο όρος που χαρακτηρίζει το βασιλιά στην ομηρική Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Οι πινακίδες της Γραμμικής Β είναι ιδιαίτερα πολύτιμες ακριβώς επειδή επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του, γιατί, σε αντίθεση με την Αίγυπτο και τους πολιτισμούς της Εγγύς Ανατολής, δεν διαθέτουμε πολλές απεικονίσεις βασιλέων από τη μυκηναϊκή Ελλάδα. Γνωρίζουμε όμως από τα κείμενα ότι ο WanaX ήταν το ανώτερο μέλος στην πυραμίδα της κοινωνίας. Αυτό είναι σαφές από τις πινακίδες που αναφέρονται στην έγγειο ιδιοκτησία. Η πινακίδα Er 312 παρουσιάζει τη γη που είχε ο βασιλιάς και ανώτατοι αξιωματούχοι, δίνοντάς μας μια ιδέα της σημασίας του καθενος:
Er 312
1 τμήμα γης (temenos) του βασιλιά (wαnαx)
2 από τόσο σπόρο ΣΤΑΡΙ 2.880 λίτρα
3 τμήμα γης του lawagetas ΣΤΑΡΙ 960 λίτρα .
4 κενό
5 από τους telestai [ ] τόσο σπόρο ΣΤΑΡΙ 2.880 λίτρα
6 και τόσοι πολλοί telestai ANΔPAΣ 3
7 ; γη του ;
8 από τόσο σπόρο ΣTAPI 576 λίτρα
Το μέγεθος κάθε τεμένους δηλώνεται με την ποσότητα του σπόρου σιταριού που χρειάζεται για να σπαρεί. Το βασιλικό τμήμα γης (τέμενος) είναι τρεις φορές μεγαλύτερο από αυτό που ανήκει στον lawagetas∙ το όνομα αυτό πρέπει να σημαίνει τον ηγέτη του λαού και η δεύτερη θέση, εδώ, πρέπει να αντανακλά την κοινωνική σειρά του, χωρίς όμως να είναι εντελώς σαφή τα καθήκοντά του. Τρίτοι έρχονται οι telestai, καθένας από τους οποίους έχει ένα κομμάτι γης ίσο με εκείνο του lawagetas. Αυτοί οι αξιωματούχοι εμφανίζονται και σε άλλες πινακίδες με ιδιοκτησίες γης, όπου φαίνεται να καρπούνται αγροτεμάχια ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους. Στη συνέχεια, οι ίδιοι υπενοικιάζουν τη γη τους σε άλλα άτομα. Η τελευταία ομάδα έχει ακόμα πιο μικρό κλήρο γης∙ ο φθαρμένος αριθμός είναι πιθανώς το 6∙ οπωσδήποτε όμως, ο αριθμός αυτός δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερος από το 7.
Δυστυχώς, δεν διαθέτουμε πολλά στοιχεία σχετικά με τα καθήκοντα του βασιλιά. Σημειώσαμε ήδη ότι είχε πρωτεύοντα ρόλο στις θρησκευτικές τελετές. Έπαιζε επίσης σημαντικό ρόλο, όπως άλλωστε είναι εύλογο, στη διοίκηση του βασιλείου του. Ένας τομέας της ανακτορικής βιοτεχνίας είναι υπό τον έλεγχό του το επίθετο «βασιλικός» αναγράφεται σε πινακίδες που βρέθηκαν σε αρκετά ανακτορικά κέντρα και αναφέρεται σε διάφορους τεχνίτες, καθώς και στα υφάσματα. Όμως μόνο ένα κείμενο παρουσιάζει το βασιλιά να κάνει όντως κάτι: στην πινακίδα Ta 711 τον βλέπουμε να διορίζει κάποιον σε διοικητική θέση. Από τις λιγοστές αυτές πληροφορίες δεν στοιχειοθετούνται καθήκοντα του βασιλιά ως δικαστή, ή αρχιστράτηγου, ή ακόμα πολιτικού άνδρα με διεθνή ακτινοβολία. Πράγματι, άλλοι δύο τομείς της κοινωνίας φαίνεται να έχουν παράλληλες, αν όχι ισάξιες δικαιοδοσίες αναφερόμαστε στο θρησκευτικό και τον αστικό τομέα.
Ο βασιλιάς αναφέρεται στις πινακίδες μαζί με θεότητες ως αποδέκτης προσφορών∙ για παράδειγμα στην Πύλο τού προσφέρουν αρωματικό έλαιο. Αυτό το γεγονός οδήγησε ορισμένους στο συμπέρασμα είτε ότι ο όρος wαnαx αναφερόταν τόσο σε θνητούς, όσο και σε θεούς, όπως σήμερα ο όρος «κύριος» ή «lord» στα αγγλικά, είτε ότι ο ίδιος ο βασιλιάς είχε θεϊκή υπόσταση. Προσωπικά δεν βλέπω να στηρίζεται η υπόθεση ενός θεϊκού wαnαx από τα στοιχεία που μας δίνουν οι πινακίδες, είτε αυτός ταυτίζεται με το βασιλιά, είτε όχι. Αν και η μεγαλύτερη ποσότητα αρωμάτων προορίζεται για τους θεούς, ένα μέρος προορίζεται για υπηρέτες και το βασιλιά. Στην περίπτωση αυτή, ο βασιλιάς έχει ανάλογη θέση με τους θεούς, δεν είναι όμως ένας από αυτούς. Ένα άλλο παράλληλο μεταξύ θείας και βασιλικής εξουσίας αφορά στους τεχνίτες, δίπλα στους βασιλικούς τεχνίτες, υπάρχουν άλλοι οι οποίοι, με κάποια έννοια, «ανήκουν» σε ένα θεό ή μια θεά. Το στοιχείο αυτό χαρακτηρίζει τα μυκηναϊκά βασίλεια της Κνωσού, των Θηβών, αλλά και της Πύλου. Το τρίτο σώμα με διοικητική εξουσία είναι ο δάμος∙ η λέξη αυτή απαντάται φυσικά και στην κλασική Ελλάδα, όπου αναφέρεται στο σώμα των πολιτών ως οντότητα υπεύθυνη για τη διακυβέρνηση της πόλης. Όλα τα παραπάνω μας παρουσιάζονται ανάγλυφα στις πινακίδες της Πύλου που αναφέρονται στην ιδιοκτησία της γης. Πράγματι, μια διαμάχη ανάμεσα στο δάμο και το ιερατείο, μας έχει δώσει τη μεγαλύτερη, ως τώρα, φράση στη μυκηναϊκή ελληνική γλώσσα.
Ep 704
.3 Ερίθα η ιέρεια κρατά επί μισθώσει αγροτεμάχιο δημοσίας γης από το πολιτικό σώμα (damos), τόσο σπόρο ΣTAPI 38,4 λίτρα
.4 οι εργάτριες κριθαριού κρατούν επί μισθώσει αγροτεμάχιο δημοσίας γης από το πολιτικό σώμα (damos), τόσο σπόρο ΣΤΑΡΙ 182,4 λίτρα
.5 Ερίθα η ιέρεια κρατά επί μισθώσει αγροτεμάχιο και ισχυρίζεται ότι κρατά ελεύθερο κομμάτι (etonijo) για το θεό αλλά ο δάμος λέει ότι αυτή
.6 κρατά επί μισθώσει αγροτεμάχιο δημοσίας γης, τόσο σπόρο ΣTAPI 374,4 λίτρα
.7 Καρπαθία η κλειδοκράτορας έχει δύο δημόσια (μισθωμένα αγροτεμάχια) όντας υποχρεωμένη με δύο να εκτελεί (υπηρεσίες) δεν τις εκτελεί
.8 από τόσο σπόρο ΣΤΑΡΙΙ, Λίτρα
Το κείμενο αυτό απαριθμεί μισθώσεις κρατικής ή δημόσιας γης, καθώς και άλλα είδη αγροτεμαχίων. Η διαφορά αφορά μια ιέρεια που ονομάζεται Ερίθα (σειρές 3, 5-6), η οποία έχει ένα μικρό μερίδιο γης στη σειρά 3. Το μερίδιο γης στις σειρές 5-6 είναι πολύ μεγαλύτερο∙ η Ερίθα ισχυρίζεται ότι αυτό έχει επίσημη ιδιότητα γιατί είναι «για το θεό», αλλά ο δάμος, χωρίς να εντυπωσιάζεται, απαντά ότι πρόκειται για μια απολύτως συνηθισμένη μίσθωση. Ο λόγος για τον οποίο όλα αυτά έχουν σημασία, φαίνεται στη σειρά 7. Σε αντάλλαγμα του κέρδους που έχουν από την εκμετάλλευση της γης, είναι υποχρεωμένοι να εκτελούν ορισμένες υπηρεσίες για το δάμο. Ο δάμος διαμαρτύρεται στη σειρά 7 ότι η Καρπαθία η κλειδοκράτορας (ίσως πρόκειται για θρησκευτικό τίτλο) διαθέτει ένα τέτοιο μερίδιο, αλλά δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της. Βλέπουμε έτσι τρεις ανταγωνιστικές μεταξύ τους εξουσίες στη μυκηναϊκή κοινωνία: τη βασιλική, τη θρησκευτική και την πολιτική. Χρειάζεται παραπάνω μελέτη για να ερευνηθεί ο ρόλος της καθεμιάς∙ οι προστριβές που προκύπτουν όταν συναντώνται μπορεί να είναι πολύ διαφωτιστικές για την κοινωνία της εποχής.
Ένας άλλος, πολύ σημαντικός, τομέας της λειτουργίας του ανακτόρου, που φωτίζεται από τις πινακίδες είναι οι βιοτεχνίες. Υπάρχουν στοιχεία στις πινακίδες που δείχνουν ότι το ανάκτορο προσελάμβανε τεχνίτες, και τους πλήρωνε βάσει συμβολαίου για τις υπηρεσίες τους. Εντούτοις, φαίνεται πολύ πιο συνηθισμένο όσοι εργάζονταν στο ανάκτορο να εξαρτώνταν πλήρως ή μερικώς από αυτό. Έτσι έχουμε καταλόγους για τις μερίδες του φαγητού των εργατών, κυρίως σύκα και κριθάρι. Το ανάκτορο συγκέντρωνε επίσης τις πρώτες ύλες, τις μοίραζε στους τεχνίτες και, εν ευθέτω χρόνω, οι γραφείς κατέγραφαν τις αποδείξεις παραλαβής των τελειωμένων προϊόντων. Η βιοτεχνία του αρωματικού ελαίου είναι ένα καλό παράδειγμα για τον τρόπο που λειτουργούσε το όλο σύστημα (βλ. Επίμετρο σε αυτό το κεφάλαιο). Με τις ίδιες αρχές οργανώθηκαν οι χαλκουργοί και οι υφαντές στην Πύλο, καθώς και μια εκτεταμένη εριοβιοτεχνία στην Κνωσό.
Αντίθετα με τους χαλκουργούς που ήταν διασκορπισμένοι σε όλο το βασίλειο, βλέπουμε ότι το Βορειοανατολικό Εργαστήριο, το οποίο, όπως διαπιστώσαμε, ήταν μεταγενέστερη προσθήκη στο ανακτορικό συγκρότημα, στέγαζε τεχνίτες που εργάζονταν στο ίδιο το κέντρο του βασιλείου. Πινακίδες και λοιπά συνευρήματα που βρέθηκαν εδώ, μας δίνουν μιαν αρκετά καλή εικόνα για τις διάφορες εργασίες στο χώρο αυτό. Μία από αυτές ήταν σίγουρα η επεξεργασία δερμάτων. Οι πινακίδες της σειράς Ub, που βρέθηκαν στο Δωμάτιο 99 του Εργαστηρίου, καταγράφουν τομάρια ζώων, τη διανομή τους σε τεχνίτες και τα προϊόντα που κατασκευάστηκαν από αυτά, όπως, παραδείγματος χάριν, χαλινάρια αλόγων. Ορισμένα από αυτά τα προϊόντα επρόκειτο να βαφούν κόκκινα. Έτσι εξηγείται και η κατά τα άλλα περίεργη ανακάλυψη που έγινε στο διπλανό δωμάτιο, το 98∙ δύο αποθέσεις με χρωστικές ουσίες, μια κόκκινη και μια κίτρινη. Σε μια άλλη πινακίδα, που βρέθηκε στο Δωμάτιο 99 του Εργαστηρίου (An 1282), καταγράφονται ομάδες εργατών που ασχολούνται με την κατασκευή αρμάτων: ορισμένοι ασχολούνται με ολόκληρο το άρμα, άλλοι με τους ζυγούς και άλλοι με τους τροχούς. Η αναφορά στους τροχούς είναι ενδιαφέρουσα, γιατί σε άλλη πινακίδα που βρέθηκε σε διπλανό δωμάτιο καταγράφονται τροχοί αρμάτων «έτοιμοι για υπηρεσία» (Sa 1313). Επιπλέον, μία επιμήκης καμπύλη λωρίδα από μπρούντζο, που βρέθηκε στο Δωμάτιο 99, μοιάζει πολύ με στεφάνη από τροχό άρματος (εικ.7), αφού και μια πινακίδα από την Κνωσό αναφέρει ότι οι τροχοί «δένονται με μπρούντζο».
Είναι λογικό το ότι οι πινακίδες που βρέθηκαν στο Εργαστήριο καταγράφουν ακριβώς αυτές τις εργασίες που γίνονταν στο χώρο του, καθώς και τους τεχνίτες που δούλευαν εκεί. Εντούτοις, αρκετές από τις πινακίδες που φυλάσσονταν στα αρχεία αναφέρονται επίσης στις εργασίες που γίνονταν στο Βορειοανατολικό Εργαστήριο∙ το γιατί αυτές οι πινακίδες φυλάχθηκαν σε διαφορετικό μέρος θα φανεί παρακάτω. Μια τέτοια πινακίδα είναι η Vn 10:
Vn 10
.1 έτσι οι ξυλουργοί δίνουν ..2 στο εργαστήριο αρμάτων δενδρύλλια 50
.3 και άξονες τροχών 50
.4 τόσα δενδρύλλια τα Λούσια πεδία δίνουν
.5 100 τόσα δενδρύλλια 100
Εδώ μαθαίνουμε για την παραλαβή ξυλείας που θα χρησιμοποιηθεί για τα άρματα∙ τα ευρήματα από το ίδιο το Βορειοανατολικό Εργαστήριο που σχετίζονται με την κατασκευή αρμάτων, μας οδηγούν στην υπόθεση ότι πρόκειται για το «εργαστήριο αρμάτων» που αναφέρεται στην πινακίδα. Τέλος, ένα σύνολο 34 πινακίδων Sa, οι οποίες βρέθηκαν στα Αρχεία του ανακτόρου, καταγράφει επίσης τροχούς αρμάτων. Όπως είδαμε, ένα από αυτά τα ζεύγη βρέθηκε στο ίδιο το Εργαστήριο. Ορισμένοι από τους τροχούς που καταγράφονται στο αρχείο, περιγράφονται ότι είναι «έτοιμοι για υπηρεσία» και άλλοι ότι «δεν είναι έτοιμοι για υπηρεσία». Η κατανομή τους μας δίνει στοιχεία για τον τρόπο που οι γραφείς επόπτευαν το Εργαστήριο. Οι πρώτες ύλες που έμπαιναν στο Εργαστήριο καταγράφονταν σε καταλόγους που φυλάσσονταν στο κανονικό αρχείο. Εκεί καταγράφονταν και οι τροχοί που έρχονταν για επισκευή. Οι πινακίδες που σχετίζονταν με τα ενδιάμεσα στάδια της εργασίας στο χώρο αυτό, όπως οι κατάλογοι του προσωπικού και οι κατανομές των υλικών ανά τεχνίτη, γράφονταν και φυλάσσονταν επί τόπου στο Δωμάτιο 99. Κάθε φορά που μια εργασία ολοκληρωνόταν, όπως με τους τροχούς που ήταν «έτοιμοι για υπηρεσία», οι γραφείς το κατέγραφαν. Κατόπιν, μετέφεραν τις πινακίδες στο κεντρικό αρχείο. Τη στιγμή που καταστράφηκε το ανάκτορο, είχαν τοποθετηθεί στα Αρχεία αρκετές πινακίδες για τροχούς αρμάτων, μια πινακίδα όμως παρέμενε ακόμα στο εργαστήριο∙ ίσως να ήταν η τελευταία δουλειά που ολοκλήρωσαν οι τεχνίτες, προτού μείνουν χωρίς δουλειά από τη φωτιά που κατέστρεψε το ανάκτορο.
Η περίπτωση του Βορειανατολικού Εργαστηρίου μας δείχνει ότι ο συνδυασμός αρχαιολογικών ευρημάτων και γραπτών πηγών, όπως οι πινακίδες, ξεπερνά κατά πολύ αυτά που θα μαθαίναμε αν μελετούσαμε κάθε κατηγορία ευρημάτων χωριστά. Μαζί, οι πινακίδες και τα άλλα ευρήματα, μας προσφέρουν μια εξαιρετική εικόνα των δραστηριοτήτων που λάμβαναν χώρα στο ανάκτορο της Πύλου και τον τρόπο που τις παρακολουθούσαν οι γραφείς. Μας δίνουν επίσης στοιχεία για τη σχέση ανάμεσα στο ανάκτορο και το μεγάλο βασίλειο που ήλεγχε∙
CYNTHIA W. SHELMERDINE
"Το Ανάκτορο και η λειτουργία του" στο "Πύλος η αμμουδερή"