Στη Θουρία υπήρχε ιερό της Αθηνάς, πιθανότατα αρκετά σημαντικό, όπως υποδεικνύεται από δύο επιγραφές του -2ου αι., όπου κατονομάζεται ως επώνυμος αξιωματούχος ο ιερέας της Αθηνάς· επίσης, η θεά απεικονίζεται σε περίπου σύγχρονες αυτόνομες κοπές της πόλης. Ωστόσο, τίποτε δεν αναφέρεται για την Αθηνά από τον Παυσανία, που για την πόλη λέει τα εξής: «Οι θουριάτες, από την πόλη τους που παλαιά βρίσκονταν στα ψηλά, έχουν κατέβει και εγκατασταθεί στην πεδιάδα· δεν έχουν όμως εγκαταλείψει εντελώς την πάνω πόλη· υπάρχουν εκεί ερείπια τείχους και ιερό ονομαζόμενο της Συρίας θεάς»1.
Η Θουρία κατέχει μία δεσπόζουσα θέση στην κάτω κοιλάδα του Παμίσου, ευρισκόμενη στην επιμήκη λοφοσειρά Ελληνικά (ή Παλαιόκαστρο), μέγιστου ύψους 100 μ., η οποία εκτείνεται σε μήκος περίπου 2 χμ. (πλάτους περίπου 100 μ. στον άξονα Α-Δ) παράλληλα προς την εθνική οδό Τρίπολης-Καλαμάτας, περίπου 11 χμ. ΒΔ της Καλαμάτας. Συγκεκριμένα, η αρχαία πόλη βρίσκεται, σύμφωνα με τα σωζόμενα λείψανα, στο Β τμήμα, ενώ στα Ν έχουν εντοπιστεί οικισμοί της πρωτοελλαδικής και της υστεροελλαδικής περιόδου. Η σημασία ιδιαίτερα του μυκηναϊκού οικισμού προβάλλεται από τους περίπου 32 θαλαμοειδείς τάφους που είναι λαξευμένοι στον βράχο κατά μήκος της Α πλαγιάς2. Στο ομαλό έδαφος Δ του λόφου, στη θέση του σημερινού χωριού Άνθεια (πρώην Βεΐσαγα), διάφορα λείψανα υποδεικνύουν την ύπαρξη της νεότερης πόλης. Στη θέση Παλαιά Λουτρά σώζονται σε μεγάλο βαθμό τα λείψανα ενός μεγάλου (υστερο)ρωμαϊκού κτηρίου, που έχει ταυτιστεί με θέρμες ή villa3.
 |
| Η εύφορη Μεσσηνιακή πεδιάδα όπως φαίνεται από την λοφοσειρά του "Ελληνικού". Εδώ υπήρχε η Άνθεια, ένα πλούσιο Μυκηναϊκό κέντρο. |
Στους ιστορικούς χρόνους η Θουρία ήταν η σπουδαιότερη πόλη της Δ Μεσσηνίας και δεύτερη σε σημασία μετά την ίδρυση της Μεσσήνης. Από τον Θουκυδίδη μαθαίνουμε ότι στην εξέγερση των ειλώτων μετά τον μεγάλο σεισμό του -464 συμμετείχαν και περίοικοι από τη Θουρία και την Αίθαια4. Από τη Σπάρτη αποσπάστηκε είτε το -369 είτε το -3385. Το -182 η Θουρία μαζί με τις Φαρές και την Αβία αποσπάστηκαν από τη Μεσσήνη και με χωριστή απόφαση προσχώρησαν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία ως ανεξάρτητα μέλη6. Ο Αύγουστος παραχώρησε τη Θουρία στη Σπάρτη ως ανταμοιβή μετά το Άκτιο7. Αργότερα φαίνεται ότι κέρδισε την αυτονομία της, ωστόσο διατηρούσε στενούς συναισθηματικούς δεσμούς με τη Σπάρτη8.
Η μία από τις δύο επιγραφές που μας αφορούν συνιστά κατάλογο εφήβων του -2ου αι., που ξεκινά με τη φράση: «ἱερεὺς τᾶς Ἀθάνας Νίκων Νικοστρά[του]»9. Ο Kolbe αναφέρει ότι είδε ο ίδιος το 1904 την επιγραφή σε δύο θραύσματα: το ένα ήταν ενσωματωμένο στην ιερή τράπεζα της Κοίμησης της Παναγίας του χωριού Βεΐσαγα, ενώ το άλλο βρισκόταν μπροστά από τη θύρα της εκκλησίας. Η δεύτερη επιγραφή, για την οποία έχουν προταθεί διάφορες χρονολογίες εντός του -2ου αι., είναι χαραγμένη στη μία όψη μεγάλης ενεπίγραφης στήλης που είχε βρεθεί από τον Valmin κοντά στα Παλαιά Λουτρά10.
Πρόκειται για ένα ψήφισμα σχετικά με τον διακανονισμό των συνόρων μεταξύ της Θουρίας και της Μεγαλόπολης με τη διαιτησία των Πατρών, που ξεκινά ως εξής: «ἐπὶ ἱερέος τᾶς Ἀθάνας Δαμίωνος, γραμματέος τῶν συνέδρων Ἀριστομενέος τοῦ Ἀριστίωνος»· ο ιερέας της Αθηνάς κατονομάζεται ξανά στο τέλος: «ὑπογράψας τὸν ἱερῆ τᾶς Ἀθάνας καὶ τὸ ψάφισμα». Στην πίσω όψη της στήλης είναι χαραγμένο ένα τιμητικό ψήφισμα του -1ου αι., ίσως των χρόνων του Αυγούστου, προς τιμήν του Σπαρτιάτη Δαμόχαρη, από το οποίο αποκτούμε πολλές πληροφορίες για τη λατρεία της Συρίας θεάς στη Θουρία11. Δεξιά:Valmin, Inscr. Mess. 1929, SEG XI 972 και 974, Καλαμάτα
Και στις δύο παραπάνω επιγραφές ορίζεται στο τέλος να αναγραφούν κάποια από τα σχετικά στοιχεία σε στήλη που θα στηθεί στο ιερό της Συρίας: συγκεκριμένα τα ονόματα των Θουριατών συνέδρων «ἀναγραψάτω ἐν τῷ ἱερῷ τᾶς Συρίας εἰς στάλαν λίθιναν» και για το ψήφισμα του Δαμόχαρη «ἀναγραψάντω δὲ τοῦτο τὸ ψάφισζμα οἱ ἔφοροι οἱ μετὰ Μενέσστρατον εἰς στάλαν λιθίναν, ἃν καὶ στασάντω πρὸ τοῦ ναοῦ τᾶς Συρίας θεοῦ». Εξαιτίας του βάρους της στήλης και του βάθους στο οποίο βρέθηκε η δεύτερη επιγραφή ο Valmin12 συμπεραίνει ότι δεν μπορεί να είχε μεταφερθεί από αλλού, κι ως εκ τούτου μαρτυρεί την ύπαρξη της πόλης στην πεδιάδα ήδη από την αρχή του -2ου αι. Μάλιστα εξαιτίας της τελικής αναγραφής θεωρεί πιθανό το ιερό της Συρίας να σχετίζεται με τα λείψανα του ρωμαϊκού κτίσματος, καθώς η στήλη βρέθηκε ανάμεσα σε τοίχους που φαινόταν να ανήκουν σε αυτό κι είχαν αποκαλυφθεί κατά την άροση. Όσον αφορά τη μαρτυρία του Παυσανία για την ύπαρξη του ιερού της Συρίας στην άνω πόλη, πιστεύει ότι ο περιηγητής μπορεί να μην επισκέφτηκε ο ίδιος την πόλη και ότι οι πληροφορίες του δεν ήταν πολύ ακριβείς.
Η Αθηνά εμφανίζεται στις δύο από τις τρεις σειρές χάλκινων νομισμάτων που κυκλοφόρησε η Θουρία στα χρόνια της αυτονομίας της (β’ μισό -2ου ή αρχές -1ου αι.)13. Στον εμπροσθότυπο της μίας, από την οποία είναι γνωστά λιγότερα δείγματα, απεικονίζεται η κρανοφόρος κεφαλή της Αθηνάς και στον οπισθότυπο στεφάνι σίτου14. Στον εμπροσθότυπο της άλλης απεικονίζεται η κεφαλή του Δία και στον οπισθότυπο η Αθηνά όρθια σε όψη ¾ προς τα αριστερά βαστώντας με το δεξί χέρι δόρυ, ενώ με το αριστερό κρατά την άντυγα της ασπίδας που στέκεται όρθια δίπλα της15. Η θεά φορά κορινθιακό κράνος και αττικό πέπλο ζωσμένο ψηλά με μακρύ απόπτυγμα. Η παρουσία του ανάγλυφου στοιχείου ως βάση, στο οποίο στέκεται, και ο στατικός χαρακτήρας της απεικόνισης δημιουργούν την αίσθηση ότι αναπαράγεται κάποιο άγαλμα16.
 |
| Νομίσματα αρχαίας Θουρίας που απεικονίζουν την Αθηνά. Αριστερά: Νόμισμα του -70/ -40. Επώνυμος άρχων Νικόδημος. Υπάρχει η επιγραφή NIKWNYMOS , με την Αθηνά να στέκεται αριστερά, κρατώντας δόρυ και ασπίδα και κάτω δεξιά στεφάνι. Μέσον: Χρονολ: +193/ +211 Υπάρχει η επιγραφή QOYRIATWN με την Αθηνά να κρατάει την Νίκη στο δεξί χέρι και στο αριστερό δόρυ.Δεξιά: Χρονολόγηση: +198/ +205, η επιγραφή QOYRIATWN και η Αθηνά να στέκεται κρατώντας πατέρα και δόρυ. |
Η προβολή του ιερέα της Αθηνάς ως επώνυμου αξιωματούχου της πόλης στον -2ο αι. και η κυριαρχία της θεάς στα νομίσματα της ίδιας περιόδου υποδεικνύουν ότι κατείχε τη σημαντικότερη θέση στη θρησκευτική ζωή της πόλης, ενδεχομένως και τον ρόλο της πολιούχου θεότητας, όπως είναι γενικώς αποδεκτό στην έρευνα. Ως εκ τούτου θα περιμέναμε το ιερό της Αθηνάς να βρίσκεται στην παλαιότερη πόλη, στο Β τμήμα της λοφοσειράς, όπως εξάλλου και το ιερό της Συρίας θεάς που αναφέρει για αυτήν ο Παυσανίας μαζί με τα ερείπια του τείχους. Εντύπωση προκαλεί, ωστόσο, το γεγονός ότι τα ψηφίσματα στήνονται στο ιερό της Συρίας θεάς κι όχι της Αθηνάς όπως θα περιμέναμε. Τι μπορεί να δηλώνει αυτό για τη σχέση των δύο λατρειών και την τοπογραφία της πόλης; Σημειωτέον ότι σε μία άλλη επιγραφή του -2ου αι. γίνεται λόγος για στήσιμό της όχι στο ιερό της Συρίας, αλλά σε κάποιον χώρο, ίσως της αγοράς, που δυστυχώς δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε λόγω της κακής κατάστασης διατήρησής της17. Η Zunino προσπαθώντας να συμβιβάσει τις αντικρουόμενες μαρτυρίες σε συνδυασμό με τις πληροφορίες του Παυσανία θεωρεί ότι και οι δύο θεές λατρεύονταν στην ακρόπολη της Θουρίας, τουλάχιστον μέχρι τα χρόνια του Αυγούστου, μοιραζόμενες την ίδια πολιτική φύση και πολιούχο λειτουργία18.
Δεδομένης της σιωπής του Παυσανία είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι το ιερό της Αθηνάς βρισκόταν στην άνω πόλη και είτε είχε εγκαταλειφθεί είτε είχε μειωθεί η σημασία του κατά τον -2ο αι.., ώστε δεν μνημονεύεται από τον περιηγητή. Η θεά πάντως απεικονίζεται σε νομίσματα της πόλης επί Σεβήρων, όπως επίσης ο Δίας, ο Ασκληπιός, η Άρτεμη, ο Απόλλωνας και η Τύχη19. Σε αυτά διακρίνουμε δύο τύπους της Αθηνάς: ο ένας είναι παρόμοιος με εκείνον των αυτόνομων κοπών, ενώ στον άλλο η θεά κρατά με το απλωμένο δεξί χέρι φιάλη και με το αριστερό δόρυ [πίν.6.3.α]. Ο πρώτος τύπος ίσως πράγματι απεικόνιζε το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς στη Θουρία, καθώς κι ο δεύτερος θεωρείται ότι σχετίζεται με τον τύπο της Αθηνάς Παναχαΐδος στην Πάτρα20.
Ο χώρος λατρείας της Αθηνάς θα μπορούσε να ταυτιστεί με έναν από τους δύο ναούς που είχαν δει κάποιοι από τους περιηγητές του 19ου αι., που όμως, όπως και τα άλλα λείψανα που αναφέρουν, έχουν «εξαφανιστεί» με το πέρασμα των χρόνων. Ανάλογα όμως και κάποιες από τις λατρείες ή η σημασία τους φαίνεται ότι «εξαφανίστηκαν» στο πέρασμα των αιώνων, μέχρι που ο Παυσανίας στον -2ο αι. κάνει λόγο μόνο για ερείπια τείχους και ιερό της Συρίας θεάς στην άνω πόλη. Άλλη σημαντική λατρεία της πρώιμης Θουρίας πρέπει να ήταν αυτή του Ποσειδώνα με βάση τους αγώνες «Θευρίαι Ποhοίδαια», που μας μαρτυρούνται από τη γνωστή επιγραφή του Δαμώνονα από τη Σπάρτη (-5ος αι.), καθώς κι από μία επιγραφή του -3ουαι. από την ίδια τη Θουρία ως«Ποσείδαια»21. Ο Mylonopoulos θεωρεί ότι το ιερό του Ποσειδώνα ήταν εξω-αστικό, όμως βρισκόταν σίγουρα στην περιοχή της Θουρίας, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους μελετητές που το ταυτίζουν με το ανασκαμμένο ιερό του Ποσειδώνα στα Ακοβίτικα της Καλαμάτας – ταύτιση που υποστηρίζουν με την υπόθεση ότι η χώρα της Θουρίας έφτανε μέχρι τη θάλασσα22.
Η αρχαία πόλη σύμφωνα με την έρευνα του Hope Simpson εκτείνεται στο Β τμήμα των Ελληνικών και στις Δ πλαγιές τους μέχρι το ερειπωμένο χωριό Φαρμίσι. Η κεραμική από την περιοχή αυτή φαίνεται ότι είναι κυρίως κλασικών χρόνων, ο ερευνητής βρήκε όμως και ελληνιστική και ρωμαϊκή κεραμική, όπως και κάποια πρωτογεωμετρικά όστρακα κοντά στη Μονή της Παναγίας23. Ο Leake24 είχε δει πολλές θεμελιώσεις και σπονδύλους στην περιοχή και περίπου στο κέντρο των ερειπίων μία δεξαμενή. Β από τη δεξαμενή, στο υψηλότερο τμήμα, βρήκε: «the portico of a temple, of which the lower part of the columns and the door are in their original places. The columns are Doric, two feet two inches in diameter (= 66,04 εκ.). They are formed, as well as the rest of the ruins, of a hard brown calcareous stone, in which are cockle and muscle shells extremely perfect. At right angles to the portico there are several pieces of columns in their places, with the remains of door-ways and pilasters». Τον ίδιο ναό πρέπει να είδε και ο Curtius, ενώ για τη δεξαμενή διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες25. Κάποιοι περιηγητές κάνουν λόγο για ίχνη από θέατρο, που όμως φαίνεται ότι εξαφανίστηκαν γρήγορα.
 |
| Τοπογραφικό της αρχαίας πόλης πάνω στο λόφο της Άνθειας. Είναι γκραβούρα του LeMaitre που φέρει τίτλο « THOURIA». Mε το λατινικό γράμμα D αποτυπώνεται η «δεξαμενή», όπως ονομάζουν οι ντόπιοι, ακόμα μέχρι σήμερα, το τεράστιο, λαξευμένο μέσα στο βράχο, σκάμμα που υπάρχει μέσα στην αρχαία πόλη. Επίσης με το γράμμα Α αποτυπώνεται καθαρά το αρχαίο θέατρο, που φαίνεται ότι υπήρχε σε πολύ καλή κατάσταση μέσα στο περίβολο των ανακτόρων. Τα ανάκτορα εκτείνονται νοτιοανατολικά του λόφου προς τη πλευρά του χείμαρρου « Ξερίλα», δηλαδή του "Χρυσορρόη" ποταμού. Το συγκρότημα των ανακτόρων, όπως αποτυπώνεται, φαίνεται να καταλαμβάνει ολόκληρη τη πλευρά του λόφου προς τη μεριά του « Ξερίλα». Εντύπωση προκαλεί ότι προς την ανατολική πλευρά του λόφου δεν έχουν αποτυπωθεί κτίσματα ή άλλα οικοδομήματα ούτε τα αρχαία τείχη που σώζονται ακόμα σήμερα στο "φρύδι" του λόφου στα δυτικά. Μόνο βορειοδυτικά αποτυπώνεται το βυζαντινό εκκλησάκι της "Παναγιάς της παλιοκαστρίτισσας" που σημειώνεται ως « Eglise Byzantine» και έτσι αποτυπωμένο που είναι αποτελεί βάση προσανατολισμού για τον κάθε απλό επισκέπτη που θέλει να εντοπίσει και να βαδίσει στην αρχαία πόλη. Επίσης έχει αποτυπωθεί το χωριό « Παλαιόκαστρο» ( Village de Paleo-kastro) που σήμερα δεν υπάρχει. Η γκραβούρα φέρει τον τίτλο» “THOURIA”, και στο κάτω μέρος έχει κλίμακα σε μέτρα. |
Ο Bursian26 είδε λείψανα από δύο δωρικούς ναούς στην άνω πόλη: ΝΑ του θεάτρου τα ερείπια ενός μικρού δωρικού ναού και προς το Β άκρο του πλατώματος τα θεμέλια ενός μεγαλύτερου δωρικού ναού, ο οποίος φαινόταν περίπτερος εξάστυλος (διάμ. κιόνων 1,32 μ., μετακιόνιο 1,22 μ.). Ο Sachs συμπεραίνει ότι πρόκειται για έναν πρώιμο ναό, μεγέθους ανάλογου με της Αφαίας στην Αίγινα27. Αν ισχύουν οι πληροφορίες αυτές, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τον περίπτερο ναό στην Αθηνά, εφόσον η λατρεία της Συρίας θεάς μαρτυρείται στον ελλαδικό χώρο μόνο από το α’ μισό του -3ου αι.28. Ο Valmin δεν κάνει νύξη για τα παραπάνω, σημειώνει μόνο ότι «εκτός από τα λείψανα γνωστά από άλλους» παρατήρησε στο Β τμήμα του πλατώματος της ακρόπολης τοίχους που του φάνηκαν θεμέλια στοών29.
Κατά την αυτοψία του Sachs το 2003 και το 2005 δεν ήταν ορατά αρχαία λείψανα εκτός από τμήματα των τειχών, καθώς όλη η περιοχή ήταν κατάφυτη με θάμνους και οπωροφόρα δέντρα. Ο ίδιος καταγράφει κάποια αρχιτεκτονικά μέλη που είδε ως οικοδομικό υλικό στις σύγχρονες πεζούλες. Επίσης κάνει λόγο για ένα μικρό οίκημα, περίπου 400 μ. Ν της Μονής, κτισμένο πάνω στα θεμέλια ενός αρχαίου κτηρίου: διακρίνεται τμήμα μίας δόμου από 4 γωνιόλιθους, διαστάσεων 1,27 x 0,60 μ.30. Προφανώς η περιοχή είχε χρησιμοποιηθεί για την εξασφάλιση έτοιμου οικοδομικού υλικού κατά τον 19ο και τον 20ο αι.· επιπλέον και η Μονή κτίστηκε πάνω στα θεμέλια αρχαίου κτηρίου, σήμερα όμως είναι ασβεστωμένη και δεν φαίνεται τίποτε όπως παρατηρεί ο Sachs31.
Το 2004 ξεκίνησε ένα ερευνητικό πρόγραμμα της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής των Αθηνών σε συνεργασία με τη ΛΗ’ ΕΠΚΑ, που περιλαμβάνει συστηματική επιφανειακή έρευνα («urban survey») με τη χρήση γεωφυσικών μεθόδων και την καταγραφή των οικοδομικών λειψάνων in situ. Κατά την υπό εξέλιξη ανασκαφική έρευνα στον βορειότερο λόφο της Θουρίας αποκαλύπτονται τρία μνημειακά κτήρια σε ένα άνδηρο. Το «Κτήριο Α», προσανατολισμού Α-Δ, είναι μεγάλο και κτισμένο κατά το ισοδομικό σύστημα· από ευρήματα αναφέρονται όστρακα κλασικών χρόνων κι ένα θραύσμα πήλινου ανάγλυφου με την Αθηνά. 5 μ. Ν του «Κτηρίου Α» βρίσκεται το ιωνικού ρυθμού «Κτήριο Β», που χρονολογείται στον -4ο αι., και στα Ν του διασώθηκε σε καλή κατάσταση το «Κτήριο Γ», που ταυτίζεται με ναό του ύστερου -4ου ή του πρώιμου -3ου αι. με βάση μία ανευρεθείσα επιγραφή. Η συνέχιση των ερευνών και η δημοσίευση των αποτελεσμάτων τους αναμένεται να οδηγήσουν στην ταύτιση του ιερού της Αθηνάς, επαληθεύοντας τις πληροφορίες των ξένων περιηγητών, και στην απόκτηση σημαντικών δεδομένων για τις λατρείες, την οικιστική και την ιστορία της Θουρίας32.
Το κτίριο Α (Εικ. άνωθεν) έχει κατεύθυνση από Α-Δ και είναι κατασκευασμένο από μεγάλους ορθογώνιους πωρόλιθους κτισμένους ισοδομικά. Αποκαλύφθηκε κατά τις τρεις πλευρές του , χωρίς να έλθει στο φως η δυτική στενή πλευρά του, η οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι κατεστραμμένη. Η είσοδός του τοποθετείται προς το μέσον της νότιας πλευράς, όπου διακρίνονται κάποια ίχνη κατωφλιού.
Οι σωζόμενες διαστάσεις του Κτιρίου Α είναι: μήκος 7,15μ. και πλάτος 5μ., ενώ το μέγιστο ύψος του, που διατηρείται στην ανατολική στενή πλευρά του φθάνει τα 2,40μ. Το οικοδόμημα έχει υποστεί μετασκευές, ενώ στην τελευταία οικοδομική φάση έχουν χρησιμοποιηθεί στην τοιχοδομία του και ραβδωτοί σφόνδυλοι ιωνικών κιόνων. Στην αρχική οικοδομική φάση του κτιρίου Α ανήκει η πρώτη σειρά λιθοπλίνθων (πρώτος δόμος), οι οποίοι φέρουν περιτένεια ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανώτερη τοιχοδομία της βόρεια μακράς πλευράς του κτιρίου, όπου στο β΄ δόμο έχουν χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση απολαξευμένοι λιθόπλινθοι σε σχήμα Π, που πιθανόν ανήκαν σε λίθινο αγωγό. Ο νότιος τοίχος του κτιρίου Α σώζεται σε μικρότερο ύψος και έχει υποστεί καταστροφές και μεταγενέστερες απολαξεύσεις.
Ο στερεοβάτης του κτιρίου Α αποτελείται από μια σειρά ακανόνιστων κροκαλοπαγών λίθων μετρίου μεγέθους, επάνω στους οποίους είναι τοποθετημένη η πρώτη σειρά λιθοπλίνθων. Το στρώμα καταστροφής ήταν αδιατάρακτο, αποτελούμενο από κεραμίδες λακωνικού τύπου, σε μερικές από τις οποίες είχαν γραφεί με βαθύ ερυθρό χρώμα τα αρχικά ΛΑ, (δηλ. ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ) που καταλάμβαναν σχεδόν όλη την επιφάνεια των κεραμίδων.
Το κτίριο θα πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά, αφού κάτω από το στρώμα καταστροφής υπήρχε παχύ στρώμα στάχτης. Ελάχιστα υπήρξαν τα ακέραια ευρήματα από την ανασκαφή του κτιρίου Α και εκτός από την αποσπασματική κεραμική υστέρων κλασικών- πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, βρέθηκε μόνο ένα καμένο τμήμα ανάγλυφου πλακιδίου με τη μορφή της Αθηνάς με κράνος, που κρατά ασπίδα στο αριστερό χέρι. Όμως το μοναδικό αυτό εύρημα, ασφαλώς δεν αποτελεί επαρκές στοιχείο ώστε να αποδοθεί το κτίριο στη θεότητα αυτή.
Οι σωζόμενες διαστάσεις του Κτιρίου Α είναι: μήκος 7,15μ. και πλάτος 5μ., ενώ το μέγιστο ύψος του, που διατηρείται στην ανατολική στενή πλευρά του φθάνει τα 2,40μ. Το οικοδόμημα έχει υποστεί μετασκευές, ενώ στην τελευταία οικοδομική φάση έχουν χρησιμοποιηθεί στην τοιχοδομία του και ραβδωτοί σφόνδυλοι ιωνικών κιόνων. Στην αρχική οικοδομική φάση του κτιρίου Α ανήκει η πρώτη σειρά λιθοπλίνθων (πρώτος δόμος), οι οποίοι φέρουν περιτένεια ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανώτερη τοιχοδομία της βόρεια μακράς πλευράς του κτιρίου, όπου στο β΄ δόμο έχουν χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση απολαξευμένοι λιθόπλινθοι σε σχήμα Π, που πιθανόν ανήκαν σε λίθινο αγωγό. Ο νότιος τοίχος του κτιρίου Α σώζεται σε μικρότερο ύψος και έχει υποστεί καταστροφές και μεταγενέστερες απολαξεύσεις.
Ο στερεοβάτης του κτιρίου Α αποτελείται από μια σειρά ακανόνιστων κροκαλοπαγών λίθων μετρίου μεγέθους, επάνω στους οποίους είναι τοποθετημένη η πρώτη σειρά λιθοπλίνθων. Το στρώμα καταστροφής ήταν αδιατάρακτο, αποτελούμενο από κεραμίδες λακωνικού τύπου, σε μερικές από τις οποίες είχαν γραφεί με βαθύ ερυθρό χρώμα τα αρχικά ΛΑ, (δηλ. ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ) που καταλάμβαναν σχεδόν όλη την επιφάνεια των κεραμίδων.
Το κτίριο θα πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά, αφού κάτω από το στρώμα καταστροφής υπήρχε παχύ στρώμα στάχτης. Ελάχιστα υπήρξαν τα ακέραια ευρήματα από την ανασκαφή του κτιρίου Α και εκτός από την αποσπασματική κεραμική υστέρων κλασικών- πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, βρέθηκε μόνο ένα καμένο τμήμα ανάγλυφου πλακιδίου με τη μορφή της Αθηνάς με κράνος, που κρατά ασπίδα στο αριστερό χέρι. Όμως το μοναδικό αυτό εύρημα, ασφαλώς δεν αποτελεί επαρκές στοιχείο ώστε να αποδοθεί το κτίριο στη θεότητα αυτή.
Βιβλιογραφία και πηγές:
Ελένη Μητσοπούλου: "Τα ιερά της Αθηνάς στην Πελοπόννησο"
Ιστότοπος: Ανασκαφή Αρχαίας Θουρίας
Ιστότοπος: Θουριάτης Λόγος
Νομίσματα: Σφραγιδόλιθοι και νομίσματα αρχαίας Μεσσηνίας και Τριφυλίας
1 Παυσ. 4,31,2. 2 Σε αρκετούς παρατηρήθηκε μεταγενέστερη χρήση με βάση ευρήματα πρωτογεωμετρικά, κλασικά και ρωμαϊκά, βλ. Sachs 2006, 110. Για τον μυκηναϊκό οικισμό, που μπορεί να ταυτιστεί με το «Λεύκτρον» των πινακίδων της Πύλου, και για τους τάφους βλ. ΜΜΕ 288-289 αρ.137· Sachs 2006, 22-23.
3 Βλ. Leake 1830I, 356-357· Frazer III, 425· Valmin 1930, 56 με σημ.79, 60 με σημ.2· Meyer 1978, 182· Παπαχατζής 3, 102 σημ.1, εικ.22-24.
4 Θουκ. 1,101,2.
5 Βλ. Shipley 2000, 385· Luraghi 2002, 62· IACP 566.
6 Πολύβ. 23,17,1-2. Βλ. Roebuck 1941, 102· Meyer 1978, 18
7 Βλ. Παυσ. 4,31,1-2.
8 Στο βάθρο ενός ανδριάντα για τον Τραϊανό ονομάζεται «μητρόπολη» η Λακεδαίμων (IG V1, 1381), ενώ στο πεδίο πολλών από τα νομίσματα που έκοψε η πόλη κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους (193-211 μ.Χ.) διακρίνονται τα γράμματα ΛΑ (BMC 119-120· ΗΝ2 433). Σχετικά βλ. και Cartledge – Spawforth 1989, 139· Musti – Torelli 1994, 250.
9 IG V1, 1384· SEG 46,346. Βλ. Zunino 1997, αρ.Τ32.
10 SEG 11,972. Βλ. Valmin 1929, 108-123 αρ.1· Zunino 1997, 148-149 αρ.Τ33· Ager 1996, 394-396 αρ.145· Harter-Uibopuu 1998, 63-72.
11 SEG 11,974. Βλ. Valmin 1929, 123-137 αρ.2· Παπαχατζής 3, 103-104· Zunino 1997, 243-244 αρ.Τ5.
12 Βλ. Valmin 1930, 57-61.
13 Στην τρίτη σειρά απεικονίζονται η κεφαλή της Δήμητρας και ο Δίας Ιθωμάτας. Βλ. NCP 69-70· BMC xlv· ΗΝ2 433· Zunino 1997, 149-150 αρ.Τ34· Grandjean 2003, 222-224.
14 BMC 119, πίν.23,23· Grandjean 2003, 222, πίν.26,9.
15 BMC 119, πίν.23,24· Grandjean 2003, 223-224, πίν.26,11.
16 Grandjean 2003, 224.
17 IG V1, 1380 στ.4-5: «στάλαν [ἀναγραψάτω καὶ ἀναθέτ]/ω εἰς τὰν ἀ[γορὰν …».
18 Zunino 1997, 246.
19 Βλ. NCP 69-70· ΗΝ2 433.
20 Βλ. NCP 69, πίν.Ο,22· BMC 120, πίν.23,25-26· Παπαχατζής 3, εικ.21,3· Zunino 1997, 63 σημ.105, 160 σημ.33.
21 Βλ. IG V1, 213 και IG V1, 1387 αντιστοίχως.
22 Βλ. Zunino 1997, 136-137· Luraghi 2002, 55· Mylonopoulos 2003, 251.
23 Hope Simpson 1957, 245· Hope Simpson 1966, 122. Ο Sachs 2006, 108 εντόπισε στην Α πλαγιά ελληνιστική κεραμική και μεμονωμένα αρχαϊκά όστρακα. Τα τείχη, κατασκευασμένα από μεγάλους γωνιόλιθους κατά μία παραλλαγή του ισοδομικού συστήματος, σώζονται σε καλή κατάσταση στη Β πλευρά και εξαιρετικά αποσπασματικά στη Δ πλευρά. Ο Valmin 1930, 56-59, εικ.4 τα χρονολόγησε προφανώς με βάση κάποια τεκτονικά σημεία στον ύστερο 5ο ή πρώιμο 4ο αι. π.Χ., όμως σύμφωνα με τον Hope Simpson 1966, 123-124, πίν.26b φαίνεται να ανήκουν στην περίοδο 320-270 π.Χ.· πρβλ. Παπαχατζής 3, 102 σημ.2, εικ.16-18.
24 Leake 1830Ι, 354-355.
25 Βλ. Curtius 1852, 161-162.
26 Βλ. Bursian 1872, 168-169· πρβλ. Frazer ΙΙΙ, 425.
27 Sachs 2006, 107.
28 Πρβλ. Παπαχατζής 3, 100, 104· Riethmüller 2005, 169 σημ.118. Για τη λατρεία της Συρίας θεάς και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. Osanna 1996, 257· Zunino 1997, 246-248. Με τη Συρία θεά θα μπορούσε ενδεχομένως να συνδεθεί η δεξαμενή, όπου θα βρίσκονταν τα ιερά ψάρια της, όπως γνωρίζουμε κι από αλλού
29 Valmin 1930, 59.
30 Sachs 2006, 109, εικ.20.
31 Βλ. Sachs 2006, 108 με σημ.437.
32 Για τα τρία κτήρια βλ. τις πληροφορίες στη διαδικτυακή βάση δεδομένων Archaeology in Greece Online, http://chronique.efa.gr/index.php/fiches/voir/1503/ και http://chronique.efa.gr/index.php/fiches/voir/2083/. Δεν γνωρίζουμε αν έχει δημοσιευτεί η διάλεξη της X. Arapoyanni, “Survey nell’antica Thouria. I risultati di una collaborazione produttiva” στο πλαίσιο του L’archeologia degli Italiani vista dai Greci. Conversazioni in occasione del Centenario della SAIA, 19-20 giugno 2009. Περαιτέρω πληροφορίες για το ερευνητικό πρόγραμμα μπορούν να αντληθούν από το Notiziario della Scuola Archeologica Italiana di Atene, το οποίο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο.
4 Θουκ. 1,101,2.
5 Βλ. Shipley 2000, 385· Luraghi 2002, 62· IACP 566.
6 Πολύβ. 23,17,1-2. Βλ. Roebuck 1941, 102· Meyer 1978, 18
7 Βλ. Παυσ. 4,31,1-2.
8 Στο βάθρο ενός ανδριάντα για τον Τραϊανό ονομάζεται «μητρόπολη» η Λακεδαίμων (IG V1, 1381), ενώ στο πεδίο πολλών από τα νομίσματα που έκοψε η πόλη κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους (193-211 μ.Χ.) διακρίνονται τα γράμματα ΛΑ (BMC 119-120· ΗΝ2 433). Σχετικά βλ. και Cartledge – Spawforth 1989, 139· Musti – Torelli 1994, 250.
9 IG V1, 1384· SEG 46,346. Βλ. Zunino 1997, αρ.Τ32.
10 SEG 11,972. Βλ. Valmin 1929, 108-123 αρ.1· Zunino 1997, 148-149 αρ.Τ33· Ager 1996, 394-396 αρ.145· Harter-Uibopuu 1998, 63-72.
11 SEG 11,974. Βλ. Valmin 1929, 123-137 αρ.2· Παπαχατζής 3, 103-104· Zunino 1997, 243-244 αρ.Τ5.
12 Βλ. Valmin 1930, 57-61.
13 Στην τρίτη σειρά απεικονίζονται η κεφαλή της Δήμητρας και ο Δίας Ιθωμάτας. Βλ. NCP 69-70· BMC xlv· ΗΝ2 433· Zunino 1997, 149-150 αρ.Τ34· Grandjean 2003, 222-224.
14 BMC 119, πίν.23,23· Grandjean 2003, 222, πίν.26,9.
15 BMC 119, πίν.23,24· Grandjean 2003, 223-224, πίν.26,11.
16 Grandjean 2003, 224.
17 IG V1, 1380 στ.4-5: «στάλαν [ἀναγραψάτω καὶ ἀναθέτ]/ω εἰς τὰν ἀ[γορὰν …».
18 Zunino 1997, 246.
19 Βλ. NCP 69-70· ΗΝ2 433.
20 Βλ. NCP 69, πίν.Ο,22· BMC 120, πίν.23,25-26· Παπαχατζής 3, εικ.21,3· Zunino 1997, 63 σημ.105, 160 σημ.33.
21 Βλ. IG V1, 213 και IG V1, 1387 αντιστοίχως.
22 Βλ. Zunino 1997, 136-137· Luraghi 2002, 55· Mylonopoulos 2003, 251.
23 Hope Simpson 1957, 245· Hope Simpson 1966, 122. Ο Sachs 2006, 108 εντόπισε στην Α πλαγιά ελληνιστική κεραμική και μεμονωμένα αρχαϊκά όστρακα. Τα τείχη, κατασκευασμένα από μεγάλους γωνιόλιθους κατά μία παραλλαγή του ισοδομικού συστήματος, σώζονται σε καλή κατάσταση στη Β πλευρά και εξαιρετικά αποσπασματικά στη Δ πλευρά. Ο Valmin 1930, 56-59, εικ.4 τα χρονολόγησε προφανώς με βάση κάποια τεκτονικά σημεία στον ύστερο 5ο ή πρώιμο 4ο αι. π.Χ., όμως σύμφωνα με τον Hope Simpson 1966, 123-124, πίν.26b φαίνεται να ανήκουν στην περίοδο 320-270 π.Χ.· πρβλ. Παπαχατζής 3, 102 σημ.2, εικ.16-18.
24 Leake 1830Ι, 354-355.
25 Βλ. Curtius 1852, 161-162.
26 Βλ. Bursian 1872, 168-169· πρβλ. Frazer ΙΙΙ, 425.
27 Sachs 2006, 107.
28 Πρβλ. Παπαχατζής 3, 100, 104· Riethmüller 2005, 169 σημ.118. Για τη λατρεία της Συρίας θεάς και τη σχετική βιβλιογραφία βλ. Osanna 1996, 257· Zunino 1997, 246-248. Με τη Συρία θεά θα μπορούσε ενδεχομένως να συνδεθεί η δεξαμενή, όπου θα βρίσκονταν τα ιερά ψάρια της, όπως γνωρίζουμε κι από αλλού
29 Valmin 1930, 59.
30 Sachs 2006, 109, εικ.20.
31 Βλ. Sachs 2006, 108 με σημ.437.
32 Για τα τρία κτήρια βλ. τις πληροφορίες στη διαδικτυακή βάση δεδομένων Archaeology in Greece Online, http://chronique.efa.gr/index.php/fiches/voir/1503/ και http://chronique.efa.gr/index.php/fiches/voir/2083/. Δεν γνωρίζουμε αν έχει δημοσιευτεί η διάλεξη της X. Arapoyanni, “Survey nell’antica Thouria. I risultati di una collaborazione produttiva” στο πλαίσιο του L’archeologia degli Italiani vista dai Greci. Conversazioni in occasione del Centenario della SAIA, 19-20 giugno 2009. Περαιτέρω πληροφορίες για το ερευνητικό πρόγραμμα μπορούν να αντληθούν από το Notiziario della Scuola Archeologica Italiana di Atene, το οποίο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο.