Η θέση Κάστρο Καλίδονας
Το Κάστρο Καλίδονα βρίσκεται στα 500μ. νότια του χωριού Καλίδονα. Οι υπώρειες του λόφου, προσεγγίζονται από τον μερικώς στρωμένο δρόμο, που συνδέει το χωριό Ανήλιο με το χωριό της Καλίδονας. Η κορυφή του κάστρου βρίσκεται σε απόσταση δεκαπέντε λεπτών ανάβασης από τον δρόμο και δεσπόζει σε έναν κωνικό λόφο, με ανεμπόδιστη θέα της γύρω περιοχής. Η θέση, είναι γνωστή στους ντόπιους ως Γυφτόκαστρο ή Παλαιόκαστρο της Σαρτήνας (που μετονομάστηκε σε Καλίδονα).[1]
Η ιστορία της έρευνας
Η πρώτη αναφορά στο κάστρο της Καλίδονας γίνεται από τον M. Boutan στα 1864.[2] Στα πλαίσια περιοδείας στην Τριφυλία εντόπισε την ακρόπολη και δίνει μια αρκετά λεπτομερή περιγραφή. Αναφέρει ότι η μικρή αυτή ακρόπολη θα πρέπει να χρονολογηθεί στους Προϊστορικούς χρόνους και μάλιστα προτείνει την ταύτιση του κάστρου με την Χάας, πόλη που αναφέρει ο Στράβων: ...Χάαν πόλιν ποτέ υπάρξασαν πλησίον Λεπρέου.Το 1908 ο αρχαιολόγος H. G. Pringsheim, μέλος της Γερμανικής αποστολής που με επικεφαλής τον W. Dorpfeld διενήργησε έρευνες και ανασκαφές στην Τριφυλία κατά τα έτη 1907-9, επισκέφτηκε την ακρόπολη του Κάστρου της Καλίδονας. Η έκθεση της αποστολής του έχει ως εξής:[3] "Τον Ιούνιο του 1908, για λογαριασμό του Ινστιτούτου, συνόδευσα τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Σούρσο, ο οποίος κατάρτισε ένα σχέδιο των ερειπίων που είναι γνωστό ως «Κάστρο της Καλυδώνας ή Καλλίδονα» ή «Γυφτόκαστρο»
Το κάστρο υψώνεται σε έναν απότομο, αραιά κατάφυτο ασβεστολιθικό βράχο σχεδόν ανατολικά του Κακόβατου, περίπου 7 χλμ καθώς το κοράκι πετάει από τη θάλασσα. Το βουνό, με πολύ χαρακτηριστικό σχήμα και ορατό από μακριά, πέφτει στα Ν, Δ και Β απότομα και μόνο από τα ΝΑ συνδέεται με τα ανατολικά βουνά με ένα στενό διάσελο.
Ολόκληρη η εγκατάσταση είναι πολύ μικρή, καλύπτοντας μόνο μια έκταση περίπου 3350 τετραγωνικών μέτρων. Ωστόσο, χωρίζεται σε ένα χαμηλότερο κάστρο και μια μικρή ακρόπολη που περιβάλλεται από έναν ειδικό δακτυλιοειδή τοίχο. Η είσοδος ήταν στα ΝΑ. και υπήρχε πύλη πλάτους μόλις 1,60μ., πλαισιωμένη από 2 ορθογώνιους πύργους.
Μπορείτε επίσης να παρακολουθήσουμε την πορεία του εξωτερικού τείχους του κάστρου πλάτους 1,40μ. και τη θέση και την κάτοψη των πύργων του -συμπεριλαμβανομένου ενός ιδιόμορφου αμβλύ γωνιακού πύργου και ενός άλλου ημικυκλικού. Στα ΒΔ, όπου ο βράχος πέφτει ιδιαίτερα απότομα, οι οχυρώσεις φαίνεται να θεωρήθηκαν περιττές.
Από την πύλη, το μονοπάτι, σημαδεμένο ακόμα από τις δύσκολα αναγνωρίσιμες προσόψεις των σπιτιών, ανηφόριζε σε μια σχεδόν ευθεία γραμμή μέχρι την είσοδο της Ακρόπολης, που βρίσκεται στη νότια γωνία. Η Ακρόπολη σχηματίζει ένα περίπου ισόπλευρο τρίγωνο περίπου 750 τετραγωνικών μέτρων.
Παντού τα σπίτια ακουμπούν στα οχυρωματικά τείχη, μόνο το μικρό ανερχόμενο πλάτωμα προσφέρετε για μονοκατοικίες, τα δωμάτια της Ακρόπολης. Σχεδόν όλα έχουν απλή ορθογώνια κάτοψη, περιστασιακά η μία γωνία όπου βρίσκεται η εστία είναι κάπως στρογγυλεμένη. Η μόνη εξαίρεση είναι το καλύτερα διατηρημένο σπίτι, του οποίου η ΒΑ γωνία σχηματίζει αμβλεία γωνία και υπάρχει μια μικρή εστία στημένη. Παρόμοια τζάκια, από πήλινα τούβλα, έχουν π.χ. βρεθεί στα προμυκηναϊκά σπίτια του Ορχομενού. Φυσικά οι βοσκοί το κάνουν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο σήμερα. Το πάχος του τοίχου είναι 0,75μ. το καθαρό πλάτος της πόρτας είναι 0,50μ.
Η τεχνική όλων των τοίχων είναι η ίδια, είναι κατασκευασμένα από μικρές πλάκες λευκού ασβεστόλιθου, επεξεργασμένων επί τόπου, αρκετά προσεκτικά στρωμένοι χωρίς συνδετικό υλικό. Οι τοίχοι της οχύρωσης έχουν περίπου διπλάσιο πάχος από τους τοίχους του σπιτιού.
Δεν μπορούμε να αντλήσουμε κανένα αξιόπιστο κριτήριο για το χρόνο κατασκευής από αυτήν την αρχαιογενή οικοδομική τεχνική. Γιατί οι άνθρωποι σίγουρα έχτιζαν με τον ίδιο τρόπο στους ελληνικούς χρόνους. Ως παράδειγμα αναφέρω μια ερειπωμένη πόλη στη Θεσσαλία, η οποία βρίσκεται μια ώρα νότια των Τεμπών πάνω από το εξαφανισμένο χωριό Murlar και στη συνέχεια ονομάζεται Κάστρο του Murlar. Εκεί οι τοίχοι είναι ομοίως επιστρωμένοι από επίπεδες, ελάχιστα επεξεργασμένες πλάκες ασβεστόλιθου. Τα θραύσματα αγγείων που βρήκα εκεί ανήκουν οπωσδήποτε στην περίοδο -5ο/ -3ο αι. Με παρόμοιο τρόπο φαίνεται να είναι χτισμένο και το κάστρο του Μινώα κοντά στα Μέγαρα. Τότε όμως είδα τα ερείπια ενός βυζαντινού μοναστηριού στην Άλβενα (στην Τριφυλία), ΒΑ της Καλίδονας, όπου οι εσωτερικοί τοίχοι είναι ακριβώς όπως αυτοί της Καλυδώνας. Μοιάζουν πολύ τα τμήματα του βόρειου τοίχου του Επίου που επισκευάστηκαν κατά τη βυζαντινή περίοδο, τα οποία ο Μπουτάν λανθασμένα θεώρησε ότι ήταν αρχαία. Τέλος, οι σύγχρονοι τοίχοι σε περιοχές όπου το υλικό διασπάται σε τέτοια μορφή σαν πλάκα δεν διαφέρουν ουσιαστικά.
Τα θραύσματα πηλού που συλλέξαμε εκεί είναι εξίσου διαχρονικά στην τεχνολογία κατασκευής τους. Είναι τραχιά μονόχρωμα θραύσματα αγγείων, όπως υπάρχουν διαχρονικά, ούτε ένα διακριτικό μυκηναϊκό, ελληνικό ή βυζαντινό κομμάτι.
Επίσης υπάρχουν χοντρά κομμάτια τούβλων που μπορεί να είναι αποτέλεσμα μεταγενέστερης εποχής, επειδή σε μερικούς από τους τοίχους του σπιτιού μπορείτε να δείτε ότι κομμάτια από τούβλα σπρώχτηκαν αργότερα ανάμεσα στις πέτρες. Οι επισκευές μπορεί να χρονολογούνται ακόμη και σε πολύ πρόσφατη εποχή, γιατί ο κόσμος γνωρίζει ότι τον περασμένο αιώνα μια μεγάλη συμμορία ληστών έστησε την έδρα της στο αρχαίο αυτό κάστρο (Γυφτόκαστρο).
Επομένως, εάν τείνω, χωρίς αξιόπιστα στοιχεία, να θεωρώ ότι η θέση είναι αρχαία, έχω δύο βασικούς λόγους να το κάνω. Το πρώτο είναι η διαίρεση σε ακρόπολη και κάτω κάστρο, που είναι ήδη χαρακτηριστικό των παλαιότερων ελληνικών οικισμών. Επιπλέον στα ερείπια της Άλβενας (και του Αιπείου), που εκ πρώτης όψεως μοιάζουν τόσο πολύ, σύντομα βρίσκει κανείς τα χαρακτηριστικά της νεότερης περιόδου: χριστιανικές εκκλησίες, ασβεστοκονίαμα και βυζαντινά νομίσματα. Εδώ, από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει κανένα ίχνος εκκλησιών ή εκκλησιαστικού συγκροτήματος, και κανένα από τα κατά τα άλλα ονόματα αγίων δεν προσκολλάται στο σημείο.
Αν οι γενικές εκτιμήσεις μας οδηγούν στην αρχαιότητα, η απουσία ελληνικών πολιτιστικών καταλοίπων με τη στενή έννοια θα μας δώσει το δικαίωμα να υποθέσουμε ότι ο οικισμός ήταν ήδη έρημος εκείνη την εποχή και ανήκει σε μια παλαιότερη περίοδο, την «Προδωρική». Λόγω του μικρού του μεγέθους και της απομακρυσμένης του, δύσκολα μπορεί να είχε κάποια σημασία. Πιθανότατα θα πρέπει να γίνει κατανοητό ως καταφύγιο για τους κατοίκους που ζούσαν κάτω στην εύφορη κοιλάδα του ποταμού από τη Γλάτζα σε περιόδους πολέμου και κινδύνου.
Εν πάση περιπτώσει, αυτές οι σκέψεις μας έχουν διδάξει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί όταν ονομάζουμε το κάστρο μας. Θα σκεφτεί κανείς τουλάχιστον την Τριφυλική Πύλο του Στράβωνα, παρά τον Κακόβατο, γιατί η ένδειξη της απόστασης είναι «30 στάδια ή λίγο περισσότερο από τη θάλασσα». Από την άλλη, ο Bouton είχε ήδη προτείνει ένα διαφορετικό όνομα, δηλαδή Chaa. Αυτή η πόλη δεν υπήρχε πια στην εποχή του Στράβωνα, αλλά ήταν γνωστό ότι βρισκόταν στον ποταμό Ακίδωνα κοντά στο Λέπρεο. ...Μπέρδεψε όμως τον Ακιδών με τον Ακίδα, ένα λάθος στο οποίο έχουν πέσει οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές. Ωστόσο, ο Ακίδας είναι βόρειος παραπόταμος του Άνιγρου (δηλαδή κοντά στη λίμνη Καϊάφα), ενώ ο Ακιδών διέρχεται από το Λέπρεον 15χλμ. νοτιότερα και εκβάλλει στη θάλασσα ως ανεξάρτητος ποταμός στον σημερινό σιδηροδρομικό σταθμό του Θολού. Η Chaa βρίσκεται εκεί στη νότια Τριφυλία, αλλά όχι στο Κάστρο της Καλυδώνας."
Ο H. G. Pringsheim θεωρεί ότι η θέση του Κάστρου Καλίδονας θα πρέπει να κατασκευάστηκε στους Προϊστορικούς χρόνους ενώ θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε και σε νεότερους χρόνους. Ωστόσο είναι επιφυλακτικός στα τελικά συμπεράσματά του καθότι η κεραμική στον χώρο ήταν πολύ φθαρμένη και δεν επέτρεπε κάποια χρονολόγησή της. Με τα παραπάνω συμπεράσματα του Pringsheim φαίνεται να συμφωνεί και ο W Dorpfeld.[4]
Στα 1939 ο Αμερικανός αρχαιολόγος Jerome Sperling πραγματοποίησε έρευνες στην περιοχή της Ηλείας και για την θέση του Κάστρο Καλίδονας αναφέρει:[5]" Ένα αρχαίο φρούριο που σήμερα ονομάζεται Γυφτόκαστρο καταλαμβάνει την κορυφή του απόκρημνου λόφου νότια του χωριού Καλυδών. Όπως έχει επισημάνει ο Dörpfeld, η τοιχοποιία είναι τόσο φτωχή που δεν μπορεί να χρονολογηθεί από μόνη της, και τα λίγα υπάρχοντα όστρακα αγγειοπλαστικής είναι τόσο φθαρμένα που δεν προσφέρουν καθόλου χρήσιμα στοιχεία. ...Παρατήρησα μερικά όστρακα που ίσως αναγνωρίζονται ως κλασικών ή ελληνιστικών χρόνων. Εδώ δεν υπήρχε αναμφίβολα πραγματικός οικισμός, παρά μόνο ένα βιαστικά οχυρωμένο καταφύγιο ή φυλάκιο."
Ο A. Bon αναφέρει για το κάστρο της Καλίδονας:[6]" Αν και ούτε η τεχνική των τοίχων, πάχους 1.40μ., από μικρές ασβεστολιθικές πλάκες, ούτε τα χονδρόκοκκα κεραμικά αποτμήματα που βρέθηκαν εκεί, δεν επιτρέπουν να καθορίσουμε μια χρονολόγηση, φαίνεται να είναι ένα αρχαίο φρούριο, και πιο πιθανό ένα καταφύγιο παρά μια οχυρή τοποθεσία κατοίκησης. Επιπλέον δεν αποκλείεται αυτό το κάστρο του οποίου τα τείχη είναι μέχρι σήμερα υψηλά, κατά μέσο όρο ενάμισι μέτρο, να χρησιμοποιήθηκε στον Μεσαίωνα. Και σε αυτή την περίπτωση θα έμπαινε κανείς στον πειρασμό να συνδέσει το κάστρο, λόγω της εγγύτητας του, με το χωριού Γλάτσα, του οποίου το όνομα μοιάζει να είναι μεσαιωνικό όνομα."
Ο W. Kendrick Pritchett επισκέφτηκε το Κάστρο Καλίδονας στα τέλη της δεκαετίας του ΄80 στην έρευνά του για την ταύτιση των πόλεων της Τριφυλίας. Αναφέρει[7] ότι πολύ δύσκολα θα μπορούσε να αποκαλέσει κάποιος το Κάστρο ως πόλισμα. Λίγοι άνθρωποι θα μπορούσαν να ζούσαν μέσα σ΄αυτά τα τείχη που έχουν διαστάσεις μόλις 48μ.Χ 34μ. Ο W. Kendrick Pritchett καταλήγει ότι μόνο λόγω της μη ύπαρξης κάποιας άλλης θέσης κοντά στο Λέπρεο αυτό το μικρό και απομακρυσμένο οχυρό θεωρήθηκε ως υποψήφιο σημείο για την Χάας που αναφέρει ο Στράβων.
Οι νεώτερες έρευνες και η χρονολόγηση της θέσης
Έρευνα στο Κάστρο της Καλίδονας έγινε στα πλαίσια του Προγράμματος Πελοποννήσου (Minnesota Morea Project) διήρκεσε από 1 έως 30 Αυγούστου 1998, υπό τη διεύθυνση των F.A. Cooper (University of Minnesota) και J.D. Alchermes (Connecticut College). Βασικοί συνεργάτες τους ήταν οι Μ.Β. Coulton, Η. Foster και Κ. Κουρέλης. Σχετικά αναφέρουν:[8]
"Το Κάστρο Καλυδώνας έχει γωνιώδη περίβολο που διακόπτεται στη βορειοδυτική πλευρά, όπου ο φυσικός βράχος σχηματίζει γκρεμό 150μ. περίπου προς την κοιλάδα του ποταμού. Το επάνω κάστρο στο ψηλότερο σημείο της οχύρωσης περιλαμβάνει έξι κτίρια. Άλλα 12 κτίρια βρίσκονται έξω από το επάνω κάστρο, αλλά περιβάλλονται από ένα δευτερεύον οχυρωματικό τείχος, ενώ 16 σπίτια ακόμη βρίσκονται εκτός του δεύτερου αυτού τείχους, στην ουσία εκτός κάθε οχύρωσης.
Στο κάτω άκρο της νοτιοανατολικής διόδου προς το κάστρο ένα μεγάλο κτίριο, μήκ. 14μ. περίπου, και με τοίχους, πλ. μεγαλύτερου του 1μ., έχει εν μέρει καταστραφεί από εκσκαφέα κατά τη διάνοιξη χωμάτινου δρόμου που οδηγεί από την πίσω πλευρά του χωριού Ανήλιο προς την Καλυδώνα.
Τόσο το Μεσοβούνι όσο και το Κάστρο Καλυδώνας παρουσιάζουν κοινά αρχιτεκτονικά και σχεδιαστικά στοιχεία με τα άλλα 14 φραγκικά κτίρια που έχουν καταγραφεί έως σήμερα. Περίβολοι μικρής διαμέτρου, τα επονομαζόμενα επάνω κάστρα, στέφουν την ακρόπολη κάθε οικισμού. Στο εσωτερικό τους υπάρχει κατασκευή, που συνήθως ερμηνεύεται ως δεξαμενή. Το Κάστρο Καλυδώνας,
όπου το επάνω κάστρο περιβάλλει έξι κτίρια, αποτελεί εξαίρεση. Ένα σύνολο 26 κτισμάτων στο Μεσοβούνι και 36 στο Κάστρο Καλυδώνας τοποθετεί τις δύο θέσεις στους μεσαίου μεγέθους οικισμούς της έρευνάς μας."
Ο Κ. Κουρελής αναφέρει[9] ότι αρχαία και μεσαιωνική χρηστική κεραμική έχει βρεθεί στο χώρο, ενώ τα κεραμίδια ανάγονται στη μεσαιωνική περίοδο. Επίσης τμήμα «χελώνας» σιδήρου που βρέθηκε στο εσωτερικό σπιτιού στο δυτικότερο σημείο, υποδεικνύει μεταλλευτική δραστηριότητα.
Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI) στα πλαίσια ερευνών στην Τριφυλία (2008-11) ερεύνησε το Κάστρο της Καλίδονας και για πρώτη φορά αναγνωρίστηκαν Προϊστορικά ευρήματα στην θέση.
Ευρήματα της Προϊστορικής περιόδου, συμπεριλαμβανομένου ενός στενού, συμπαγούς πυθμένα αγγείου και μιάς ρετουσαρισμένης λεπίδας από ανοιχτό μπεζ-γκρι υλικό, δείχνουν ότι η θέση στο Κάστρο Καλίδονας χρησιμοποιήθηκε ήδη στη Μεσοελλαδική, αν όχι και στην Πρωτοελλαδική εποχή. Το θραύσμα ενός ποδιού κύλικας υποδηλώνει επίσης ότι χρησιμοποιήθηκε και στην Μυκηναϊκή εποχή.
Όπως αναφέρουν η υποψία του Heinz G. Prinsheim ότι η χρονολόγηση της θέσης θα μπορούσε κάλλιστα να βρίσκεται στους προϊστορικούς χρόνους θα πρέπει να θεωρηθεί ως επιβεβαιωμένη, διότι εκτός από τα νέα ευρήματα που μπορούν σαφώς να καθοριστούν ως προϊστορικά για πρώτη φορά, υπάρχουν και σημαντικές δομικές ιδιαιτερότητες που μπορούν να αποδοθούν μόνο στους προϊστορικούς χρόνους.
Επίσης αναφέρουν ότι μια ταχυμετρική ανασκόπηση του σχεδίου που εκπονήθηκε από τους H. G. Pringsheim και P. Sursos αποκάλυψε μόνο ελάχιστες αποκλίσεις και έδειξε ότι η παλιά έρευνα ήταν εκπληκτικά αξιόπιστη. Κυρίως εντοπίστηκε μια βάση πύργου (Τ4) μπροστά από τον εσωτερικό δακτυλιοειδές τοίχο, η οποία λείπει στο αρχικό σχέδιο των Pringsheim/Sursos. Σε αυτό το σχέδιο, μόνο ο εξωτερικός δακτύλιος των τειχών έχει πύργους.
Η έρευνα του DAI επίσης επιβεβαίωσε και την Μεσαιωνική χρήση του χώρου αφού όπως αναφέρουν καθαρά ίχνη χρονολογούνται στους Μεσαιωνικούς χρόνους, όπως η σειρά από πύργους και μια πύλη, ενώ μια μικρής κλίμακας εσωτερική κατασκευή μέχρι στιγμής έχει παραμείνει αχρονολόγητη. Άλλα ευρήματα που αποδεικνύουν την Μεσαιωνική χρήση του Κάστρου περιλαμβάνουν τυπικά σπασμένα τούβλα, ακόσμητα και ζωγραφισμένα αγγεία από τη Φραγκοκρατία (1206-1453), τα οποία μπορούν να συγκριθούν πολύ καλά με ευρήματα από την Κόρινθο, έναν στροφαλοφόρο άξονα και ένα ασημένιο νόμισμα που ήταν αρκετά καλά διατηρημένο, πιθανότατα ένα denier tournois ενός σταυροφορικού κράτους (Αχαΐα;).
Συμπεράσματα
Όπως αποδεικνύεται και από την νεότερη έρευνα η θέση του Κάστρου της Καλίδονας αρχικά κατασκευάστηκε στην Προϊστορική περίοδο. Η ταύτιση της θέσης με την πόλη Χάας φαίνεται να απορρίπτεται από τους περισσότερους ερευνητές κυρίως λόγω της πολύ μικρής έκτασης της θέσης που ταιριάζει περισσότερο σε οχυρό/ φυλάκιο παρά σε πόλισμα. Δεν έχει αποκλειστεί το ενδεχόμενο να χρησιμοποιήθηκε η θέση και στους Κλασσικούς- Ελληνιστικούς χρόνους.Η θέση του Κάστρου ήταν σε στρατηγικό σημείο ελέγχοντας την πεδιάδα της Γλάτσας και με εκπληκτική θέα προς τα Δ και το Ιόνιο πέλαγος. Πιθανότατα θα πρέπει να θεωρείται οχυρό καταφύγιο για τους κατοίκους που ζούσαν κάτω στην εύφορη κοιλάδα του ποταμού σε περιόδους πολέμου και κινδύνου.
Στον Μεσαίωνα η θέση επισκευάστηκε από τους Φράγκους που θα πρέπει να το χρησιμοποίησαν σαν μικρό οχυρό.
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] Κουρελής Κωστής: "Μεσαιωνικά κάστρα του Μορέα".
[2] M. Boutan: Memoire sur Triphylie. Στο: Archives des missions scientifiques et littéraires Ser. 2,1 (1864) σελ: 212-214
[3] H. G. Pringsheim: Το κάστρο της Καλίδονας. Στο: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung. 34, 1909
[4] W. Dorpfeld: AM 38, 1913, Σελ: 125,127
[5] Sperling, J. 1942. "Explorations in Elis, 1939," AJA 46, pp. 77-89.
[6] A. Bon: La Morée franque 1. Paris 1969. Σελ: 391-2
[7] W. Kendrick Pritchet: Studies in Ancient Greek Topography VI. Σελ: 61-62
[8] Αρχαιολογικόν Δελτίον, τόμος 53 (1998), τεύχος Β1, σελ.317
[9] Κουρελής Κωστής: "Μεσαιωνικά κάστρα του Μορέα". Στο: "Σπίτια του Μορέα. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Βορειοδυτικής Πελοποννήσου 1205-1955"
[10] Die antike Siedlungstopographie Triphyliens (Athenaia, Band 11) Σελ:210-211
