Λίγα είναι γνωστά για την Ηραία, τη μεγαλύτερη αρκαδική πόλη στα σύνορα με την Ηλεία. Από τον Ψευδο-Σκύλακα συγκαταλέγεται στις μεγάλες πόλεις της Αρκαδίας μαζί με την Τεγέα, τη Μαντίνεια, τον Ορχομενό και τη Στύμφαλο1. Σύμφωνα με τον Στράβωνα η Ηραία συνοικίστηκε από 9 δήμους από τον Κλεόμβροτο ή από τον Κλεώνυμο· παρόλο που ο συνοικισμός τοποθετείται παραδοσιακά στα -370, δεν αποκλείεται να υπήρχε κάποιου είδους αστικό κέντρο ήδη από τον πρώιμο -5ο αι.2. Η Ηραία ήταν σύμμαχος της Σπάρτης στη μάχη της Μαντίνειας του -418 και παρέμεινε πιστή σε αυτήν ακόμη και μετά τη μάχη των Λεύκτρων· αρχικά δεν ήθελε να μετάσχει στο αρκαδικό κοινό, με αποτέλεσμα να υποστεί την εκδίκηση των υπόλοιπων Αρκάδων.
Πιθανόν ήδη από τον ύστερο -6ο αι. (περίπου -510/ -470) η πόλη κόβει αργυρά νομίσματα, στα οποία απεικονίζεται η κεφαλή της Ήρας με διάδημα και εν μέρει καλυμμένη με το ιμάτιο3. Είναι ενδιαφέρουσα και δυσερμήνευτη η τόσο πρώιμη αρχή του νομισματοκοπείου της Ηραίας αλλά και του σχεδόν σύγχρονου της Ψωφίδας δεδομένου ότι λίγα πελοποννησιακά νομίσματα μπορούν να χρονολογηθούν με βεβαιότητα γύρω στα -500 ή πρωτύτερα. Ωστόσο, στα αργυρά και χάλκινα νομίσματα της πόλης από τον ύστερο -5ο αι. και κατά τον -4ο αι. κυριαρχούν η Αθηνά και η Άρτεμη. Ποικιλία παρουσιάζει η απεικόνιση της κεφαλής της Αθηνάς στον εμπροσθότυπο σε κατατομή είτε προς τα αριστερά είτε προς τα δεξιά· φορά πότε κορινθιακό κράνος χωρίς λοφίο ή με λοφίο και πότε αττικό κράνος, που ενίοτε φέρει κάποια διακοσμητικά στοιχεία4 [πιν.1 α-β]. Η Άρτεμη απεικονίζεται είτε στον εμπροσθότυπο είτε στον οπισθότυπο των νομισμάτων με την κεφαλή της Αθηνάς5. Συναντάται επίσης ο Πάνας, που είχε ναό στην Ηραία σύμφωνα με τον Παυσανία6. Στα χάλκινα νομίσματα της πόλης επί Σεπτιμίου Σεβήρου και Καρακάλλα απεικονίζονται ο Διόνυσος όρθιος κρατώντας σταφύλια, ο ανακεκλιμένος Αλφειός, μπροστά του ένας ταύρος και κάτω ψάρια, η Τύχη, ο Ήλιος και πιθανόν η Ήρα όρθια κρατώντας σκήπτρο7.
Με βάση τη συχνή απεικόνιση της Αθηνάς στα αυτόνομα νομίσματα θα πρέπει να υπήρχε ιερό της στην Ηραία. Η Jost υποθέτει ότι το ιερό θα βρισκόταν στην πόλη παρά στη χώρα εξαιτίας της φύσης της θεάς8. Η λατρεία της Αθηνάς δεν μαρτυρείται από τον Παυσανία· η Ηραία των ημερών του φαίνεται να παρουσιάζει μία διαφορετική εικόνα σε σχέση με την πρώιμη εποχή, περισσότερο ίσως από άλλες περιπτώσεις. Σύμφωνα με τη Jost πιθανόν η Ήρα είχε αρχικά τον ρόλο της κύριας, της πολιούχου θεότητας9. Ενδείξεις ως προς αυτό συνιστούν η προέλευση του ονόματος της πόλης από τη θεά και η απεικόνισή της στα πρώτα νομίσματά της. Στα αυτοκρατορικά χρόνια, αν όχι πρωτύτερα, η σημασία της Ήρας φαίνεται να ξεχάστηκε κάπως και ο Παυσανίας συνάντησε μόνο τα ερείπια του ναού της10. Ακόμη περισσότερο, σύμφωνα με τον περιηγητή ως οικιστής της πόλης προβάλλεται ο Ηραιεύς, γιος του Λυκάονα11. Με βάση τις νομισματικές απεικονίσεις η Jost υποθέτει ότι από τον ύστερο -5ο αι. η Αθηνά αντικατέστησε την Ήρα στον ρόλο της πολιούχου θεότητας12.
Σύμφωνα με τον Παυσανία η Ηραία βρίσκεται στα δεξιά του Αλφειού, σε μία ομαλή πλαγιά και απλώνεται ως τον ποταμό. Πλάι σε αυτόν υπάρχουν «δρόμοι» για την άσκηση των αθλητών, μυρτιές και άλλα ήμερα δένδρα, λουτρά, καθώς και δύο ναοί του Διονύσου ως Πολίτη και ως Αυξίτη και ένα «οίκημα» για τις μυστικές τελετές του13. Αξιοσημείωτη είναι και η ύπαρξη ενός ναού για τον Πάνα, εφόσον αλλού ο Παυσανίας κάνει λόγο μόνο για ιερά του θεού αυτού, ενώ η αρχαιότητα της λατρείας του υποδεικνύεται από την απεικόνισή του στα αυτόνομα νομίσματα της πόλης που αναφέραμε14.
Οι περιηγητές του 19ου αι. είχαν ταυτίσει την Ηραία με τα πολυάριθμα λείψανα της αρχαίας πόλης, που ήταν τότε ορατά, στη δεξιά όχθη του Αλφειού, Α της συμβολής του με τον Λάδωνα, περίπου 1 χμ. ΝΔ του χωριού Άγ. Ιωάννης παρά τα σημερινά Λουτρά Ηραίας15. Τα ερείπια της Ηραίας είχαν λιθολογηθεί ήδη κατά τον 19ο αι. και καταστραφεί από την εντατική άροση και σήμερα ελάχιστα είναι ορατά πάνω από την επιφάνεια του εδάφους. Στην εκτεταμένη περιοχή που κατείχε η Ηραία υπάρχουν αρκετές οχυρωμένες θέσεις, για κάποιες εκ των οποίων έχει επιχειρηθεί η ταύτισή τους με τοπωνύμια γνωστά από τις αρχαίες πηγές. Και στην πόλη και στην περιοχή της έχουν εντοπιστεί θεμελιώσεις που αποδίδονται σε ναούς, ωστόσο είναι αμφίβολη η ταύτισή τους και ακόμη περισσότερο η απόδοση τους σε κάποια συγκεκριμένη θεότητα. Ουσιαστικά κανένα ιερό της Ηραίας δεν έχει εντοπιστεί αρχαιολογικά και ως ιδιαιτερότητα προβάλλεται η σημασία που δίνεται στην Ήρα και στον Διόνυσο, κατά τη Jost, εφόσον ο Πάνας, η Αθηνά και η Άρτεμη έχουν μία σταθερή παρουσία σε όλη την Αρκαδία16.
Στα μέσα του 20ου αι. οι Charneux και Ginouvès διεξήγαγαν έρευνες στον λόφο Παλιόκαστρο, που είναι οχυρωμένος με διπλό περίβολο, και παλαιότερα είχε διερευνηθεί από τον Meyer17 [πίν.1γ]. Βρίσκεται στα ΝΑ της Ηραίας, στη γωνία που σχηματίζεται στη συμβολή του Αλφειού με ένα μικρό παραπόταμο που ταυτίζεται με τον αρχαίο Βουφάγο. Η ταύτιση του λόφου με τη θέση του Βουφάγιου από κάποιους περιηγητές και τον Meyer, την οποία ακολουθούν οι Charneux και Ginouvès, έχει αμφισβητηθεί, καθώς σύμφωνα με τον Παυσανία το Βουφάγιον βρισκόταν κοντά στις πηγές του Βουφάγου, όπου επίσης υπήρχαν οι όροι των Μεγαλοπολιτών και των Ηραιέων18. Την ερειπωμένη πόλη των Μελαινεών είδε ο Παυσανίας 40 στάδια πριν από το Βουφάγιον, στον δρόμο από την Ηραία προς τη Μεγαλόπολη19. Είναι δύσκολη η ταύτιση των δύο αυτών οικισμών με τις διάφορες θέσεις που έχουν εντοπιστεί στην περιοχή της Ηραίας, μίας εκ των οποίων είναι και το Παλιόκαστρο, και περαιτέρω ο συσχετισμός αυτών με τους 9 δήμους που συνέβαλαν στον συνοικισμό της Ηραίας.
 |
| Οι οχυρώσεις του Παλαιοκάστρου |
Οι δύο ερευνητές χρονολογούν την οχύρωση του Παλιόκαστρου στο τέλος του 4ου ή στις αρχές του -3ου αι. και την ανάγουν στη μακεδονική κατοχή και την εγκατάσταση φρουρών σε παρόμοια μικρά οχυρά την εποχή αυτή. Εντοπίζουν κάποια λείψανα κατασκευών ιδίως στον Α τομέα μεταξύ των δύο περιβόλων20. Στο εσωτερικό της μικρής ακρόπολης υπάρχει ένα παρεκκλήσι, κατά την κατασκευή του οποίου καταστράφηκαν σημαντικά αρχαία θεμέλια σύμφωνα με τις πληροφορίες των χωρικών που μεταφέρουν οι Charneux και Ginouvès. Οι ίδιοι εντόπισαν εντοιχισμένα στο παρεκκλήσι δύο γωνιόλιθους και μία τρίγλυφο, ενώ μπροστά από την είσοδό του υπήρχε ένας σπόνδυλος δωρικού κίονα. Με βάση ένα δωρικό κιονόκρανο από την περιοχή εικάζουν ότι το πιθανό κτίσμα στο οποίο μπορεί να ανήκουν τα αρχιτεκτονικά μέλη ανάγεται πριν την οχύρωση του λόφου (πιθανόν γύρω στα μέσα του -5ου αι.)21. Επίσης οι χωρικοί τους υπέδειξαν ένα θραύσμα επιγραφής, όπου αναγιγνώσκεται σαφώς το όνομα της Αθηνάς22. Ωστόσο εξαιτίας της αποσπασματικότητας της επιγραφής και των ερωτηματικών γύρω από τα συμφραζόμενα ανεύρεσής της σε συνδυασμό με την ελλιπή έρευνα στον λόφο του Παλιόκαστρου δεν μας επιτρέπεται να προβούμε σε περαιτέρω παρατηρήσεις για την πιθανή ύπαρξη λατρείας ή ιερού της θεάς στη θέση αυτή.
ΕΛΕΝΗ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ: «ΤΑ ΙΕΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ»
Σημειώσειες:
1 Βλ. Ψευδο-Σκύλαξ 44. Για μία σύντομη επισκόπηση των γραπτών πηγών και της ιστορίας της Ηραίας βλ. Παπαχατζής 4, 281 σημ.1· DNP 5 (1998) 362 λ. Heraia· IACP 513-514 αρ.274.
2 Nielsen 2002β, 174. Από τα ονόματα που αναφέρει ο Στρ. 8,3,2 ο πρώτος ταυτίζεται με τον Σπαρτιάτη βασιλιά που σκοτώθηκε στη μάχη των Λεύκτρων, ενώ ο Κλεώνυμος συσχετίστηκε με τον Κλεομένη Β’, που διαδέχθηκε τον Κλεόμβροτο, χωρίς να αποκλείεται ο συσχετισμός με τον Κλεομένη Α’ του πρώιμου -5ου αι. Για τη σχετική συζήτηση βλ. Moggi 1976, 256-262.
3 Βλ. ΝCP 107 αρ.3 (-6ος αι.)· BMC 181 αρ.1-9, πίν. 34 αρ.6 (πριν περίπου το -480). Ο Williams 1970 προσδιόρισε τη χρονολόγηση των αρχαϊκών νομισμάτων της Ηραίας, στα οποία πιστεύει ότι απεικονίζεται η Ήρα. Ο Babelon ΙΙ,1 837-842, πίν.38,1-4 χρονολογεί μεν τα αρχαιότερα νομίσματα στην τελευταία δεκαετία του -6ου αι., ωστόσο ισχυρίζεται ότι απεικονίζεται η Δήμητρα και για εικονογραφικούς λόγους και επειδή πιστεύει ότι η λατρεία της Ήρας δεν ήταν σημαντική στην πόλη και ότι το όνομά της ανάγεται στον οικιστή Ηραιέα και όχι στη θεά σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παυσ. 8,26,1. Πρβλ. για την ταύτιση με τη Δήμητρα HN2 447 (περίπου -550/ -490)· SNG Cop. Argolis αρ.231-233 (περίπου -550/ -490). Για το ζήτημα της ταύτισης βλ. και Jost 1985, 72, η οποία καταλήγει υπέρ της Ήρας. Τα νομίσματα του -5ου αι. με την επιγραφή «Ἀρκαδικόν», που σίγουρα δεν εξυπηρετούσαν εμπορικούς σκοπούς, αποδίδονταν στο νομισματοκοπείο της Ηραίας στην παλαιότερη έρευνα (βλ. Babelon ΙΙ,1 843-860 και II,3 571-582· πρβλ. HN2 447-448) μέχρι τη σχετική μονογραφία του Williams 1965, πρβλ. Kraay 1976, 97-98, πίν.16,288-293.
4 Βλ. NCP 107 αρ.4· BMC 182-183 αρ.11, αρ.17-27, πίν. 34, αρ. 8, 13-16 (-417/ -370)· Babelon II,3 673-678 αρ. 1007, 1015-1023, πίν. 228, 8, 16-24 (-418/ -370)· HN2 448 (π. -420/ -322 ή αργότερα)· SNG Cop. Argolis αρ. 234-235, 237-241 (περίπου -418/ -322)· Kraay 1976, 99, πίν.16,295 (περιστασιακές κοπές στον -5ο αι.)· Jost 1985, 73, πίν.16,3 (-418/ -370). Η Jost 1985, 73 (και στον πίνακα της σ.362) λανθασμένα κάνει λόγο για την απεικόνιση της Αθηνάς και της Άρτεμης σε νομίσματα της περιόδου -240/ -146, για το μεγαλύτερο μέρος της οποίας εξάλλου η Ηραία ανήκει στην Αχαϊκή Συμπολιτεία και κόβει νομίσματα ως μέλος της. Ο Köhler 1882 είχε δημοσιεύσει μερικά σιδερένια νομίσματα της Ηραίας, της Τεγέας και του Άργους και πιθανόν και του Φλιούντα. Το σιδερένιο νόμισμα της Ηραίας φέρει στον εμπροσθότυπο κεφαλή της Αθηνάς και χρονολογείται στον ύστερο -5ο αι.· πρβλ. BMC xlvi-xlvii. Ωστόσο ο Head εκφράζει επιφυλάξεις για την ανάγνωση της επιγραφής στον οπισθότυπο ως ΗΡΑΟΑΙ αλλά και για την ταύτιση με νόμισμα (βλ. HN2 448 σημ.1), τις οποίες δεν συμμερίζεται ο Babelon II,3 679 αρ.1024, πίν.228,25, ενώ ο Kraay 1976, 103 θεωρεί αβέβαιη τη λειτουργία των λίγων σιδερένιων νομισμάτων αυτών των πόλεων.
5 Η Άρτεμη γονατιστή τοξεύει σε ένα μοτίβο που συναντάται στα νομίσματα του Ορχομενού σε σχέση με τον φόνο της Καλλιστούς, βλ. Jost 1985, 73 με σημ.6 για τη σχετική βιβλιογραφία. Ενίοτε στον οπισθότυπο απεικονίζεται το σύμβολό της, το τόξο, βλ. HN2 448.
6 Παυσ. 8,26,2. Βλ. NCP 107 αρ.3 (-5ος αι.)· BMC 182 αρ.16, πίν.34, αρ.12 (-417/ -370)· Babelon II,3 673 αρ.1011, πίν.228, 13· HN2 448 (π. -420/ -322 ή αργότερα)· Jost 1985, 72 (τέλος -5ου, αρχές -4ου αι.). Μαρτυρείται ακόμη ένας νομισματικός τύπος με το δελφίνι στον εμπροσθότυπο (βλ. Babelon II,3 673 αρ.1008, πίν.228,9), καθώς και άλλος όμοιος με της Ήλιδας ως προς τον εμπροσθότυπο (αετός με φίδι) και στον οπισθότυπο με την απεικόνιση ανδρικής μορφής που ταυτίζεται πιθανόν με τον επώνυμο ήρωα Ηραιέα, βλ. Babelon II,3 676 αρ.1013, πίν.228,14· πρβλ. HN2 448.
7 Βλ. NCP 106-107 αρ.1-4, πίν.Τ,25-26· HN2 449.
8 Jost 1985, 73.
9 Βλ. Jost 1985, 72, 358.
10 Παυσ. 8,26,1.
11 Παυσ. 8,26,2. Επίσης ο Απολλόδ. 8,1,1 περιλαμβάνει τον Ηραιέα στους 50 γιους του Λυκάονα.
12 Jost 1985, 358.
13 Βλ. Παυσ. 8,26,1. Ο Θεόφρ. π. Φυτ. Ιστ. 9,8,10 κάνει λόγο για το κρασί της Ηραίας που έχει θαυματουργές ιδιότητες: φέρει τους άνδρες σε έκσταση και καθιστά γόνιμες τις γυναίκες, πρβλ. Αθήν. 1,31. Για τη λατρεία του Διόνυσου στην Ηραία βλ. Παπαχατζής 4, 281-282 σημ.3· Jost 1985, 71-72, 429, 430, 437. Η επίκληση Πολίτης για τον Διόνυσο παραπέμπει σε μία κοινωνική, πολιτική λειτουργία του θεού, που είναι γενικώς σπάνια, και ερμηνεύεται από τη Jost 1985, 437 ως προστάτης της πόλης ή πολιούχος σε αντιστοιχία με τους «θεούς πολίτες» του Αισχ. Επτ. Θ. στ.253 «θεοὶ πολῖται», πρβλ. στ. 271 «τοῖς πολισσούχοις θεοῖς», στ.311-312 «πολιοῦχοι θεοί»· πρβλ. LSJ λ. πολίτης. Σύμφωνα με τον Παπαχατζή 4, 281 η λατρεία του αγροτικού θεού (Διόνυσος Αυξίτης), για τον οποίο γίνονταν αρχικά οι μυστικές ιεροπραξίες, συνδυάστηκε με τη λατρεία του προστάτη των πολιτικών θεσμών (Διόνυσος Πολίτης) όταν η Ηραία έγινε πόλη. Ωστόσο όπως επισημαίνει η Jost 1985, 73 δεν έχουμε στοιχεία τουλάχιστον για την αρχαιότητα του λατρευτικού συγκροτήματος του Διονύσου, που σίγουρα ήταν το σημαντικότερο στην πόλη του +2ου αι.
14 Παυσ. 8,26,2. Βλ. Jost 1985, 72. Ο ναός του Πάνα όπως και ο ερειπωμένος ναός της Ήρας που μνημονεύεται στη συνέχεια φαίνεται ότι βρίσκονταν μέσα στην πόλη της Ηραίας.
15 Βλ. Frazer IV, 295-297 με τη σχετική βιβλιογραφία. Μόνο το 1930 ο Φιλαδελφεύς διεξήγαγε περιορισμένης κλίμακας ανασκαφές, ενώ κάποιες άλλες πληροφορίες για την περιοχή οφείλουμε στην έρευνα του Meyer. Βλ. Φιλαδελφεύς 1931-32· Meyer 1939α, 100-106· Meyer 1957, 20-21. Βλ. επίσης Jost 1985, 74, 75-76· Pritchett 1989, 39-41· EAA2 339· Casevitz– Jost– Marcadé 1998, 214-215· Morgan 1999, 414· Baumer 2004, 35· Riethmüller 2005, 205-206.
16 Jost 1985, 77.
17 Βλ. Meyer 1939α, 103-106· Charneux– Ginouvès 1956, 523-538, εικ.1-18· πρβλ. ΕΑΑ2 339.
18 Παυσ. 8,26,8. Για το ζήτημα της ταύτισης βλ. Charneux– Ginouvès 1956, 523 με σημ.3· Roy 1968, 288-289· Jost 1973, 243-244· Παπαχατζής 4, 290 σημ.1· Jost 1985, 76-77.
19 Παυσ. 8,26,8. Για το ζήτημα της ταύτισης των Μελαινεών βλ. τελευταία Pikoulas 1999,304-305.
20 Ο Meyer 1939α, 106 φαίνεται ότι είχε αναγνωρίσει ως ναό κάποια από τα λείψανα των τοίχων στον Α τομέα που επισημαίνουν οι Charneux– Ginouvès 1956, 534 χωρίς να τα αποδίδουν σε κάποιο κτήριο. Πρβλ. Jost 1985, 76· Baumer 2004, 35.
21 Βλ. Charneux– Ginouvès 1956, 534 με σημ.6, εικ. 3, 12.
22 SEG 17,277 (ελληνιστικής περιόδου): «ΑΘΑΝΑΣ / ΤΕΤΡΑΚΑ / ΝΤΑΕ..Τ»· βλ. Charneux – Ginouvès 1956, 535. Οι Charneux– Ginouvès 1956, 522 σημ.1 σημειώνουν ότι στην έρευνά τους βοήθησε ο δάσκαλος στο Παλιόκαστρο, που είχε καλή γνώση της περιοχής.