Κυπαρισσία: Ιερό της Αθηνάς Κυπαρισσίας
Ο Παυσανίας ολοκληρώνει το βιβλίο των Μεσσηνιακών ως εξής: «Φθάνοντας στας Κυπαρισσιάς από την Πύλο έχει κανείς μια πηγή, κάτω από την πόλη και κοντά στη θάλασσα· η πηγή λένε πως ανάβλυσε για τον Διόνυσο, όταν αυτός χτύπησε με το θύρσο το έδαφος, και γι’ αυτό ονομάζουν την πηγή Διονυσιάδα. Υπάρχει και ιερό του Απόλλωνα στας Κυπαρισσιάς και της Αθηνάς, της ονομαζόμενης κυπαρισσίας. Στο λεγόμενο Αυλώνα υπάρχει ναός με λατρευτικό άγαλμα του Ασκληπιού αυλωνίου. Σ’ αυτό το μέρος περνάει ο ποταμός Νέδα ανάμεσα στη Μεσσηνία και στην Ηλεία»1.
Με βάση τον Παυσανία κι άλλους συγγραφείς η αρχαία Κυπάρισσος ή Κυπαρισσία ή Κυπαρισσιαί εντοπίζεται στην περιοχή της σύγχρονης ομώνυμης πόλης, περίπου 30 χμ. Ν του ποταμού Νέδα, που συνιστά το όριο μεταξύ της Μεσσηνίας και της Τριφυλίας2. Εξαιτίας της συνεχούς κατοίκησης από την αρχαιότητα και της ελλιπούς αρχαιολογικής έρευνας λίγα είναι γνωστά για την τοπογραφία της αρχαίας πόλης. Στον Ψευδο-Σκύλακα, όπου συναντάμε την πρώτη μνεία της πόλης, σημειώνεται ότι απέχει από τη θάλασσα 7 στάδια3. Από το -365, που καταλήφθηκε από τους Αρκάδες κι αποδόθηκε προφανώς στη Μεσσήνη, ως το -191, οπότε προσχώρησε ως ανεξάρτητο μέλος στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, φαίνεται ότι λειτούργησε ως λιμάνι της Μεσσήνης4.
Ως ακρόπολη έχει χρησιμεύσει διαχρονικά ένας επιβλητικός λόφος, ύψους 150 μ. στο Α άκρο της πόλης, όπου βρίσκεται το Κάστρο της Αρκαδιάς. Στην κατασκευή του έχουν χρησιμοποιηθεί γωνιόλιθοι από τα αρχαία τείχη της ακρόπολης: ειδικότερα στη Ν πλευρά είναι ορατό από μακριά ένα τμήμα κατασκευασμένο εξολοκλήρου από γωνιόλιθους. Δεν είναι γνωστά άλλα ευρήματα από την ακρόπολη, από όπου ακόμη κι η κεραμική είναι δυσεύρετη, όπως συμβαίνει και σε άλλα κάστρα με μακραίωνη διάρκεια ζωής5.
Το κέντρο της αρχαίας πόλης πρέπει να βρισκόταν στην περιοχή Μούσγα/Φόρος, ΒΑ του σιδηροδρομικού σταθμού, όπου έχουν ανασκαφεί πολυάριθμα λείψανα οικιών και δημοσίων κτηρίων από την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή6.
Οι παλαιότεροι ερευνητές κάνουν λόγο για τα λείψανα ενός κτηρίου ιωνικού ρυθμού, πιθανόν ναού, παρά το ερειπωμένο παρεκκλήσι του Αγ. Γεωργίου, στο μέσο περίπου της διαδρομής μεταξύ του Κάστρου και της παραλίας7. Άλλα αρχιτεκτονικά μέλη στην ίδια περίπου περιοχή καταγράφει κι ο Κυπαρίσσης, η τύχη των οποίων αγνοείται με τη σύγχρονη ανοικοδόμηση8.
Ο Frazer υποθέτει ότι ο ιωνικός ναός ανήκει στον Απόλλωνα και ότι ο ναός της Αθηνάς θα βρισκόταν στην ακρόπολη9. Ανάλογα κι ο Παπαχατζής δέχεται την ύπαρξη διαφορετικών ναών για τους δύο θεούς υποθέτοντας ότι ο ναός του Απόλλωνα θα βρισκόταν στην αγορά και της Αθηνάς στην ακρόπολη10. Αν και πρόκειται για εύλογες υποθέσεις, ελλείψει δεδομένων δεν μπορούμε να πούμε τίποτε περισσότερο παρά μόνο να επισημάνουμε ένα άλλο ενδεχόμενο. Η Zunino θεωρεί ότι η Αθηνά Κυπαρισσία συνιστά την πολιούχο θεότητα της πόλης (κατά αναλογία με τον λακωνικό Ασωπό, επίσης παραθαλάσσιο κέντρο), κι επιπλέον ότι μοιράζεται το ίδιο ιερό με τον Απόλλωνα ερμηνεύοντας έτσι το χωρίο του Παυσανία, κατά έναν τρόπο που συνηθίζει η ίδια και σε άλλες περιπτώσεις11. Δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία πέραν ίσως της λακωνικής μνείας του Παυσανία ώστε να θεωρήσουμε ότι η Αθηνά Κυπαρισσία λατρευόταν στον ίδιο ναό με τον Απόλλωνα.
 |
| Στον λόφο του κάστρου ήταν η ακρόπολη της αρχαίας Κυπαρισσίας. Ο ναός της Αθηνάς σύμφωνα με την παράδοση τοποθετείτε στον ναό της αγίας Τριάδας (κάτω δεξιά στην φωτ) στον οποίο υπάρχουν ενσωματωμένα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Κάποια αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη βρίσκονται και μέσα στο κάστρο οπότε δεν μπορεί να αποκλειστεί η περίπτωση ο ναός της Αθηνάς Κυπαρισσίας να ήταν εκεί. |
Η θεά απεικονίζεται σε νομίσματα της πόλης κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια12. Φορά (κορινθιακό) κράνος με λοφίο και αττικό πέπλο –σε κάποια διακρίνεται η αιγίδα. Με το δεξί χέρι, απλωμένο μπροστά, κρατά φιάλη και με το αριστερό δόρυ, που στηρίζεται στο έδαφος. Σε κάποιες περιπτώσεις η ασπίδα στέκεται όρθια ανάμεσα στη θεά και στο δόρυ.
Μεσσήνη: Ιερό Αθηνάς Κυπαρισσίας
Από τη Μεσσήνη προέρχεται μία σειρά ενεπίγραφων ασβεστολιθικών στηλών με καταλόγους ονομάτων αξιωματούχων στη λατρεία της Αθηνάς Κυπαρισσίας. Οι επιγραφές αυτές, που φαίνεται όλες να χρονολογούνται στον -3ο αι., έχουν βρεθεί σε διαφορετικά σημεία της αρχαίας πόλης. Δύο στήλες βρέθηκαν εντοιχισμένες στην υστερορωμαϊκή κατασκευή που αποκαλύφθηκε στο μνημειακό κλιμακοστάσιο του Ασκληπιείου / Σεβαστείου από τον Ορλάνδο το 196013. Τρεις άλλες επιγραφές βρέθηκαν Β από το ναό της Ορθίας, στην επιφανειακή επίχωση και μέσα στις νεότερες αποθέσεις του εκεί χειμάρρου· σύμφωνα με τον Θέμελη μπορεί να προέρχονται από την πτώση της ανωδομής της παρακείμενης υστερορωμαϊκής στοάς ή να έχουν μεταφερθεί με τα νερά του χειμάρρου από κάποιο άλλο σημείο14. Με μία από αυτές τις τρεις στήλες συγκολλήθηκε ένα θραύσμα που είχε βρεθεί ακριβώς μπροστά από το κρηναίο οικοδόμημα της αγοράς15. Τέλος, μία αποσπασματικά σωζόμενη στήλη βρέθηκε εντοιχισμένη σε χώρο της ύστερης φάσης του λεγόμενου «Οίκου των Ιερέων», αμέσως Ν από το Ασκληπιείο16.
Φαίνεται απίθανο οι ενεπίγραφες αυτές στήλες να προέρχονται από την πόλη Κυπαρισσία, όπου υπήρχε ιερό της Αθηνάς Κυπαρισσίας17. Όμως, μπορεί η λατρεία να προέρχεται από αυτή την πόλη και να εγκαθιδρύθηκε στη νέα πρωτεύουσα με την ενσωμάτωση της Κυπαρισσίας στο κράτος της Μεσσήνης18. Παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον πρωταρχικό χώρο λατρείας της θεάς η διαπίστωση του Θέμελη ότι δύο από τις στήλες, που έχουν παρόμοια αρχιτεκτονική διαμόρφωση και διαστάσεις, ήταν ενσωματωμένες ως παραστάδες ή θυρώματα στον χαμένο ναό της Αθηνάς Κυπαρισσίας, ενώ ανάλογη πιθανόν ήταν και η πρωταρχική θέση των υπολοίπων19.
 |
| Νομίσματα της αρχαίας πόλης με την Αθηνά Κυπαρισσία. Αριστερά: Ασσάριον αρχαίας Κυπαρισσίας. +193 έως +211. Αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου. Διακρίνεται η επιγραφή KYPARICCIEWN ενώ απεικονίζεται η Αθηνά να στέκεται αριστερά από βωμό , κρατώντας πατάριον με δόρυ και ασπίδα στο πλευρό της . Δεξιά: Ασσάριον αρχαίας Κυπαρισσίας. Πλαυτίλλα γυναίκα του Καρακάλλα. +202 έως +205 . Διακρίνεται η επιγραφή KYPARICCIEWN. Απεικονίζεται η Αθηνά κρατώντας πατάριον και δόρυ . |
Μεσσήνη: Ιερό Αθηνάς Κυπαρισσίας
Από τη Μεσσήνη προέρχεται μία σειρά ενεπίγραφων ασβεστολιθικών στηλών με καταλόγους ονομάτων αξιωματούχων στη λατρεία της Αθηνάς Κυπαρισσίας. Οι επιγραφές αυτές, που φαίνεται όλες να χρονολογούνται στον -3ο αι., έχουν βρεθεί σε διαφορετικά σημεία της αρχαίας πόλης. Δύο στήλες βρέθηκαν εντοιχισμένες στην υστερορωμαϊκή κατασκευή που αποκαλύφθηκε στο μνημειακό κλιμακοστάσιο του Ασκληπιείου / Σεβαστείου από τον Ορλάνδο το 196013. Τρεις άλλες επιγραφές βρέθηκαν Β από το ναό της Ορθίας, στην επιφανειακή επίχωση και μέσα στις νεότερες αποθέσεις του εκεί χειμάρρου· σύμφωνα με τον Θέμελη μπορεί να προέρχονται από την πτώση της ανωδομής της παρακείμενης υστερορωμαϊκής στοάς ή να έχουν μεταφερθεί με τα νερά του χειμάρρου από κάποιο άλλο σημείο14. Με μία από αυτές τις τρεις στήλες συγκολλήθηκε ένα θραύσμα που είχε βρεθεί ακριβώς μπροστά από το κρηναίο οικοδόμημα της αγοράς15. Τέλος, μία αποσπασματικά σωζόμενη στήλη βρέθηκε εντοιχισμένη σε χώρο της ύστερης φάσης του λεγόμενου «Οίκου των Ιερέων», αμέσως Ν από το Ασκληπιείο16.
Φαίνεται απίθανο οι ενεπίγραφες αυτές στήλες να προέρχονται από την πόλη Κυπαρισσία, όπου υπήρχε ιερό της Αθηνάς Κυπαρισσίας17. Όμως, μπορεί η λατρεία να προέρχεται από αυτή την πόλη και να εγκαθιδρύθηκε στη νέα πρωτεύουσα με την ενσωμάτωση της Κυπαρισσίας στο κράτος της Μεσσήνης18. Παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον πρωταρχικό χώρο λατρείας της θεάς η διαπίστωση του Θέμελη ότι δύο από τις στήλες, που έχουν παρόμοια αρχιτεκτονική διαμόρφωση και διαστάσεις, ήταν ενσωματωμένες ως παραστάδες ή θυρώματα στον χαμένο ναό της Αθηνάς Κυπαρισσίας, ενώ ανάλογη πιθανόν ήταν και η πρωταρχική θέση των υπολοίπων19.
Προς στιγμήν ο Θέμελης ταύτισε τον χώρο της λατρείας της στη Μεσσήνη με το λεγόμενο ιερό Ω-Ω, που αποκαλύφθηκε στα χρόνια 1992-94 αμέσως Δ του υστεροκλασικού ναού της
Ορθίας Άρτεμης, και το οποίο ταυτίζεται από τα ευρήματα με το ιερό της Δήμητρας και των Διόσκουρων20. Στο ιερό είχε βρεθεί ένα ειδώλιο της Αθηνάς και η Müth στην πρόσφατη μονογραφία της για την πόλη εξετάζει το ενδεχόμενο ενσωμάτωσης της λατρείας της Αθηνάς στο ιερό αυτό21. Σημειωτέον ότι σε νομίσματα της Μεσσήνης των αυτοκρατορικών χρόνων μεταξύ των διαφόρων θεοτήτων που απεικονίζονται συναντούμε και την Αθηνά στον τύπο του Παλλάδιου22.
Όλες οι επιγραφές ξεκινούν με την αναγραφή του επώνυμου ιερέα και του τίτλου «(κ)ἱστιόκοσμοι καὶ προστάται Ἀθάναι Κυπαρισσίαι» – σε μία επιγραφή η θεότητα ορίζεται μόνο ως «Κυπαρισίαι». Το όνομα της Αθηνάς σε δοτική σίγουρα αναφέρεται σε λειτουργούς της λατρείας της, 28 πάντα στον αριθμό, στους προστάτες και στους κιστιόκοσμους κατά τους Έλληνες μελετητές ή ιστιόκοσμους κατά τους ξένους. Αυτό το αξίωμα είναι άγνωστο από αλλού, ενώ οι προστάτες φαίνεται ότι είχαν διοικητική λειτουργία23. Μόνο σε μία από τις επιγραφές κάτω από τον κατάλογο των ονομάτων γίνεται λόγος για «ὑπηρέτας» και «πρόσπολος». Περισσότερα δεδομένα για το ιερό της Αθηνάς Κυπαρισσίας στη Μεσσήνη και τη λειτουργία του θα προκύψουν ενδεχομένως από τη δημοσίευση των επιγραφών.
1 Παυσ. 4,36,7. Ο Παυσανίας, ταξιδεύοντας προφανώς με πλοίο από την Πύλο στην Κυπαρισσία, παραλείπει την ενδιάμεση περιοχή, στο μέσο της οποίας περίπου βρισκόταν σύμφωνα με τον Στρ. 8,3,23 και 8,4,6 η πόλη Έρανα, την οποία ταυτίζει με την Κυπαρισσία ο Στέφ. Βυζ. λ. Κυπαρισσία, ο οποίος μνημονεύει και την Αθηνά Κυπαρισσία: «πόλις τῆς Τριφυλίας, ἥ τις Ἔραννα ἐκαλεῖτο··τὸ ἐθνικὸν Κυπαρισσεὺς καὶ Κυπαρισσία ἡ Ἀθηνᾶ». Όμως σύμφωνα με τον Στρ. 8,4,6 (πρβλ. 8,3,23) η Έρανα βρίσκεται στο μέσο της απόστασης μεταξύ Πύλου και Κυπαρισσίας. Η ομηρική πόλη Κυπαρισσήεις (Β 593) φαίνεται ότι ήταν ένας πρώιμος οικισμός περίπου στην ίδια περιοχή αλλά σε διαφορετική θέση [Shipley 1997, 243], καθώς και ο Στρ. 8,3,25 τον διαχωρίζει ρητά από τη «μεσσηνιακή Κυπαρισσία», βλ. 8,3,22-25· επιπλέον, το τοπωνύμιο συναντάται στις πινακίδες της Πύλου ([ku] – pa – ri – so). Σχετικά βλ. Valmin 1930, 126-136· Hope Simpson – Lazenby 1970, 84· MME 113, 276 αρ.70· Meyer 1978, 205· Sachs 2006, 167 σημ.698.
2 Για την πόλη στους αρχαίους συγγραφείς βλ. Shipley 1997, 242-243 αρ.35· IACP 561 αρ.317. Η ταύτιση είχε προταθεί ήδη από τον Curtius 1852, 184-185 και συνιστά communis opinio· στην Κυπαρισσία έχει βρεθεί επιγραφή του 4ου ή 3ου αι. π.Χ., όπου γίνεται λόγος για «τὰν τῶν Κυπαρισσιέων χώραν» (IG V1, 1421). Για τελευταία φορά η Κυπαρισσία κατονομάζεται στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους (6ος αι. μ.Χ.) κι από το 1097 εμφανίζεται το τοπωνύμιο Αρκαδία ή Αρκαδιά (ο δημώδης τύπος), που διατηρείται μέχρι την απελευθέρωση από τους Τούρκους·.
3 Ψευδο-Σκύλαξ 45.
4 Για την αρχαία Κυπαρισσία βλ. Frazer III, 462-463· Κυπαρίσσης 1911· Valmin 1930, 126-135· Roebuck 1941, 24-25· ΜΜΕ 276-277 αρ.70· Meyer 1978, 204-206· Παπαχατζής 3, 183-189 σημ.2, εικ.163-167· DNP 6 (1999) 981-982 λ. Kyparissia· Sachs 2006, 169-173.
5 Frazer III, 463· Valmin 1930, 126, εικ.20, 131 (εκτός από κεραμική νεότερων χρόνων μόνο στη Β πλαγιά βρήκε δύο μελανόμορφα όστρακα και λίγα μυκηναϊκά)· McDonald – Hope Simpson 1961, 232 αρ.22 (κάνουν λόγο για πολλά όστρακα, μυκηναϊκά, μόνο στο άνδηρο της Β κλιτύος).
6 Στην περιοχή είχε ανασκάψει ο Κυπαρίσσης 1911, 249-252, ενώ σωστικές ανασκαφές έλαβαν χώρα κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970, βλ. Παπαχατζής 3, 183-189 σημ.2 και Sachs 2006, 171-172 για τη συνθετική παρουσίαση των αποτελεσμάτων των ανασκαφών και τη σχετική βιβλιογραφία.
7 Βλ. Curtius 1852, 184· Frazer III, 463· Valmin 1930, 131.
8 Βλ. Κυπαρίσσης 1911, 247-248.
9 Frazer III, 463. Την άποψή του επαναλαμβάνει η Dengate 1988, 189.
10 Παπαχατζής 3, 190 σημ.1.
11 Zunino 1997, 163 με σημ.51. Για παράδειγμα στην Κορώνη (Παυσ. 4,34,6: «Για θεούς, υπάρχει εδώ ναός της Άρτεμης που ονομάζεται παιδοτρόφος, του Διονύσου και του Ασκληπιού») η Zunino 1997, 66-67, 163 σημ.48, 184 σημ.163 πιστεύει ότι ο Ασκληπιός είναι σύνναος με την Άρτεμη και τον Διόνυσο, όπως και κάποιοι άλλοι μελετητές. Αντίθετα οι Frazer III, 231 και Musti – Torelli 1994, 185 μεταφράζουν «ναούς», ενώ κι ο Riethmüller 2005, 154 κάνοντας λόγο για το ναό του Ασκληπιού στην Κορώνη δεν αναφέρει καθόλου το ενδεχόμενο μίας τέτοιας συλλατρείας. Αμφίβολη είναι η βαρύτητα της χρήσης αλλού του ίδιου επιθέτου για τον Απόλλωνα, βλ. Κουρίνου 2000, 179.
12 Βλ. NCP 74 αρ.2, πίν.P,18· Παπαχατζής 3, 190 σημ.1, εικ.166,1· Zunino 1997, 145 αρ.Τ23,1-2.
13 Η μία στήλη σώζεται ακέραιη, βλ. ΠΑΕ 1960, 218, πίν.167· SEG 23,209· Zunino 1997, 143 αρ.Τ13. Η άλλη είναι αποκρουσμένη στο άνω τμήμα της, βλ. ΠΑΕ 1960, 218-219· SEG 23,210· Zunino 1997, 143 αρ.Τ14.
14 ΠΑΕ 1991, 95-96. Πρόκειται για: 1) μία ακέραιη πεσσόσχημη στήλη αρ.ευρ.3621, βλ. ΠΑΕ 1991, 99-100 αρ.7, πίν.62· SEG 43,144· Zunino 1997, 143 αρ.Τ15, 2) το άνω τμήμα πεσσόσχημης στήλης αρ.ευρ.3537, βλ. ΠΑΕ 1991, 100 αρ.8, πίν.63· SEG 43,143· Zunino 1997, 143 αρ.Τ16, 3) ένα θραύσμα στήλης αρ.ευρ.3454, που διασώζει τμήμα της δεξιάς κατακόρυφης πλευράς, όπου διακρίνονται μόνο οι καταλήξεις ονομάτων, αλλά είναι πολύ πιθανό να έχουμε κατάλογο του ίδιου τύπου, βλ. ΠΑΕ 1991, 101 αρ.9, πίν.64· SEG 43,147.
15 Πρόκειται για ένα θραύσμα φθαρμένης στήλης αρ.ευρ.1351, βλ. ΠΑΕ 1989, 96-97, πίν.75β, που συγκολλήθηκε με τη στήλη αρ.2 της παραπάνω σημείωσης.
16 Για τη στήλη αρ.ευρ.1147, βλ. ΠΑΕ 1988, 62-63, πίν.48α· SEG 39,381· SEG 41,341· Zunino 1997, 144 αρ.Τ17.
17 Την πιθανότητα αυτή εξετάζει και απορρίπτει η Zunino 1997, 164 με σημ.54.
18 Christien 1996-97, 457-458· Zunino 1997, 163. Βλ. και στο προηγούμενο κεφάλαιο.
19 ΠΑΕ 1991, 101· Θέμελης 1999, 145.
20 Βλ. ΠΑΕ 1988, 63· ΠΑΕ 1991, 101· Έργον 1991, 30. Για την ανασκευή της άποψης βλ. Έργον 1992, 37. Για το ιερό Ω-Ω βλ. Themelis 1998, 157-186· Θέμελης 1999, 87-89, εικ.40.
21 Βλ. Müth 2007, 132-140.
22 NCP 72 αρ.6, πίν.P,7· HN2 432.
23 «Προστατίνα» στη Μεσσήνη είναι ο τίτλος μίας ιέρειας πιθανώς της Δήμητρας Μελαίνας (IG V1,1447). Για τα αξιώματα βλ. ΠΑΕ 1960, 219· Zunino 1997, 164.
Ορθίας Άρτεμης, και το οποίο ταυτίζεται από τα ευρήματα με το ιερό της Δήμητρας και των Διόσκουρων20. Στο ιερό είχε βρεθεί ένα ειδώλιο της Αθηνάς και η Müth στην πρόσφατη μονογραφία της για την πόλη εξετάζει το ενδεχόμενο ενσωμάτωσης της λατρείας της Αθηνάς στο ιερό αυτό21. Σημειωτέον ότι σε νομίσματα της Μεσσήνης των αυτοκρατορικών χρόνων μεταξύ των διαφόρων θεοτήτων που απεικονίζονται συναντούμε και την Αθηνά στον τύπο του Παλλάδιου22.
 |
| Αριστερά: Αεροφωτογραφία του συγκροτήματος του Ασκληπιείου και των μνημείων στην άμεση περιοχή του. Βόρεια εκτείνεται η Αγορά της πόλης, η οποία ανασκάπτεται. Στο βάθος δεξιά διακρίνονται τα ερείπια του Θεάτρου και της Κρήνης Αρσινόης. Δεξιά: Στη μακέτα του συγκροτήματος τα κτίρια των στοών και ο δωρικός ναός αναπαριστάνονται από τα θεμέλια ως την οροφή. |
Όλες οι επιγραφές ξεκινούν με την αναγραφή του επώνυμου ιερέα και του τίτλου «(κ)ἱστιόκοσμοι καὶ προστάται Ἀθάναι Κυπαρισσίαι» – σε μία επιγραφή η θεότητα ορίζεται μόνο ως «Κυπαρισίαι». Το όνομα της Αθηνάς σε δοτική σίγουρα αναφέρεται σε λειτουργούς της λατρείας της, 28 πάντα στον αριθμό, στους προστάτες και στους κιστιόκοσμους κατά τους Έλληνες μελετητές ή ιστιόκοσμους κατά τους ξένους. Αυτό το αξίωμα είναι άγνωστο από αλλού, ενώ οι προστάτες φαίνεται ότι είχαν διοικητική λειτουργία23. Μόνο σε μία από τις επιγραφές κάτω από τον κατάλογο των ονομάτων γίνεται λόγος για «ὑπηρέτας» και «πρόσπολος». Περισσότερα δεδομένα για το ιερό της Αθηνάς Κυπαρισσίας στη Μεσσήνη και τη λειτουργία του θα προκύψουν ενδεχομένως από τη δημοσίευση των επιγραφών.
Ελένη Μητσοπούλου: "Τα Ιερά της Αθηνάς στην Πελοπόννησο"
Νομίσματα: Σφραγιδόλιθοι και νομίσματα αρχαίας Μεσσηνίας και Τριφυλίας
Αριστομένης ο Μεσσήνιος
Νομίσματα: Σφραγιδόλιθοι και νομίσματα αρχαίας Μεσσηνίας και Τριφυλίας
Αριστομένης ο Μεσσήνιος
1 Παυσ. 4,36,7. Ο Παυσανίας, ταξιδεύοντας προφανώς με πλοίο από την Πύλο στην Κυπαρισσία, παραλείπει την ενδιάμεση περιοχή, στο μέσο της οποίας περίπου βρισκόταν σύμφωνα με τον Στρ. 8,3,23 και 8,4,6 η πόλη Έρανα, την οποία ταυτίζει με την Κυπαρισσία ο Στέφ. Βυζ. λ. Κυπαρισσία, ο οποίος μνημονεύει και την Αθηνά Κυπαρισσία: «πόλις τῆς Τριφυλίας, ἥ τις Ἔραννα ἐκαλεῖτο··τὸ ἐθνικὸν Κυπαρισσεὺς καὶ Κυπαρισσία ἡ Ἀθηνᾶ». Όμως σύμφωνα με τον Στρ. 8,4,6 (πρβλ. 8,3,23) η Έρανα βρίσκεται στο μέσο της απόστασης μεταξύ Πύλου και Κυπαρισσίας. Η ομηρική πόλη Κυπαρισσήεις (Β 593) φαίνεται ότι ήταν ένας πρώιμος οικισμός περίπου στην ίδια περιοχή αλλά σε διαφορετική θέση [Shipley 1997, 243], καθώς και ο Στρ. 8,3,25 τον διαχωρίζει ρητά από τη «μεσσηνιακή Κυπαρισσία», βλ. 8,3,22-25· επιπλέον, το τοπωνύμιο συναντάται στις πινακίδες της Πύλου ([ku] – pa – ri – so). Σχετικά βλ. Valmin 1930, 126-136· Hope Simpson – Lazenby 1970, 84· MME 113, 276 αρ.70· Meyer 1978, 205· Sachs 2006, 167 σημ.698.
2 Για την πόλη στους αρχαίους συγγραφείς βλ. Shipley 1997, 242-243 αρ.35· IACP 561 αρ.317. Η ταύτιση είχε προταθεί ήδη από τον Curtius 1852, 184-185 και συνιστά communis opinio· στην Κυπαρισσία έχει βρεθεί επιγραφή του 4ου ή 3ου αι. π.Χ., όπου γίνεται λόγος για «τὰν τῶν Κυπαρισσιέων χώραν» (IG V1, 1421). Για τελευταία φορά η Κυπαρισσία κατονομάζεται στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους (6ος αι. μ.Χ.) κι από το 1097 εμφανίζεται το τοπωνύμιο Αρκαδία ή Αρκαδιά (ο δημώδης τύπος), που διατηρείται μέχρι την απελευθέρωση από τους Τούρκους·.
3 Ψευδο-Σκύλαξ 45.
4 Για την αρχαία Κυπαρισσία βλ. Frazer III, 462-463· Κυπαρίσσης 1911· Valmin 1930, 126-135· Roebuck 1941, 24-25· ΜΜΕ 276-277 αρ.70· Meyer 1978, 204-206· Παπαχατζής 3, 183-189 σημ.2, εικ.163-167· DNP 6 (1999) 981-982 λ. Kyparissia· Sachs 2006, 169-173.
5 Frazer III, 463· Valmin 1930, 126, εικ.20, 131 (εκτός από κεραμική νεότερων χρόνων μόνο στη Β πλαγιά βρήκε δύο μελανόμορφα όστρακα και λίγα μυκηναϊκά)· McDonald – Hope Simpson 1961, 232 αρ.22 (κάνουν λόγο για πολλά όστρακα, μυκηναϊκά, μόνο στο άνδηρο της Β κλιτύος).
6 Στην περιοχή είχε ανασκάψει ο Κυπαρίσσης 1911, 249-252, ενώ σωστικές ανασκαφές έλαβαν χώρα κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970, βλ. Παπαχατζής 3, 183-189 σημ.2 και Sachs 2006, 171-172 για τη συνθετική παρουσίαση των αποτελεσμάτων των ανασκαφών και τη σχετική βιβλιογραφία.
7 Βλ. Curtius 1852, 184· Frazer III, 463· Valmin 1930, 131.
8 Βλ. Κυπαρίσσης 1911, 247-248.
9 Frazer III, 463. Την άποψή του επαναλαμβάνει η Dengate 1988, 189.
10 Παπαχατζής 3, 190 σημ.1.
11 Zunino 1997, 163 με σημ.51. Για παράδειγμα στην Κορώνη (Παυσ. 4,34,6: «Για θεούς, υπάρχει εδώ ναός της Άρτεμης που ονομάζεται παιδοτρόφος, του Διονύσου και του Ασκληπιού») η Zunino 1997, 66-67, 163 σημ.48, 184 σημ.163 πιστεύει ότι ο Ασκληπιός είναι σύνναος με την Άρτεμη και τον Διόνυσο, όπως και κάποιοι άλλοι μελετητές. Αντίθετα οι Frazer III, 231 και Musti – Torelli 1994, 185 μεταφράζουν «ναούς», ενώ κι ο Riethmüller 2005, 154 κάνοντας λόγο για το ναό του Ασκληπιού στην Κορώνη δεν αναφέρει καθόλου το ενδεχόμενο μίας τέτοιας συλλατρείας. Αμφίβολη είναι η βαρύτητα της χρήσης αλλού του ίδιου επιθέτου για τον Απόλλωνα, βλ. Κουρίνου 2000, 179.
12 Βλ. NCP 74 αρ.2, πίν.P,18· Παπαχατζής 3, 190 σημ.1, εικ.166,1· Zunino 1997, 145 αρ.Τ23,1-2.
13 Η μία στήλη σώζεται ακέραιη, βλ. ΠΑΕ 1960, 218, πίν.167· SEG 23,209· Zunino 1997, 143 αρ.Τ13. Η άλλη είναι αποκρουσμένη στο άνω τμήμα της, βλ. ΠΑΕ 1960, 218-219· SEG 23,210· Zunino 1997, 143 αρ.Τ14.
14 ΠΑΕ 1991, 95-96. Πρόκειται για: 1) μία ακέραιη πεσσόσχημη στήλη αρ.ευρ.3621, βλ. ΠΑΕ 1991, 99-100 αρ.7, πίν.62· SEG 43,144· Zunino 1997, 143 αρ.Τ15, 2) το άνω τμήμα πεσσόσχημης στήλης αρ.ευρ.3537, βλ. ΠΑΕ 1991, 100 αρ.8, πίν.63· SEG 43,143· Zunino 1997, 143 αρ.Τ16, 3) ένα θραύσμα στήλης αρ.ευρ.3454, που διασώζει τμήμα της δεξιάς κατακόρυφης πλευράς, όπου διακρίνονται μόνο οι καταλήξεις ονομάτων, αλλά είναι πολύ πιθανό να έχουμε κατάλογο του ίδιου τύπου, βλ. ΠΑΕ 1991, 101 αρ.9, πίν.64· SEG 43,147.
15 Πρόκειται για ένα θραύσμα φθαρμένης στήλης αρ.ευρ.1351, βλ. ΠΑΕ 1989, 96-97, πίν.75β, που συγκολλήθηκε με τη στήλη αρ.2 της παραπάνω σημείωσης.
16 Για τη στήλη αρ.ευρ.1147, βλ. ΠΑΕ 1988, 62-63, πίν.48α· SEG 39,381· SEG 41,341· Zunino 1997, 144 αρ.Τ17.
17 Την πιθανότητα αυτή εξετάζει και απορρίπτει η Zunino 1997, 164 με σημ.54.
18 Christien 1996-97, 457-458· Zunino 1997, 163. Βλ. και στο προηγούμενο κεφάλαιο.
19 ΠΑΕ 1991, 101· Θέμελης 1999, 145.
20 Βλ. ΠΑΕ 1988, 63· ΠΑΕ 1991, 101· Έργον 1991, 30. Για την ανασκευή της άποψης βλ. Έργον 1992, 37. Για το ιερό Ω-Ω βλ. Themelis 1998, 157-186· Θέμελης 1999, 87-89, εικ.40.
21 Βλ. Müth 2007, 132-140.
22 NCP 72 αρ.6, πίν.P,7· HN2 432.
23 «Προστατίνα» στη Μεσσήνη είναι ο τίτλος μίας ιέρειας πιθανώς της Δήμητρας Μελαίνας (IG V1,1447). Για τα αξιώματα βλ. ΠΑΕ 1960, 219· Zunino 1997, 164.