Corpus Αρχαίων Mεσσηνιακών λατομείων

Λατομεία του μεσσηνιακού χώρου από τους προϊστορικούς έως τους μεσαιωνικούς χρόνους

 Από το 2002 ερευνητική ομάδα του Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου της Αθήνας με επικεφαλής την υπογράφουσα έθεσε τον φιλόδοξο και δύσκολο στόχο της συγκέντρωσης σε μία ηλεκτρονική βάση δεδομένων όλων των γνωστών, δημοσιευμένων και αδημοσίευτων, αρχαίων ελληνικών λατομείων.
 Η σκοπιμότητα της δημιουργίας αυτής της βάσης δεδομένων είναι σχεδόν αυτονόητη. Η ραγδαία αύξηση, δηλαδή, του αριθμού των αρχαίων λατομείων που εντοπίζονται τις τελευταίες δεκαετίες λόγω του εντονότερου σε σχέση με παλαιότερες εποχές ενδιαφέροντος για τις πρώτες ύλες και την τεχνολογία της αρχαιότητας, συνέβαλαν αποφασιστικά στη στροφή μεγάλης μερίδας ερευνητών προς τους κλάδους της αρχαίας τεχνολογίας και των πρώτων υλών. Ωστόσο, πρωτοπόροι ερευνητές που έθεσαν τις βάσεις για αυτού του είδους την έρευνα υπήρξαν ήδη από τον 18ο και τον 19ο αιώνα (B. Garofalo, De antiques marmoribus, 1743· H. Blümner, Technologie und terminologie der Gewerbe und Künste bei Griechen und Römern, τόμ. III, Leipzig 1878-1912· G. Lepsius, Griechische Marmorstudien, 1890).
 Τον 20ό αιώνα ο J. B. Ward-Perkins και η A. Dworakowska ασχολήθηκαν συστηματικά με τα αρχαία λατομεία δίνοντας ώθηση για περαιτέρω έρευνα, ενώ και η ελληνική έρευνα δεν υστέρησε με σημαντικότατη εκπροσώπηση από τον I. Παπαγεωργάκη. Από τη δεκαετία του 1980-90 όμως εμφανίζεται μία πραγματική «έκρηξη» στον κλάδο της μελέτης των αρχαίων λατομείων που βαίνει παράλληλα και αλληλοσυμπληρώνεται από την έρευνα των διαφόρων ειδών λίθου και την ταυτοποίησή τους. Πρωτοπόρος στην έρευνα των λίθων και των λατομικών-λιθοξοϊκών εργαλείων στον ελληνικό χώρο υπήρξε ο Α. Ορλάνδος ήδη από τη δεκαετία του 1950-60 με την αξεπέραστη μέχρι σήμερα μονογραφία του Τα Υλικά Δομής των Αρχαίων Ελλήνων, 1958.
 Η σημασία, της συγκέντρωσης σε ένα σύνταγμα –Cοrpus– και της χαρτογράφησηςνόλων των γνωστών λατομείων είναι προφανής. Με το έργο αυτό η εικόνα της εξόρυξης λίθουνστον αρχαίο ελληνικό κόσμο και της διακίνησής του ανά τη Μεσόγειο –όπου αυτό βέβαια μπορεί να συναχθεί–, προκύπτει καθαρότερα και τεκμηριωμένα με συνέπεια τη συναγωγή ακριβέστερων από όσο μέχρι σήμερα συμπερασμάτων για τις επιπτώσεις της στην οικονομική και πολιτιστική ζωή των διαφόρων κέντρων της αρχαιότητας. Συστηματικότερα και συνολικότερα μπορούν επίσης να μελετηθούν οι τεχνικές και οι πηγές έμπνευσής τους, όπως και οι αλληλεπιδράσεις με άλλα κέντρα, τα εργαλεία εξόρυξης, η οργάνωση των εργοταξίων, η επί τόπου λάξευση σε πρώτο στάδιο των γλυπτών έργων, οι τρόποι και οι τόποι μεταφοράς των εξορυχθέντων ογκλίθων και ημίεργων γλυπτών.

1. θέση: Άνθεια, Πριονιστά
Παράμετροι θέσης: Σε μικρή απόσταση από την αρχαία πόλη Θουρία, B θέσης «Παλαιόκαστρο».
Είδος λατομείου: _____
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος.
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: τείχη (Σταματόπουλος 2002, 83) και άλλα κτήρια αρχαίας Θουρίας (evely et al. 2007-08, 40).
Ίχνη λατόμησης: _____
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: Αρχαίος τροχήλατος δρόμος.
Ευρήματα: Απολαξευμένοι ογκόλιθοι ορθογώνιου σχήματος.
Χρονολόγηση: Κλασική εποχή.
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Σταματόπουλος 2002 (γ΄ έκδοση)· evely et al. 2007-08, 40· ενημέρωση από τη ζ΄ ΕΠΚΑ (αρχαιολόγος ξ. Αραπογιάννη).

Θέση Πριονιστά: Το αρχαίο λατομείο ασβεστολίθου από το οποίο γινόταν η εξόρυξη για την οικοδόμηση των κτιρίων της αρχαίας πόλης, έχει εντοπιστεί σε απόσταση περίπου 1 χλμ. βορείως της Θουρίας στη θέση γνωστή ως «Πριονιστά» (εικ. αριστερά). Σε ορισμένα σημεία μάλιστα είναι ορατά τα ίχνη του αρχαίου δρόμου από τον οποίο γινόταν η μεταφορά του οικοδομικού υλικού από το λατομείο στη πόλη. (εικ. δεξιά)

2. θέση: Γαργαλιάνοι (1).
Παράμετροι θέσης: 7 χλμ. ΒΔ ανακτόρου Πύλου (Cooper 2009, 169, χάρτης εικ. 7).
Είδος λατομείου: Υπαίθριο και μικρά σπήλαια.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος (ηλικίας Ηωκαίνου).
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: Μυκηναϊκό ανάκτορο Πύλου και μυκηναϊκός θολωτός τάφος.
Ίχνη λατόμησης: _____
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: Μυκηναϊκή εποχή.
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Cooper et al. 1992, 61-71· Cooper 2009, 163, εικ. 6· Distler (υπό έκδοση)· Franck 2007, 166-167.

3. θέση: Γαργαλιάνοι (2).
Παράμετροι θέσης: _____
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος, σκληρός.
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: _____
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: Βυζαντινή - προεπαναστατική εποχή.
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: Ναι, με χρήση παραδοσιακών μεθόδων.
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτο.

4. Θέση: Γαργαλιάνοι (3)
Παράμετροι θέσης: _____
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Πωρόλιθος.
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: _____
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση:Το λατομείο χρονολογείται στην ύστερη κλασική-ελληνιστική εποχή
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους:
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτο.

Φωτογραφία από το λατομείο πωρόλιθου έξω από τους Γαργαλιάνους Μεσσηνίας. 
Το λατομείο χρονολογείται στην ύστερη κλασική-ελληνιστική εποχή. 
Ο λίθος κοβόταν επί τόπου, εξ ου και η βαθμιδωτή διαμόρφωση του χώρου.













5. θέση: Ιθώμη.
Παράμετροι θέσης: _____
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος.
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: οχυρωματικός περίβολος αρχαίας Μεσσήνης, μήκ. 9,5 χλμ.
Ίχνη λατόμησης: _____
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: _____
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτο. 

6. Θέση: Λάμπαινα.
Παράμετροι θέσης: 7 χλμ. ΝΑ της Μεσσήνης, σε βαθύ φαράγγι κοντά στο σημερινό χωριό Λάμπαινα.
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος, ροδόχροος (ψαμμίτης) (ηλικίας Ηωκαίνου).
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: Μνημειώδες πόδιο ηρώου και οχύρωση αρχαίας Μεσσήνης (-150).
Ίχνη λατόμησης: _____
Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: Ελληνιστική - ρωμαϊκή εποχή (;).
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: Ναι, για την αναστήλωση του ηρώου.
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Cooper et al. 1992, 61-71· Cooper 2009, 163-164.

7. θέση: θαλάμες.
Παράμετροι θέσης: Β του χωριού, κατά μήκος
του δρόμου (Cooper 1988, 67).
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος (Cooper 1988, 67).
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: Ίχνη της τεχνικής της ιχθυάκανθας (Cooper 1988, 67).
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: Χαραγμένα γράμματα: «Α», «Κ», «Μ» (Cooper 1988, 67).
Χρονολόγηση: _____
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: PhilippSon - Kirsten 1959, 436· Cooper 1988, 67

8. Θέση: Καρδαμύλη, Δήμος Λεύκτρου.
Παράμετροι θέσης: Δυτικές παρυφές οικισμού Αγίας Σοφίας.
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: _____
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: _____
Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: Κοντά σε βυζαντινό ναό και δεξαμενή.
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: _____
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Αδημοσίευτο. 

9. Θέση: Μεθώνη, Αγιονούφριος.
Παράμετροι θέσης: Στα δεξιά του δρόμου προς Πύλο, 2 χλμ. από τη Μεθώνη· κλιτύς και ράχη
λόφου.
Είδος λατομείου: _____
Είδος εξορυχθέντος υλικού: «Πωρόλιθος», μαλακός
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: _____
Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: Παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο με αρκοσόλια και βυζαντινό ασκητήριο μετά την εγκατάλειψή του λατομείου.
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: Αρχαιότητα.
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Daux 1968, 820· Πάλλας 1968, 119· Dworakowska 1969, 12.

10. Θέση: Μεσσηνιακή Μάνη, Καμπινάρι Πλάτσας.
Παράμετροι θέσης: Οδός Λεύκτρων-Οιτύλου.
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: «Πωρόλιθος» (Καλαμάρα) et al. 2004, 94).
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: Ίχνη λατόμησης και αμαξοτροχιές.
Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: _____
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: _____
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: _____
Βιβλιογραφία: Philippson - kirsten 1959, 436· Dworakowska 1969, 13· Καλαμάρα et al. 2004, 94, εικ. 57.

Μέτωπα λατόμησης στο Καμπινάρι Πλάτσας (Μεσσηνία)














11. Θέση: Μεσσηνιακή Μάνη, Προάστιο.
Παράμετροι θέσης: ράχη, σύγχρονο λατομείο Αδελφών Χιουρέα.
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: «Πωρόλιθος».
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: Λαξευμένοι ογκόλιθοι ορθογώνιου σχήματος.
Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: Ενδείξεις για την παρουσία θαλαμωτών τάφων μέσα στο λατομείο.
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: _____
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: Σύγχρονο λατομείο στον ίδιο χώρο με το αρχαίο.
Παρατηρήσεις: Λαξευτός μυκηναϊκός θαλαμωτός τάφος κοντά στο λατομείο.
Βιβλιογραφία: Αραπογιάννη 1995, 184· tou-Chais et al. 2000, 823· Καλαμάρα et al. 2004, 94, εικ. 58· απαντητική επιστολή από τη ζ΄ ΕΠΚΑ (αρχαιολόγος ξ. Αραπογιάννη).

Μέτωπα εξόρυξης στο Προάστιο (Μεσσηνία)














Μέτωπα εξόρυξης στο Προάστιο (Μεσσηνία)

12.θέση: Διαλισκάρι-Μαραθούπολη.
Παράμετροι θέσης: 500 μ. Ν της θέσης Διαλισκάρι (χάρτης στο Alcocka et al. 2005, 186, εικ.20).
Είδος λατομείου: Υπαίθριο.
Είδος εξορυχθέντος υλικού: Ασβεστόλιθος (davis et al., 469).
Χρήση εξορυχθέντος υλικού: _____
Ίχνη λατόμησης: _____
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα: ορύγματα για συλλογή αλατιού· 7 λαξευτοί τάφοι στο βορειότερο άκρο της θέσης· αρράβδωτοι κίονες και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη· λείψανα ρωμαϊκών υποκαύστων και πολυγωνικής πλίνθινης κατασκευής· ιχθυοδεξαμενή σε άμεση γειτονία (Alcock et al. 2005, 186).
Ευρήματα: _____
Χρονολόγηση: ρωμαϊκή - βυζαντινή εποχή (Davis et al., 471).
Λειτ/γία σε νεότερους χρόνους: _____
Παρατηρήσεις: Η χρονολόγηση βασίζεται σε υστερορωμαϊκά ως επί το πλείστον όστρακα (+4ος/ +7ος αι.) της ευρύτερης περιοχής (Davis et al. 1997, 471).
Βιβλιογραφία: Davis et al. 1997, 469-471, εικ. 28· Alcock et al. 2005, 184· 

Διαλισκάρι: Λατομείο ασβεστόλιθου, στο βάθος ο ναός του αγ. Νικολάου 

Διαλισκάρι. Λατομείο στά Βόρεια του αρχαιολογικού χώρου
















Η Διευθύντρια του Προγράμματος: Ομότ. καθηγ. Γ. Κοκκόρου- Αλευρά, Αθήνα, 20-7-2013

CORPUS ΑΡΧΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ
Λατομεία του ελλαδικού χώρου από τους προϊστορικούς έως τους μεσαιωνικούς χρόνους
Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά, Ειρήνη Πουπάκη, Αλέξης Ευσταθόπουλος, Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου
Με τη συνεργασία των: Κ. Κοπανιά, Η. Λιακόπουλου, Α. Βούργαλη, Ν. Γάργαλη, Ε. Ρηγάτου