Σε θέση γνωστή και ως Χρυσούλι ή Παλιόκαστρο, Ν/ΝΑ του χωριού Άλβαινα1 (σήμερα δημοτικό διαμέρισμα Μίνθης Δήμου Ζαχάρως) και σε απότομη κορυφή λόφου στον ορεινό όγκο της Άλβαινας (σήμερα Μίνθη) έχει από παλιά εντοπιστεί μεσαιωνικό κάστρο.2 Σε πλάτωμα της νότιας πλευράς αλλά και στις άλλες πλαγιές του λόφου απλώνονται τα ερείπια του μεσαιωνικού οικισμού. Η ταύτιση της θέσης, που είναι από τους πλέον εντυπωσιακούς οικισμούς- κάστρα της Ηλείας με το θρυλικό κάστρο του Αρακλόβου, γνωστού από το Χρονικόν του Μορέως, είναι κατά την γνώμη μου απολύτως πειστική3.
Ο ναός της Παναγίας
Στην δυτική πλευρά, στον αυχένα που σχηματίζεται ανάμεσα στην κορυφή Βουνάκα και στο Χρυσούλι, πάνω στο μονοπάτι ξεκινάει το μονοπάτι που οδηγεί στο κάστρο, εντοπίστηκαν τα ερείπια του ναού. Η Παναγιά του Κάστρου, όπως είναι γνωστή στους ντόπιους, έχει ταυτιστεί με την παναγία που αναφέρεται ως ερειπωμένη ήδη στην Ενετική απογραφή του 17004.
Στο πιό απότομο και δύσβατο σημείο, στην ανατολική πλιαγιά υπάρχει σπήλαιο εντός του οποίου διατηρούνται τα ερείπια βυζαντινού ασκηταριού, αφιερωμένου στην μεταμόρφωση του Σωτήρος. Στο κοντινό ύψωμα Στρωσιδάκι που είναι χαμηλότερο και πιό επίπεδο, έχουν εντοπιστεί τα ίχνη ενός ακόμα ναού5.
Η Παναγιά είναι μια μονόχωρη αίθουσα εξωτερικών διαστάσεων 7,16Χ 4,70. Ανατολικά απολήγει σε μικρή ημικυλινδρική αψίδα. Διέθετε μία είσοδο στην δυτική πλευρά. Στο εσωτερικό είναι πεσμένο οικοδομικό υλικό από τους τοίχους και, συνεπώς, στοιχεία για το τέμπλο ή το δάπεδο δεν είναι διαθέσιμα.
Εξωτερικά η επίχωση ακολουθεί την κλίση του εδάφους και εντοπίζεται στην βόρεια, ανατολική και δυτική πλευρά και λιγότερο στην νότια. Ο βόρειος τοίχος, ο οποίος έχει παρεκκλίνει από την κατακόρυφο, είναι ορατός σε ύψος τουλάχιστον 1,80μ. Ο νότιος έχει μέγιστο ορατό ύψος 1,70.
Οι τοίχοι έχουν πάχος 0,74μ. Είναι δομημένοι με αργολιθοδομή που αποτελείται από ντόπιους ασβεστόλιθους διαφόρων μεγεθών. Μεγαλύτεροι χρησιμοποιούνται στα πιό ευαίσθητα στατικά σημεία, όπως οι γωνίες. Ασβεστοκονίαμα δεν διακρίνεται6.
Το οικοδομικό υλικό προέρχεται εκ περισυλλογής, αλλά και λατόμευση του αυτοφυούς λίθου που κυριαρχεί στον λόφο και η οποία μπορεί να συνδυάζεται με την ανάγκη διαμόρφωσης του εδάφους για την ανέγερση κτηρίων και την δημιουργία μονοπατιών. Η πρακτική αυτή ισχύει για όλες τις κατασκευές στο κάστρο της Άλβαινας καθώς και για όλα τα οχυρωμένα οικιστικά σύνολα της φραγκοκρατίας στην Ηλεία, όπου υπάρχει ασβεστολιθικό πέτρωμα7. Είναι χαρακτηριστική η απουσία πλίνθων στην τειχοποιία, υλικό το οποίο θα ήταν δυσεύρετο και δαπανηρό στο ορεινό κάστρο. Αυτή η έλλειψη έχει παρατηρηθεί και σε άλλες ορεινές θέσεις. Η χρήση του διαθέσιμοι οικοδομικού υλικού σε κτήρια ταπεινών προθέσεων είναι αναμενόμενη, διαχρονική και εντάσσεται στο πνεύμα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Ξύλινη κεραμοσκεπής στέγη θα κάλυπτε το κτίσμα. Όπως όλοι οι μονόχωροι ναοί της Ηλείας, η αναλογία των διαστάσεων της κάτοψης είναι 2:1, με το μήκος υπολογιζόμενο χωρίς τον ανατολικό τοίχο και το πλάτος υπολογιζόμενο στο εσωτερικό.
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η Παναγία συγκεντρώνει όλα τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των μικρών, λιτών ναών που εντάσσονται σε ορεινούς οικισμούς, όπως ο ναός του κάστρου της Ωριάς. Το κάστρο φαίνεται να γνωρίζει ανάπτυξη μετά το 12047, περίοδο στην οποία θα μπορούσαμε να εντάξουμε και τον ναό της Παναγίας.
Ασκηταριό του Σωτήρος στην Άλβαινα
Στην ανατολική και πλέον απότομη πλαγιά του λόφου του κάστρο της Άλβαινας, το μεσαιωνικό Αράκλοβο, βρίσκονται, μέσα σε βαθιά, σπηλαιώδη σχισμή ή μάλλον διευρυμένη διάκλαση του ασβετολιθικού πετρώματος, τα λείψανα του Βυζαντινού ασκηταριού της Αγια-Σωτήρας. Η θέση σημειώνεται ως "Byz. Kloster" (=Βυζαντινό Μοναστήρι) σε χάρτη του Graefinghoff, που δημοσίευσε ο W. Dorpfeld8. Αναφέρεται επίσης σε Ενετική απογραφή του 17009.
Στην είσοδο της σχισμής, που έχει κατεύθυνση Β-Ν, διαμορφώνεται ο ερειπωμένος και επικεχωσμένος ναϊσκος του ασκηταριού. Στο απότομο πρανές έξω από την διάκλαση, ένα ανάλημμα αυξάνει τον εκμεταλλεύσιμο χώρο. Οι εγκαταστάσεις στο εσωτερικό δεν διατηρούνται σε καλή κατάσταση, ενώ είναι και επικεχωσμένες.
Ο ναός είναι μονόχωρι αίθουσα, με εσωτερικές διαστάσεις 3,80μ. μήκος και 3,10μ. πλάτος σύμφωνα με τον Ν. Μουστόπουλο, ενώ σήμερα δεν διακρίνεται ευκρινώς ο βόρειος τοίχος. Οι άλλοι τρεις τοίχοι διατηρούνται σε ύψος 1,50μ. πάνω από την επίχωση. Στην ανατολική πλευρά μια κόγχη ανοίγεται στο πάχος του τοίχου, ενώ βορειότερα υπήρχε και μια δεύτερη ακόμη μεγαλύτερη, την οποία δεν σημειώνει ο Ν. Μουστσόπουλος. Πιθανόν λοιπόν το ναϊδριο να ήταν πλατύτερο και η μικρή κόγχη να είναι εκείνη του διακονικού. Καθώς ο ναός φράσσει την σπηλιά, η διέλευση επιτυγχάνεται μέσω του ναού, με δύο εισόδους, την βόρεια και την μεσημβρινή πλευρά.
Οι τοίχοι, πάχους 0,60μ., είναι δομημένοι με αδρολαξευμένες πέτρες, τοποθετημένες σε στρώσεις και συνδεδεμένες με ασβεστοκονίαμα. Θολίτες από πωρόλιθο σχηματίζουν το, ελαφρώς οξύκορφο μέτωπο του τεταρτοσφαιρίου της κόγχης. Ο ναός διατηρεί ελάχιστα σπαράγματα τοιχογραφιών.
Δεξιά Η είσοδος του ασκηταριού από Ν. Κάτω κάτοψη και τομή του ναού
Στην κόγχη μάλιστα διατηρούνται ίχνη τοιχογραφίας με κόκκινο χρώμα. Το 1953 ο Ν. Μουτσόπουλος είχε αποτυπώσει ένα πρόσωπο, στο οποίο είδε μάλιστα και φραγκική επίδραση.
Ο ναός του ασκηταρίου του Σωτήρος, συγκεντρώνει τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά, όπως η τοιχοποιία και το ελαφρώς οξυκόρυφο τόξο, που γνώρισαν μεγάλη διάδοση στην ορεινή Ηλεία κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας εποχή άλλωστε που γνωρίζει ακμή και το κάστρο Αράκλοβο10.
Δημήτριος Αθανασούλης: "Η ναοδομία στην Επισκοπή Ωλένης κατά την μέση και ύστερη Βυζαντινή περίοδο"
Βιβλιογραφία
-Γιαλούρης 1973, 156.
-Δημητρακόπουλος 1964, 315.
-Ντόκος 1974, 161.
-Κορδώσης 1989, 72, 85.
-Kourelis 2003, 260.
-Μουτσόπουλος 1956, 226-227.
1 Ή Άλβενα
2 Από το κάστρο διατηρούνται τείχη, η πύλη, κινστέρνες και άλλα κτήρια
3 Την ταύτιση με το Αράκλοβο διατύπωσε ο Ν. Βέης και την υποστηρίζουν οι Ν. Μουτσόπουλος, Μ. Κορδώσης και άλλοι ερευνητές. Αναλυτική τεκμηρίωση της ταύτισης κάνει ο Κορδώσης 1989. Για το κάστρο της Άλβαινας ή Μίνθης ή Χρυσούλι ή Βουνάκα βλ. Kourelis 2003, 259-261, όπου και η σχετική βιβλιογραφίια. Συμπλ. βλ. επίσης Γιαλούρης 1973, 155-156, Π. Κωνσταντόπουλος, Το Αράκλοβον, ΟλΧρον 3, 1972, 105-121, Μ. Κορδώσεις, Το μεσαιωνικό κάστρο Ρίζας κοινότητας Σμέρνας Ηλείας, Αντίφωνον, Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσ/νικη 1994, 353, Μ. Κορδώσης, Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κάστρου Αράκλοβου ως ενιαίου οικιστικού συνόλου, Πρακτικά του Δ΄Διεθνούς Συνεδρίου πελοποννησιακών Σπουδών, Κόρινθος, 9-16 Σεπτ. 1990, τ. Β΄Αθήναι 1992-1993, Μ. Κορδώσης, Η θέση του Αράκλοβου από τοπογραφικά και αρχαιολογικά στοιχεία, περιλήψεις επιστημονικών διαλέξεων που δόθηκαν κατά το Ακαδημαϊκό έτος 1984-85 στα πλαίσια μαθημάτων εμβαθύνσεως ιστορίας και αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ, Δημητρακόπουλος 1964, 314 Βλ. χάρτες ΓΥΣ Ν. Φιγάλεια, Τρόπαια.138 Παλιότεροι ερευνητές αναφέρουν δύο ναούς: Δημητρακόπουλος 1964, 315, Γιαλούρης 1973, 156. Ανατολικά της Παναγίας υπάρχει άλλο ένα κτήριο, διαστάσεων 6,70Χ 4,50μ. και μμε αντίστοιχο προσανατολισμό, το οποίο δεν φαίνεται να είναι εκκλησία, καθώς δεν διακρίνεται αψίιδα.
4 Κορδώσης 1989, 85, Ντόκος 1974, 161.
5 Βλ. Ναός στο Στρωσιδάκη Άλβαινας. Δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να υπάρχουν και άλλοι ναοί στα ερείπια του, σχετικά εκτεταμένου οικισμού. μιά δεύτερη εκκλησία, του Αγίου Γεωργίου που αναφέρεται στην απογραφή ότι βρίσκεται στο Αρακλωβό του χωριού Χρυσούλι, ταυτίζεται επίσης από τον Μ. Κορδώνη με ερειπωμένο κτίσμα που βρίσκεται σε απόσταση 100μ. από την παναγία.
6 Η απουσία χρήσης ασβεστοκονιάματος είναι συνήθης σε Βυζαντινά κτήρια, ακόμα και σε εκκλησίες, πολλές φορές χρησιμοποιείται απλό κονίαμα αργίλου (πηλός): Βλ. Αθανασούλης 1998, 337. Πρβλ. και Μουτσόπουλος 2000, 13.
7 Η παρατήρηση οφείλεται στο καθηγητή Fred Cooper. Για το θέμα πρβλ. Kourelis 2003, 324, πιν. 210, όπου τα σημάδια λατόμευσης από τους ριζιμιούς βράχους είναι ιδιαιτέρως ευκρινή στον μεσαιωνικό οικισμό στο Μεσοβούνι.
7 Γύρω από το κάστρο υπάρχουν και άλλα μεσαιωνικά τοπωνύμια, όπως Φραγκόκαμπος.
8 Dorpfeld 1913, 4.
9 Ντόκος 1974, 161
10 Βλ. Πρόδρομος Νουσά, 69 κ.ε και Ασκηταριά, 421κ.ε. Για τα ασκηταριά της γειτονικής Γορτυνίας, βλ. Μουτσόπουλος 1956, 169- 231.
Η Παναγιά είναι μια μονόχωρη αίθουσα εξωτερικών διαστάσεων 7,16Χ 4,70. Ανατολικά απολήγει σε μικρή ημικυλινδρική αψίδα. Διέθετε μία είσοδο στην δυτική πλευρά. Στο εσωτερικό είναι πεσμένο οικοδομικό υλικό από τους τοίχους και, συνεπώς, στοιχεία για το τέμπλο ή το δάπεδο δεν είναι διαθέσιμα. Εξωτερικά η επίχωση ακολουθεί την κλίση του εδάφους και εντοπίζεται στην βόρεια, ανατολική και δυτική πλευρά και λιγότερο στην νότια. Ο βόρειος τοίχος, ο οποίος έχει παρεκκλίνει από την κατακόρυφο, είναι ορατός σε ύψος τουλάχιστον 1,80μ. Ο νότιος έχει μέγιστο ορατό ύψος 1,70.
Οι τοίχοι έχουν πάχος 0,74μ. Είναι δομημένοι με αργολιθοδομή που αποτελείται από ντόπιους ασβεστόλιθους διαφόρων μεγεθών. Μεγαλύτεροι χρησιμοποιούνται στα πιό ευαίσθητα στατικά σημεία, όπως οι γωνίες. Ασβεστοκονίαμα δεν διακρίνεται6.
Το οικοδομικό υλικό προέρχεται εκ περισυλλογής, αλλά και λατόμευση του αυτοφυούς λίθου που κυριαρχεί στον λόφο και η οποία μπορεί να συνδυάζεται με την ανάγκη διαμόρφωσης του εδάφους για την ανέγερση κτηρίων και την δημιουργία μονοπατιών. Η πρακτική αυτή ισχύει για όλες τις κατασκευές στο κάστρο της Άλβαινας καθώς και για όλα τα οχυρωμένα οικιστικά σύνολα της φραγκοκρατίας στην Ηλεία, όπου υπάρχει ασβεστολιθικό πέτρωμα7. Είναι χαρακτηριστική η απουσία πλίνθων στην τειχοποιία, υλικό το οποίο θα ήταν δυσεύρετο και δαπανηρό στο ορεινό κάστρο. Αυτή η έλλειψη έχει παρατηρηθεί και σε άλλες ορεινές θέσεις. Η χρήση του διαθέσιμοι οικοδομικού υλικού σε κτήρια ταπεινών προθέσεων είναι αναμενόμενη, διαχρονική και εντάσσεται στο πνεύμα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Ξύλινη κεραμοσκεπής στέγη θα κάλυπτε το κτίσμα. Όπως όλοι οι μονόχωροι ναοί της Ηλείας, η αναλογία των διαστάσεων της κάτοψης είναι 2:1, με το μήκος υπολογιζόμενο χωρίς τον ανατολικό τοίχο και το πλάτος υπολογιζόμενο στο εσωτερικό.
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η Παναγία συγκεντρώνει όλα τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των μικρών, λιτών ναών που εντάσσονται σε ορεινούς οικισμούς, όπως ο ναός του κάστρου της Ωριάς. Το κάστρο φαίνεται να γνωρίζει ανάπτυξη μετά το 12047, περίοδο στην οποία θα μπορούσαμε να εντάξουμε και τον ναό της Παναγίας.
Ασκηταριό του Σωτήρος στην Άλβαινα
Στην ανατολική και πλέον απότομη πλαγιά του λόφου του κάστρο της Άλβαινας, το μεσαιωνικό Αράκλοβο, βρίσκονται, μέσα σε βαθιά, σπηλαιώδη σχισμή ή μάλλον διευρυμένη διάκλαση του ασβετολιθικού πετρώματος, τα λείψανα του Βυζαντινού ασκηταριού της Αγια-Σωτήρας. Η θέση σημειώνεται ως "Byz. Kloster" (=Βυζαντινό Μοναστήρι) σε χάρτη του Graefinghoff, που δημοσίευσε ο W. Dorpfeld8. Αναφέρεται επίσης σε Ενετική απογραφή του 17009.
Στην είσοδο της σχισμής, που έχει κατεύθυνση Β-Ν, διαμορφώνεται ο ερειπωμένος και επικεχωσμένος ναϊσκος του ασκηταριού. Στο απότομο πρανές έξω από την διάκλαση, ένα ανάλημμα αυξάνει τον εκμεταλλεύσιμο χώρο. Οι εγκαταστάσεις στο εσωτερικό δεν διατηρούνται σε καλή κατάσταση, ενώ είναι και επικεχωσμένες.Ο ναός είναι μονόχωρι αίθουσα, με εσωτερικές διαστάσεις 3,80μ. μήκος και 3,10μ. πλάτος σύμφωνα με τον Ν. Μουστόπουλο, ενώ σήμερα δεν διακρίνεται ευκρινώς ο βόρειος τοίχος. Οι άλλοι τρεις τοίχοι διατηρούνται σε ύψος 1,50μ. πάνω από την επίχωση. Στην ανατολική πλευρά μια κόγχη ανοίγεται στο πάχος του τοίχου, ενώ βορειότερα υπήρχε και μια δεύτερη ακόμη μεγαλύτερη, την οποία δεν σημειώνει ο Ν. Μουστσόπουλος. Πιθανόν λοιπόν το ναϊδριο να ήταν πλατύτερο και η μικρή κόγχη να είναι εκείνη του διακονικού. Καθώς ο ναός φράσσει την σπηλιά, η διέλευση επιτυγχάνεται μέσω του ναού, με δύο εισόδους, την βόρεια και την μεσημβρινή πλευρά.
Οι τοίχοι, πάχους 0,60μ., είναι δομημένοι με αδρολαξευμένες πέτρες, τοποθετημένες σε στρώσεις και συνδεδεμένες με ασβεστοκονίαμα. Θολίτες από πωρόλιθο σχηματίζουν το, ελαφρώς οξύκορφο μέτωπο του τεταρτοσφαιρίου της κόγχης. Ο ναός διατηρεί ελάχιστα σπαράγματα τοιχογραφιών.
Δεξιά Η είσοδος του ασκηταριού από Ν. Κάτω κάτοψη και τομή του ναού
Στην κόγχη μάλιστα διατηρούνται ίχνη τοιχογραφίας με κόκκινο χρώμα. Το 1953 ο Ν. Μουτσόπουλος είχε αποτυπώσει ένα πρόσωπο, στο οποίο είδε μάλιστα και φραγκική επίδραση.
Ο ναός του ασκηταρίου του Σωτήρος, συγκεντρώνει τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά, όπως η τοιχοποιία και το ελαφρώς οξυκόρυφο τόξο, που γνώρισαν μεγάλη διάδοση στην ορεινή Ηλεία κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας εποχή άλλωστε που γνωρίζει ακμή και το κάστρο Αράκλοβο10.
 |
| Αριστερά η κόγχη και δεξιά ο ανατολικός τοίχος με τα ίχνη της δεύτερης κόγχης |
Δημήτριος Αθανασούλης: "Η ναοδομία στην Επισκοπή Ωλένης κατά την μέση και ύστερη Βυζαντινή περίοδο"
Βιβλιογραφία
-Γιαλούρης 1973, 156.
-Δημητρακόπουλος 1964, 315.
-Ντόκος 1974, 161.
-Κορδώσης 1989, 72, 85.
-Kourelis 2003, 260.
-Μουτσόπουλος 1956, 226-227.
1 Ή Άλβενα
2 Από το κάστρο διατηρούνται τείχη, η πύλη, κινστέρνες και άλλα κτήρια
3 Την ταύτιση με το Αράκλοβο διατύπωσε ο Ν. Βέης και την υποστηρίζουν οι Ν. Μουτσόπουλος, Μ. Κορδώσης και άλλοι ερευνητές. Αναλυτική τεκμηρίωση της ταύτισης κάνει ο Κορδώσης 1989. Για το κάστρο της Άλβαινας ή Μίνθης ή Χρυσούλι ή Βουνάκα βλ. Kourelis 2003, 259-261, όπου και η σχετική βιβλιογραφίια. Συμπλ. βλ. επίσης Γιαλούρης 1973, 155-156, Π. Κωνσταντόπουλος, Το Αράκλοβον, ΟλΧρον 3, 1972, 105-121, Μ. Κορδώσεις, Το μεσαιωνικό κάστρο Ρίζας κοινότητας Σμέρνας Ηλείας, Αντίφωνον, Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσ/νικη 1994, 353, Μ. Κορδώσης, Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κάστρου Αράκλοβου ως ενιαίου οικιστικού συνόλου, Πρακτικά του Δ΄Διεθνούς Συνεδρίου πελοποννησιακών Σπουδών, Κόρινθος, 9-16 Σεπτ. 1990, τ. Β΄Αθήναι 1992-1993, Μ. Κορδώσης, Η θέση του Αράκλοβου από τοπογραφικά και αρχαιολογικά στοιχεία, περιλήψεις επιστημονικών διαλέξεων που δόθηκαν κατά το Ακαδημαϊκό έτος 1984-85 στα πλαίσια μαθημάτων εμβαθύνσεως ιστορίας και αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ, Δημητρακόπουλος 1964, 314 Βλ. χάρτες ΓΥΣ Ν. Φιγάλεια, Τρόπαια.138 Παλιότεροι ερευνητές αναφέρουν δύο ναούς: Δημητρακόπουλος 1964, 315, Γιαλούρης 1973, 156. Ανατολικά της Παναγίας υπάρχει άλλο ένα κτήριο, διαστάσεων 6,70Χ 4,50μ. και μμε αντίστοιχο προσανατολισμό, το οποίο δεν φαίνεται να είναι εκκλησία, καθώς δεν διακρίνεται αψίιδα.
4 Κορδώσης 1989, 85, Ντόκος 1974, 161.
5 Βλ. Ναός στο Στρωσιδάκη Άλβαινας. Δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να υπάρχουν και άλλοι ναοί στα ερείπια του, σχετικά εκτεταμένου οικισμού. μιά δεύτερη εκκλησία, του Αγίου Γεωργίου που αναφέρεται στην απογραφή ότι βρίσκεται στο Αρακλωβό του χωριού Χρυσούλι, ταυτίζεται επίσης από τον Μ. Κορδώνη με ερειπωμένο κτίσμα που βρίσκεται σε απόσταση 100μ. από την παναγία.
6 Η απουσία χρήσης ασβεστοκονιάματος είναι συνήθης σε Βυζαντινά κτήρια, ακόμα και σε εκκλησίες, πολλές φορές χρησιμοποιείται απλό κονίαμα αργίλου (πηλός): Βλ. Αθανασούλης 1998, 337. Πρβλ. και Μουτσόπουλος 2000, 13.
7 Η παρατήρηση οφείλεται στο καθηγητή Fred Cooper. Για το θέμα πρβλ. Kourelis 2003, 324, πιν. 210, όπου τα σημάδια λατόμευσης από τους ριζιμιούς βράχους είναι ιδιαιτέρως ευκρινή στον μεσαιωνικό οικισμό στο Μεσοβούνι.
7 Γύρω από το κάστρο υπάρχουν και άλλα μεσαιωνικά τοπωνύμια, όπως Φραγκόκαμπος.
8 Dorpfeld 1913, 4.
9 Ντόκος 1974, 161
10 Βλ. Πρόδρομος Νουσά, 69 κ.ε και Ασκηταριά, 421κ.ε. Για τα ασκηταριά της γειτονικής Γορτυνίας, βλ. Μουτσόπουλος 1956, 169- 231.