Η ανάδειξη αθλητών με υψηλές επιδόσεις ικανών να διακριθούν σε πανελλήνιους αγώνες, ιδιαίτερα των δύο λαμπρών και φημισμένων ιερών Ολυμπίας και Δελφών, συμβαδίζει κατά κανόνα με τις περιόδους ελευθερίας και οικονομικής ευμάρειας των πόλεων- κρατών από τις οποίες αυτοί προέρχονται. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι πολλοί Mεσσήνιοι δρομείς διακρίνονται στα Ολύμπια κατά τη διάρκεια του -8ου αι., πριν ακόμη ξεσπάσει ο πρώτος Μεσσηνιακός πόλεμος.1 Μεσσήνιοι αθλητές εμφανίζονται εκ νέου στους καταλόγους των ολυμπιονικών από τον πρώιμο -4ο αι. και εξής, όταν η Mεσσήνη, πρωτεύουσα της νέας αυτόνομης Mεσσηνίας, ευημερεί και διψά για διακρίσεις.2 Ένα μόλις χρόνο μετά την ίδρυση της Μεσσήνης από τον Επαμεινώνδα, το -368, ο Μεσσήνιος Δαμίσκος ανακηρύσσεται νικητής στο αγώνισμα του σταδίου παίδων στην Ολυμπία, ενώ δύο δεκαετίες περίπου αργότερα, το -344, ο Μεσσήνιος Δαμάρητος στέφεται ολυμπιονίκης στο αγώνισμα της πυγμής παίδων στην Ολυμπία, στην επόμενη Ολυμπιάδα του -340 νικητής στο ίδιο αγώνισμα της πυγμής παίδων είναι και πάλι Μεσσήνιος, ο Τελέστας.3 Ολυμπιονίκης στον δρόμο σταδίου παίδων προς τα τέλη του -4ου αι. στέφθηκε και ο Μεσσήνιος Σόφιος, τον ανδριάντα του οποίου στην Ολυμπία είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας (6.3.2).4 Οι ολυμπιονίκες της Μεσσήνης αποτελούσαν ιδιαίτερη φορολογική τάξη, σύμφωνα με τις κατηγορίες πολιτών που αναφέρονται στην επιγραφή της λεγόμενης ὀκτωβόλου εἰσφορᾶς, του -1ου αι. (IG V 1, 1433).5
Oι εορτές και οι αγώνες που τις πλαισίωναν, γυμνικοί, ιππικοί και μουσικοί, έπαιζαν ρόλο σημαντικό στη ζωή των πολιτών της Μεσσήνης και ολόκληρης της μεσσηνιακής επικράτειας. Γεγονός μέγα για την πρωτεύουσα ήταν τα Ιθωμαία που εορτάζονταν κατά τη γενέθλιον ἡμέρα του Διός Ιθωμάτου.6 Ο Ιθωμάτας ήταν η πολιούχος θεότητα, η λατρευτική υπόσταση της οποίας σχετίζεται στενά με τον θνήσκοντα και αναγεννώμενο Δία της Κρήτης, τον αποκαλούμενον Δία Δικταίον, Κούρον Μέγιστον και Βελχάνον.7 Ο Κορίνθιος επικός ποιητής του -8ου/7ου αι. Εύμηλος Αμφιλύτου, από το γένος των Βακχιαδών, αναφέρει τον Δία Ιθωμάτα σε σχέση με μουσικούς αγώνες, δύο μάλιστα στίχους του διέσωσε ο Παυσανίας (4.33.2).8
Επιγραφή του τέλους του -1ου αι. αναφέρεται στα Ασκληπιεία, δεύτερη μεγάλη εορτή της Μεσσήνης, η οποία από τα χρόνια του Αυγούστου και εξής συνεορτάζεται με τα Ρωμαία (SEG 23, 212). Ο Λυσικράτης Λυσιδάμου, νικητής στους αγώνες αυτούς, τιμάται με χάλκινο ανδριάντα από την πόλη της Μεσσήνης.9 Το έτος +2/ 3 τιμάται ο Ρωμαίος ταμίας και στρατηγός Poplius Cornelius Scipio για την άριστη διεξαγωγή των Καισαρείων (SEG 23, 206), τα οποία ταυτίζονται με τα Ρωμαία.10
Αξιωματούχοι υπεύθυνοι για την οργάνωση των αγώνων ήταν οι αγωνοθέτες, εύποροι πολίτες της άρχουσας τάξης, οι οποίοι δαπανούσαν μεγάλα ποσά από την προσωπική περιουσία τους για δημοθοινίες, διανομές χρημάτων, τροφίμων και γλυκισμάτων κατά τη διάρκεια των αγώνων και των θεαμάτων προς τιμήν λατρευόμενων στην πόλη της Μεσσήνης θεοτήτων.11 Επιγραφές από τον Βώλιμνο της Αλαγωνίας, στον Ταΰγετο, αναφέρονται σε αγωνοθέτες της θεάς Λιμνάτιδος.12 Ο βασιλιάς της Kαππαδοκίας Aριαράθης E′ (-163/ -130), ο βασιλιάς της Kομμαγηνής Γάιος Iούλιος Aντίοχος Eπιφανής Φιλόπαππος, καθώς και ο αυτοκράτορας Aδριανός13 υπήρξαν αγωνοθέτες στα Παναθήναια και τα Διονύσια της Aθήνας.14 Aγωνοθέτης των Πυθίων υπήρξε και ο Βοιωτός ιστορικός Πλούταρχος (Συμποσιακῶν, 5.5.2), ο οποίος κατηγορεί τους βαθύπλουτους αγωνοθέτες οι οποίοι δαπανούσαν αλόγιστα για την προσωπική τους και μόνο προβολή.
Τη σημασία του αθλητισμού για την κοινωνία της Μεσσήνης μαρτυρεί, εκτός των άλλων, το μεγαλειώδες αρχιτεκτονικό συγκρότημα Γυμνασίου- Σταδίου το οποίο φιλοξενούσε την εφηβεία, θεσμό που αφορούσε στα μέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων της Μεσσήνης και των πόλεων της μεσσηνιακής επικράτειας, Ασίνης, Κορώνης, Κολωνίδων, Μεθώνης, Πύλου, Κυπαρισσίας και Θουρίας.15 Στη Θουρία τον -2ο αι. μαρτυρείται επιγραφικά γυμνασίαρχος, καθώς επίσης στις Κολωνίδες προς τα τέλη του -2ου αι.16 Οι έφηβοι στη Θουρία ονομάζονται τριτείρενες, όπως και στη Μεσσήνη, ήδη από τον -2ο αι. (IG V1, 1386). Ο θεσμός της εφηβείας λειτoυργούσε παράλληλα στην Πύλο (SEG 46, 435, -2οςαι.) και την Κορώνη, όπου αναφέρεται και ἀρχέφηβος σε κατάλογο του +3ου αι. (IG V 1, 1398). Ομοίως και στη Μεσσήνη, όπου, σε εφηβικούς καταλόγους του +177 και του +188, αναφέρεται ο ἀρχέφηβος και ο ανώτερος ιεραρχικά ἐφήβαρχος, αξιώματα που κατέχουν οι γιοι του γυμνασίαρχου και του υπογυμνασίαρχου αντίστοιχα.17 Ομάδες τεσσάρων έως πέντε εικοσαετών τελειόφοιτων εφήβων, οι λοχίαι, συγκροτούσαν μικρά εκστρατευτικά σώματα για ειδικές αποστολές που συνέβαλαν στη σκληραγώγησή τους και στο πέρασμα στην τάξη των ανδρών.18 Της ίδιας ηλικίας έφηβοι αναλάμβαναν και καθήκοντα ἐπιστάτου ἐπὶ τὰν ἄκραν, διοικητού ομάδας εφήβων (λοχίων;) υπεύθυνων για τη φύλαξη της ακρόπολης.19
Οι επιγραφές των εφηβικών καταλόγων της Μεσσήνης, όπου οι έφηβοι αναγράφονται κατά φυλές,20 είναι χαραγμένες σε παραστάδες και κίονες της δυτικής στοάς του Γυμνασίου. Η πρακτική αυτή δείχνει ότι η αναγραφή δεν ήταν συστηματική και ελεγχόμενη από τη μεσσηνιακή πολιτεία, αλλά προϊόν ματαιόδοξης επίδειξης, που χαρακτηρίζει τη μεσσηνιακή αριστοκρατία, εκπροσωπούμενη στην προκείμενη περίπτωση από τους γυμνασίαρχους. Οι περισσότεροι από τους αξιωματούχους αυτούς επιθυμούσαν διακαώς να εξάρουν και να διαιωνίσουν στην πέτρα την ευδόκιμη θητεία τους και να προβάλουν τους ασκούμενους στο Γυμνάσιο τριτείρενες γιους τους, τα ονόματα των οποίων αναγράφονται πρώτα στους καταλόγους. Οι τριτείρενες, αμέσως μετά την αποφοίτησή τους, μπορούσαν να αναλάβουν καθήκοντα υπογυμνασίαρχου. Οι γυμνασίαρχοι εμφανίζονται συχνά ως χορηγοί και ευεργέτες, αναλαμβάνοντας εξ ιδίων τις δαπάνες κατασκευής ή επισκευής κτηρίων, καθώς και της ανάθεσης τιμητικών ανδριάντων, σύμφωνα με τη μαρτυρία επιγραφικών κειμένων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η κατασκευή του Προπύλου του Γυμνασίου από τον γυμνασίαρχο Χαρτέλη Φίλωνος και η επισκευή του, το +42, από τον γυμνασίαρχο Διονύσιο Δημητρίου,21 καθώς επίσης η επισκευή των κεντρικών κερκίδων του Σταδίου από τον Θιώτα Φιλίνου και του θεάτρου από τον Σωσικράτη Σωσικράτεος.22
Μέσα από την άσκηση και τη σκληραγώγηση στο Γυμνάσιο και τους αγώνες στο Στάδιο της Μεσσήνης πολλοί έφηβοι αναδεικνύονταν σε αθλητές υψηλών επιδόσεων, οι οποίοι διακρίθηκαν με λαμπρές νίκες στα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια, τα Νέμεα και άλλους αγώνες ανά την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία (SEG 22, 228, 46, 410, 50, 423, 51, 478).23 Ο πλέον αξιοθαύμαστος Μεσσήνιος πολυνίκης παλαιστής και παγκρατιαστής, ο οποίος κατήγαγε 34 συνολικά νίκες σε 15 αγώνες ανά την Ελλάδα ως παῖς, ἀγένειος και ἀνὴρ παραμένει ανώνυμος:
Αρ. ευρ 2770, ύψ. 0,80 μ., πλ. άνω 0,73 μ., πλ. κάτω 0,80 μ., πάχ. άνω 0,56, πάχ. κάτω 0,64 μ. Πεσσόσχημο συμπαγές βάθρο από ασβεστόλιθο, ακέραιο εκτός από αποκρούσεις κάτω δεξιά.24 Φέρει κάτω έξεργο κυμάτιο. Στην πρόσθια όψη (Α) φέρει επιγραφή του 2ου αι. π.Χ. προς τιμήν Μεσσήνιου πολυνίκη αθλητή, η οποία περιλαμβάνει 39 στίχους οργανωμένους σε δύο παράλληλες στήλες (columnae) των 28 και των 11 αντίστοιχα στίχων, ενώ στην πίσω όψη (Β) φέρει επιγραφή του +2ου αι. προς τιμήν του Μεσσήνιου ευπατρίδη Τιβέριου Κλαύδιου Κρισπιανού Κυρίνα, γιου του Αριστομένη.25 Η επιγραφή στην όψη Α έχει ως εξής:
C o l u m n a A
Παῖδας πάλαν
Λύκαια
Ἀλέαια
Πύθια τ[ὰ] ἐν Μεγάροις
5 Δήλια τὰ [ἐν] Τάναγραι
Ῥωμαῖα τ[ὰ ἐ]ν Αἰγίωι
Ἴσθμια
Ἥραια
Νέμεα
10 Παναθήναια
Ἀγενείο[υ]ς πάλαν
Ἴσθμια
Ἐλευθέρεια τὰ ἐμ Π[λα]ταιαῖς
Ῥωμαῖα τὰ ἐν Χαλκίδι
15 Νέμεα
Ἄνδρας πάλαν
Ὀλύμπια
Λύκαια
Ἀλέαια
20 Ῥωμαῖα τὰ ἐν Αἰγίωι
Πύθια
Ἐλευθέρεια τὰ ἐν Λαρίσαι
Ἡραῖα
Νέμεα
25 Ἁλίεια
Ὀλύμπια
Λύκαια
Ἀλέαια
C o l u m n a B
Ἀγενείους παγκράτιον
Ἐλευθέρεια τὰ ἐμ Πλαταιαῖς
῾Ρωμαῖα τὰ ἐν Χαλκίδι
Ἄνδρας παγκράτιον
5 Λύκαια
Ἀλέαια
῾Ρωμαῖα τὰ ἐν Αἰγίωι
Πύθια
Ἐλευθέρεια τὰ ἐν Λαρίσαι
10 ῾Ρωμαῖα
Ἀλέαια
Ύψ. γραμμάτων 0,011-0,016 μ. Εποχής Αυγούστου. Οι αγώνες ῾Ρωμαῖα τὰ ἐν Αἰγίωι και Δήλια τὰ ἐν Τανάγραι δεν είναι γνωστοί από άλλες επιγραφικές ή φιλολογικές μαρτυρίες.
Ο αμάρτυρος αυτός υπεραθλητής υπήρξε δύο φορές ολυμπιονίκης στην πάλη και δύο επίσης φορές πυθιονίκης στην πάλη και το παγκράτιο στην κατηγορία των ανδρών, για να αναφέρουμε πρώτους τους σημαντικότερους πανελλήνιους αγώνες όπου διακρίθηκε. Ξεκίνησε την αθλητική του σταδιοδρομία ως παῖς με διακρίσεις στο αγώνισμα της πάλης με εννέα νίκες στα Λύκαια, τα Αλέαια της Τεγέας, τα Πύθια των Μεγάρων, τα Δήλια της Τανάγρας, τα Ρωμαία του Αιγίου, τα Ίσθμια, τα Ηραία, τα Νέμεα και τα Παναθήναια. Συνέχισε ως ἀγένειος (έφηβος) με τέσσερις νίκες στην πάλη (στα Ίσθμια, τα Ελευθέρεια των Πλαταιών, τα Ρωμαία της Χαλκίδος και τα Νέμεα) και με δύο νίκες στο παγκράτιο στα Ελευθέρεια και τα Ρωμαία των Πλαταιών και της Χαλκίδος. Στην ηλικιακή αυτή κατηγορία των αγένειων δεν επιτρεπόταν η συμμετοχή στους Ολυμπιακούς αγώνες.26 Ως ἀνὴρ είχε τις μέγιστες επιδόσεις του με 12 νίκες στην πάλη, δύο από τις οποίες στην Ολυμπία, και επτά νίκες στο παγκράτιο, από τις οποίες σημαντικότερη μπορεί να θεωρηθεί αυτή των Πυθίων. Τα Ρωμαία της Μεσσήνης συνεορτάζονταν με τα Ασκληπιεία, όπως αναφέραμε παραπάνω, γιατί το Σεβάστειο, το ιερό των Σεβαστών αυτοκρατόρων και της θεάς Ρώμης στεγαζόταν στη βόρεια υπερυψωμένη πτέρυγα του Ασκληπιείου, όπου λειτουργούσαν στα ελληνιστικά χρόνια δειπνιστήρια.27
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συμμετοχή του Μεσσήνιου πολυνίκη μας ως ἀνδρὸς και στα Ἁλίεια, τους αγώνες προς τιμήν του θεού Ηλίου που γιορτάζονταν στη Ρόδο. Τα έπαθλα στα Αλίεια ήταν αρχικά υδρίες χάλκινες, αργότερα πήλινοι αμφορείς παναθηναϊκού τύπου με παράσταση της επιφάνειας του θεού Ηλίου πάνω σε άρμα στην κύρια όψη και το βραβευόμενο αγώνισμα στην πίσω όψη. Από τον -2ο αι. ως έπαθλο για τους εφήβους νικητές στα Αλίεια αναφέρεται στεφάνι λεύκας και δαχτυλίδι.28
Πολυνίκης στα αγωνίσματα του δρόμου υπήρξε ο Μεσσήνιος Σωσίας. Το βάθρο του τιμητικού χάλκινου ανδριάντα του ήλθε στο φως το 1995 στη νοτιοδυτική γωνία της Κρήνης Αρσινόης. Αρ. ευρ. 8026, ύψ. 0,25 μ., πλ. 0,565 μ., μήκ. 108 μ. Στην άνω επιφάνεια σώζονται τόρμοι για τη στήριξη του χάλκινου δρομέα σε θέση εκκίνησης, στην πρόσθια στενή πλευρά η εξής δεκάστιχη επιγραφή:
Ἁ πόλις Σωσίαν Ὀνασιφ[… νικάσαντα]
παῖδας Λύκαια στάδιον, Ἴσθ [μια στάδι]ον, Nέ-
μεα δίαυλον, ἀγενείους Ἐφέσεια [τὰ Mεγά-]
λα στάδιον, Παναθήναια ἐν Ἰλίωι στάδι-
5 ον, Ἡράκλεια ἐμ Περγάμωι ἄνδρας δίαυλ-
ον, Σμίνθεια ἐν Ἀλεξανδρείαι τῆι Tρωά-
δι στάδιον, δίαυλον Ἡμεράσια, Θεῖα Παναπολ-
λωνιεια ἐν Ἐφέσωι δίαυλον, Ἀλεξάνδρεια τὰ ἐν
[Σμ]ύρνηι τὰ συντελούμενα ὑπὸ τοῦ Kοινοῦ τῶν
[Ἰών]ων ὁπλίταν
Ύψ. γραμμ. 0,015μ.-0,02 μ. Tύπος γραμμάτων -1ου αι. Ο πολυνίκης Mεσσήνιος δρομέας (σταδιοδρόμος, διαυλοδρόμος και οπλιτοδρόμος) Σωσίας Ὀνασιφ[όρου;], που ήλθε πρώτος σε 10 πανελλήνιους αγώνες, τέσσερις στην κυρίως Ελλάδα και έξι στη Mικρά Aσία, ως παῖς, ἀγένειος και ἀνήρ, δεν είναι γνωστός από αλλού.29 Επίσης, οι περισσότεροι από τους αγώνες στις μικρασιατικές πόλεις, που αναφέρονται στην επιγραφή μας, δεν είναι γνωστοί από άλλες μαρτυρίες.30 Το αγώνισμα της οπλιτοδρομίας αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά στην 65η Ολυμπιάδα του -520 και σε συνέχεια στα Πύθια του -498, στα Νέμεα και στα Ίσθμια.31 Οι οπλιτοδρόμοι έτρεχαν κατά κανόνα, με ορισμένες εξαιρέσεις, δύο στάδια (δίαυλος) με πλήρη αρχικά οπλιτική εξάρτυση, από την οποία αφαιρέθηκαν σταδιακά οι κνημίδες και το κράνος.32
Ένας Μεσσήνιος δρομέας, ο Θεόδωρος, υπήρξε δις ολυμπιονίκης στο αγώνισμα του σταδίου στην Ολυμπία.33
Θραύσμα δεύτερου ασβεστολιθικού βάθρου με αγωνιστική επιγραφή ελληνιστικών χρόνων βρέθηκε νότια της Kρήνης: Aρ. ευρ. 7795, ύψ. μέγ. 0,095μ., πλ. 0,145μ., πάχ. 0,055μ., ύψ. γραμμ. 0,026 μ. Στη σωζόμενη άνω παρυφή φέρει μέρος περιταίνιας και κάτω από αυτήν την επιγραφή:
[Ἁ πόλις ἀν]έθηκε [- - - - - ]
[- - - - - - - ο]υ νικάσα[ντα ]
[ - - - - - - - - - - - - - - - - - - -]
Πυθιονίκης αναδείχθηκε και ο Μεσσήνιος δρομέας Παγκράτης Παγκράτους. Ένας ενεπίγραφος ορθοστάτης από το μεγάλο σύνθετο ενεπίγραφο βάθρο του ήλθε στο φως στην ανατολική πλευρά του θεάτρου.34 Aρ. ευρ. 10829, ύψ. 0,725 μ., μήκ. 0,114 μ., πάχ. 0,245 μ. Δύο τόρμοι στα πέρατα της άνω στενής πλευράς και δύο για κατακόρυφη γόμφωση στα άκρα της κάτω σώζουν και υπολείμματα μολυβδοχόησης. Η τετράστιχη επιγραφή:
Παγκράτη - Παγκράτεος νικάσαντα
Πύθια - παῖδας - στάδιον δίαυλον
ὁ δᾶμος - ἀνέθηκε
vacat
Δαμοχάρης - Ἀγίας ἐπόησαν
Επιμελημένη γραφή με γράμματα ύψ. 0,15-0,25 μ. του -2ου αι. Ιδιόμορφος ο χωρισμός λέξεων με παύλες. Αναφέρεται ως αναθέτης ο δήμος και όχι η πόλις.35 Ο Mεσσήνιος γλύπτης του -2ου/1ου αι. Αγίας, ο πατέρας του Aριστομένης και ο γιος του Πυριλάμπης (μαρτυρείται και ως Πυρίλαμπος),36 γλύπτες επίσης, ήταν έως σήμερα γνωστοί μόνο από τα ενεπίγραφα βάθρα τους που έφεραν εικόνες αθλητών ανιδρυμένες στην Ολυμπία (IvO 397-399,5 και 400,4) και από τη μαρτυρία του Παυσανία (6.3.13, 6.15.1 και 6.16.5). O γλύπτης Δαμοχάρης, όπως και ο Mεσσήνιος πυθιονίκης δρομέας Παγκράτης Παγκράτεος δεν είναι γνωστοί από φιλολογικές ή άλλες επιγραφικές μαρτυρίες.
Η στέψη ενός βάθρου που έφερε τον ανδριάντα ενός Μεσσήνιου παγκρατιαστή νικητή στα Ελευσίνια, τα Λύκαια και τα Αλέαια και πιθανώς και στα Ολύμπια προέρχεται από την περιοχή βόρεια της Κρήνης Αρσινόης.37
Aρ. ευρ. 13753, ύψ. 0,21 (ύψ. μετώπου 0,11 μ.), πλ. μέγ. 0,42, πάχ. μέγ. 0,205 μ., ύψος γραμμ. 0,018-0,02. Ίχνη τόρμων από δεύτερη χρήση του βάθρου. Η επιγραφή:
[- - - - - c. 13 - - - - -]εος ἁ πόλις ἀνέθηκε
[- - - - -νικάσαντα - - - -]ς παγκράτιον
[- - c. 8 - - Ἐλευ]σίνια, Λύκαια, Ἀλέαια
Γράμματα -2ου/1ου αι.38 Στο κενό των οκτώ γραμμάτων του τρίτου στίχου θα μπορούσε να συμπληρωθεί Ὀλύμπια. Ο Μεσσήνιος Φιλοκράτης, γιος του Αρχιμένη, νίκησε ως παῖς στο παγκράτιο σε αγώνες προς τιμήν της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα, τον -2ο αι.39 Ένας Μεσσήνιος παγκρατιαστής, ο Αγησίδαμος, υπήρξε ολυμπιονίκης στην κατηγορία των ανδρών το 220 π.Χ.40 Ολυμπιονίκης παλαιστής του -3ου αι. ήταν ο Αντισθένης Πολυστράτου (SEG 23, 228), το βάθρο του τιμητικού ανδριάντα του οποίου βρέθηκε το 1963 στο Ασκληπιείο.41
Από την πόλη της Μεσσήνης τιμήθηκε με ανδριάντα ένας ακόμη άγνωστος έως σήμερα ολυμπιονίκης, πιθανότατα στην πυγμὴν ή την πάλην, ο [Εὐ;]πείθης Δα[....].
Αρ. ευρ. 14071, ύψ. μέγ. 0,11 μ., πλ. μέγ. 0,20 μ., πάχ. μέγ. 0,225 μ. Θραύσμα στέψης βάθρου από ασβεστόλιθο, βρέθηκε το 2004 στον νάρθηκα της Βασιλικής του θεάτρου. Φέρει δίστιχη επιγραφή:
[- - -]πείθη Δα[- - - - - - ]
[ἁ πόλις ἀνέθ]ηκεν νικά [σαντα]
[- - -]ν Ὀλύ[μπια]
Ύψ. γραμμάτων 0,02 μ. -2ος/1ος αι.42
Ως πυγμάχος στην κατηγορία των παίδων διακρίθηκε και ο Μεσσήνιος Χίονις: Αρ. ευρ. 16482, ύψ. 0,385 μ., μέγ. πλ. 0,59 μ. Ασβεστολιθική βάση χάλκινου ανδριάντα με πινάκωση στην πρόσθια επιφάνεια (εικ. 1) βρίσκεται ενσωματωμένη στο ανατολικό ανάλημμα του κοίλου του θεάτρου. Τετράστιχη επιγραφή στο μέτωπο:
[Χίο]νιν Χιόνιος
[ἁ π]όλις ἀνέθηκε
[νι]κάσαντα παῖδας
[πυγ]μὰν Πύθια, Βασίλεια
Ύψ. γραμμ. 0,018 μ. -2ου/1ου αι. Το όνομα Χίονις είναι χαραγμένο μεταξὺ ονομάτων εφήβων του +1ου αι. σε τρία μνημεία του Γυμνασίου της Μεσσήνης.43 Και στις τρεις περιπτώσεις απουσιάζει το πατρώνυμο, οπότε δεν είναι σαφὲς αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο.
Εκτός Μεσσήνης, το Χίονις στην Πελοπόννησο μαρτυρείται μόνο φιλολογικά (-7ος/ -5ος αι., βλ. LGPN III.A, s.v.). Το ίδιο όνομα έφερε Κορίνθιος γλύπτης (Παυσ., 10.13.7),44 καθώς και ένας Λακεδαιμόνιος ολυμπιονίκης σε δρόμο σταδίου.45 Το -421 ένας Χίονις συγκαταλέγεται με ταξὺ των Λακεδαιμονίων που ὤμνυον καὶ ἐσπένδοντο τὴν εἰρήνην με τους Αθηναίους (Θουκ., 5.19.2). Τα Βασίλεια (στ. 4), που μνημονεύονται και σε άλλη επι γραφή της Μεσσήνης ως ἰσολύμπιος ἀγών,46 είναι τα Βασίλεια τὰ ἐν Λεβαδείᾳ, οι αγώνες που καθιέρωσε ο Επαμεινώνδας για τον εορτασμὸ της μεγάλης νίκης του κατά των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα το -371 47 Ο Παυσανίας αναφέρει στα Βοιωτικά του (9.39.4) ότι ο ναός του Διός Βασιλέως στη Λεβάδια είχε μείνει ημιτελής λόγω του μεγέθους του και των συνεχών πολέμων.
Η γιορτή με το όνομα Βασίλεια περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, γυμνικούς και ιππικούς αγώνες νέων, ἀγένειων και ἀνδρῶν, καθώς και πομπή κανηφόρων παρθένων, την οποία μνημονεύει ο Πλούταρχος (Ερωτ. διηγ.).48 Ως βασιλεύς τιμάται και ο Ποσειδών στην Τροιζήνα (Παυσ., 2.30.6), ενώ στην Κόρινθο αποκαλείται ἄναξ (IG IV 210).
Σύγχρονος περίπου με τον πυγμάχο Χίονιν ήταν ο Μεσσήνιος ολυμπιονίκης πυγμάχος Κλεώνυμος Περφατίωνος, το βάθρο του οποίου βρέθηκε στο προσκήνιο του θεάτρου.49 Αρ. ευρ. 15623, ύψ. 0,763μ., πλ. 0,866μ., πάχ. 0,443 μ. Oρθογώνιο βάθρο από ασβεστόλιθο σε σχήμα πεσσού με κυματιοφόρες απολήξεις στην άνω και κάτω παρυφή. Στην άνω, αδρά κατεργασμένη επιφάνεια υπάρχουν δύο τετράγωνοι τόρμοι για τη γόμφωση της ελλείπουσας στέψης. Στο μέσο της δεξιάς και της αριστερής πλευράς έχουν ανοιχθεί δύο μεγάλες ορθογώνιες εγκοπές σχετιζόμενες με τη δεύτερη χρήση του λίθου στο υπόβαθρο του ρωμαϊκού προσκήνιου του +2ου αι. Τετράστιχη επιγραφή στην πρόσθια στενή πλευρά του βάθρου (εικ. 2):
Ἁ πόλις
Kλεώνυμον Περφατίω[ν]ος
νικάσαντα Ὀλύμπια [πυγ]-
μὰν vacat
Ύψος γραμμ. 0,015-0,02 μ. Ο Kλεώνυμος Περφατίωνος δεν είναι γνωστός από άλλες επιγραφικές ή φιλολογικές μαρτυρίες. Tο όνομα μάλιστα Περφατίων απαντάται για πρώτη φορά στη Mεσσηνία. Μεσσήνιος αθλητής που διακρίθηκε στα Ολύμπια και τα Λύκαια ήταν και ο Πολυκλής Λυσάνδρου. Aρ. ευρ. 11693, ύψ. 0,135 μ., μήκ. μέγ. 0,675 μ., πλ. 0,73 μ. Μαρμάρινη στέψη βάθρου χάλκινου ανδριάντα. Είχε χρησιμοποιηθεί στον στυλοβάτη που χωρίζει το κεντρικό από το δυτικό κλίτος της Βασιλικής. Στη δίστιχη επιγραφή (εικ. 3):
Πολυκλῆ Λυσάνδρου νικάσαντα [- - - - - - -]
Ὀλύμπια, Λύκαια ὁ δᾶμος ἀνέθ [ηκεν]
Κλείνω το σύντομο αυτό κείμενο, το αφιερωμένο στον διακεκριμένο συνάδελφο και αγαπητό φίλο Luigi Beschi, με το επίγραμμα του Μεσσήνιου πυθιονίκη Θίωνα. Αρ. ευρ. 5002, ύψ. 0,255μ., μέγ. μήκ. 0,385 μ., πάχ. 0,255 μ. Aσβεστολιθικό βάθρο χάλκινου ανδριάντα αθλητού, σπασμένο δεξιά με αδρά δουλεμένη την πίσω όψη, επιφάνεια διαβρωμένη με ρηγματώσεις. Φέρει τρίστιχη επιγραφή σε ελεγειακό δίστιχο:
[ca. 5]νδολα εἰμὶ Θίων N [ca. 7]
[- υ υ -] υ υ - υ υ - [υ υ - υ υ - υ]
2 [ca. 3]ς ἐγὼ παῖδας Πύθ [ια ca. 4]
[- υ ] υ - - - || - [υ υ - υ υ -]
[ca. 5] Ἡραιεὺς ἐποίησ[ε]
Ύψ. γραμμ. 0,01 μ.(=O) - 0,016 μ. Επιμελημένη γραφή του -4ου αι. με οδηγούς. Tο αγώνισμα στο οποίο αναδείχθηκε νικητής ο Θίων παραμένει άγνωστο, ανώνυμος παραμένει και ο καλλιτέχνης από την Ηραία που φιλοτέχνησε τον ανδριάντα του.
ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ Μεσσήνιοι αθλητές
1. V. Parker, The Dates of the Messenian Wars, Chiron 21/ 25 (1991) 25-47· W. K. Pritchett, The Topography of Tyrtaios and the Messenian Wars, Studies in Ancient Greek Topography 5 (Berkeley 1985) 1-68· Π. Θέμελης, Η Aρχαία Mεσσήνη (Αθήνα 22002) 10.
2. C. A. Roebuck, A History of Messenia from 369 to 146 B.C. (Chicago 1941) 27- 57.
3. Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις: Μεσσηνιακά, Ηλειακά (Αθήνα 1979) 29· Θέμελης (σημ. 1) 20-21.
4. IvO 172· SEG 11, 1243 και SEG 23, 257· L. Moretti, Olympionikai: I vincitori negli antichi agoni olimpici (Roma 1957) 132 αρ. 496· πρβλ. Syll.3, 557, 15: Αγησίδαμος Μεσσήνιος, νικητής στο παγκράτιο ανδρών στα Ολύμπια· FdD III (1) 517: Ἀρίστιππος ΠοιμάνδρουΜεσσάνιος, νικητής στον δόλιχο ανδρών στα Πύθια τον 3ο αι. π.Χ.· IG II 2, 2314. 27. 59, SEG 22, 484: Νικόμαχος Λεωνίδου Μεσσήνιος, δύο φορές νικητής στο πένταθλο στα Παναθήναια του 182/181 και του 178/177 π.Χ.
5. L. Migeotte, La date de l’oktôbolos eisphora de Messène, Topoi 7/1 (1997) 51-61.
6. Chr. Habicht, Pausanias und seine “Beschreibung Griechenlands” (München 1985) 47-63.
7. E. Vikela, Continuity in Greek Religion: the case of Zeus Cretagenes, CretSt 8 (2003) 199-206· P. Themelis, Cults on Mount Ithome, Kernos 17 (2004) 143-54.
8. Παυσανίας, 2.1 και 4.33.2· W. Otto, De sacris Messeniorum (Halle 1933) 25-26· A. Bernabé, Poetarum epicorum Greacorum testimonia et fragmenta I (Leipzig, Berlin 1987) 108· M. Davies, Epicorum Greacorum fragmenta (Göttingen1988) 95-103· M. L. Zunino, Hiera Messeniaka: la storia religiosa della Messenia dall’età micenea all’età ellenistica (Udine 1997) 167.
9. Ἀ. Ὀρλάνδος, ΠΑΕ 1958, 178 πίν. 139α. Ο Λυσίδαμος, γιος του Λυσικράτους ήταν γυμνασίαρχος το έτος 11 μ.Χ., όταν ιερέας του Διός Ιθωμάτου ήταν ο Κράτων Αρχεδάμου: Θέμελης (σημ. 1) 146-47.
10. Ἀ. Ὀρλάνδος, ΠΑΕ 1960, 215-17· Ἀ. Ὀρλάνδος, Δύο ἐπιγραφαὶ ἐκ Μεσσήνης, ΑΕ 1965, 378-85.
11. Βλ. την επιγραφή IG VII 2712 από την Aκραίφια της Βοιωτίας· Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2004, 34, ΠΑΕ 2005, 44-45 και ΠΑΕ 2006, 37-38 και 47-48 για αγωνοθέτες στις εορτές των Αρτεμισίων, των Διονυσίων και των Σωτηρίων· Π. Θέμελης, Τα Θέατρα της Μεσσήνης (Αθήνα 2010) και Π. Θέμελης, Μεσσηνίας οίνος και Διόνυσος, στο: Γ. Πίκουλας (επιμ.), Οίνον Ιστορώ ΙΧ (Αθήνα 2009) 93-113. Για τα Κάρνεια και τους κρανιαστές βλ. Π. Θέμελης, Τα Κάρνεια και η Ανδα νία, στο: Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά – Α. Λαιμού – Λ. Μενδώνη – Ν. Κούρου (επιμ.), Αμύμονα Έργα, Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη (Αθήνα 2007) 509-28· N. Deshours, Les Mystères d’Andania: étude d’ épigraphie et d’ histoire religieuse (Pessac 2006).
12. IG V 1, 1375, 1376 και 1377.
13. Τιμητικοί ανδριάντες του Αδριανού ήταν ανιδρυμένοι στο θέατρο και την αγορά της Μεσσήνης: Π. Θέμελης, ΠAE 2005, 42-44 πίν.25α· P. Themelis, Die Agora von Messene, στο: Η. Frielinghaus – J. Stroszeck (επιμ.), Neue Forschungen zu griechischen Städten und Heiligtümern, Festschrift für Burkhardt Wesenberg zum 65. Geburtstag (Μöhnesee 2010) 105-25.
14. IG II2 3121 και 1105.
15. P. Themelis, Roman Messene. The Gymnasium, στο: Ο. Salomies (επιμ.), The Greek East in the Roman Context. Proceedings of a Colloquium organized by the Finnish Institute at Athens May 21 and 22, 1999 (Helsinki 2001) 119-26.
16. IG V 1, 1398, 1402.
17. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2002, 51-52 και ΠΑΕ 2006, 62- 64, όπου οι αρχέφηβοι είναι δύο. Την εποχή αυτή ο όρος τριτείρενες αντικαθίσταται από τον όρο ἔφηβοι. Δύο αρχέφηβοι αναγράφονται και σε εφηβικό κατάλογο της Τεγέας: Α. Α. Σταυρίδου, Τα γλυπτά του Μουσείου Τεγέας, περιγραφικός κατάλογος (Αθήνα 1996) 50-51, εικ. 6.
18. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2008, 45-48· Π. Β. Νακέ, Ὁ μαῦρος κυνηγός (μτφρ. Σ. Γεωργούδη, Ἀθήνα 1968) 174.
19. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2001, 92-94.
20. Οι φυλές, όπως φαίνεται, έπαιζαν κάποιο ρόλο στη στρατιωτική οργάνωση των εφήβων.
21. Για την οικογένεια του Διονυσίου Δημητρίου που είχε συγγενικούς δεσμούς με την οικογένεια του Νικηράτου Θέωνος και πιθανώς και με αυτή των Σαιθιδών: Θέμελης (σημ.
19) 90-92· πρβλ. SEG 2 (1968) 203, 204· SEG 43 (1993) 145.
22. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1999, 91· SEG 23, 221· Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2005, 56-59.
23. Moretti (σημ. 4) αρ. 417, 448, 453, 496, 677, 690, 713, 716, 961-66.
24. Βρέθηκε το 1993 στο νοτιοδυτικό τμήμα της αγοράς αμέσως βόρεια από το ιερό της Δήμητρας και των Διοσκούρων: Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1993, 56-57.
25. Θέμελης (σημ. 24) πίν. 32α. Ο τιμώμενος από την πόλη της Μεσσήνης και την Κρεσφοντίδα φυλή, στην πίσω όψη του ίδιου βάθρου, είναι ο αρχιερέας των Σεβαστών, χιλίαρχος της ΙΒ´ κεραυνοφόρου λεγεώνος και έπαρχος της βοσπορανής σπείρης Τιβέριος Κλαύδιος Διονύσιος Κρισπιανός Κυρίνας, γιος του Αριστομένη, σύζυγος της Αυφιδίας Γεμίνης και πατέρας τριών γιων, του Γεμινιανού, του Αριστομένη και του Νεκηράτου. Πρβλ. IG V 1, 1450 και 1469· IvO 447 και 448 και Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2007, 30-31 για το ιστορικό και το γενεαλογικό της οικογένειας με βιβλιογραφία. Πρβλ. SEG 44, 375· D. Baldassarra, Famiglie aristocratiche di Messene in epoca imperiale (διδ. διατριβή, Università di Venezia, 1999).
26. Moretti (σημ. 4) 57.
27. Ἀ. Ὀρλάνδος, ΠΑΕ 1958, 178 πίν. 139α· H. Hänlein- Schäfer, Veneratio Augusti: Eine Studie zu den Tempeln des ersten Kaisers (Roma 1985) 67, 162-63· Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2001, 94. Για τη λατρεία της θεάς Ρώμης και τα Ρωμαία βλ. K. Mellor, Θεά Ρώμη: The Worship of the Goddess Rome in the Greek World (Göttingen 1975).
28. Ἡ. Zερβουδάκη, Ἥλιος καὶ Ἁλίεια, ΑΔ 30 (1975) 120· W. Hoepfner, Der Koloss von Rhodos und die Bauten des Helios: Neue Forschungen zu einem der sieben Weltwunder (Mainz a.R. 2003) 30, εικ. 43.
29. Για το όνομα Σωσίας (-ίου) βλ. IG V1, 1041 και ΠAE 1990, 93-94 αρ. 2=SEG 41, 334 (αρ. ευρ. 3088), όπου η συμπλήρωση είναι πιθανώς Σωσί [ου]. Βλ. και Chr. Habicht, Neues aus Messene, ZPE 130 (2000) 121-26.
30. L. Moretti, Inscrizioni agonistice grecche (Roma 1953) 275-80.
31. Παυσανίας 5.8.10· Φιλόστρατος, Περὶ Γυμναστικῆς, κεφ. 13 κ.ε.· RE XVII.2, 2529-38 λ. Olympia (L. Ziehen)· Th. Klee, Zur Geschichte der gymnischen Agonen an griechischen Festen (Leipzig 1918) 26-27· J. Jüthner, Philostratos über Gymnastik (Leipzig 1909) 7-8· U. Hausmann, Der tübinger Waffenläufer (Tübingen 1977) 38.
32. Στα Ίσθμια και τα Νέμεα στο αγώνισμα της οπλιτοδρομίας λάμβαναν μέρος μόνο άνδρες, όχι αγένειοι: Klee (σημ. 31) 27-28. Οι οπλιτοδρόμοι ήταν κατά κανόνα επαγγελματίες: L. Robert, Numismatique et épigraphie grecques, RA Ser.VI.3 (1934) 56. Ο Πλάτων (Νόμοι, 833Β) στην ιδανική πολιτεία του δέχεται μόνο οπλιτοδρόμους, όχι άλλους δρομείς.
33. Παπαχατζής (σημ. 3) 30.
34. Θέμελης (σημ. 22) 79-80.
35. O δᾶμος αναφέρεται και στις IG V1, 1425 και 1432 στ.
36. B. S. Ridgway, Hellenistic Sculpture II: the styles of ca. 200-100 BC (Madison 2000) 259. Mαρτυρείται και ένας Σικυώνιος γλύπτης Πυριλάμπης: G. Maddoli, Pyrilampes, dimenticato scultore di Sicione, e la cronologia di Pyrilampes di Messene, DialArch, ser. 3. 7, 65-69.
37. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2004, 35.
38. Πρβλ. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2001, 81· ο ίδιος, ΠΑΕ 1995, 74· ΠΑΕ 1994, 76· ΠΑΕ 1993, 56-57.
39. Ἀ. Σ. Ἀρβανιτόπουλος, Ἀνέκδοται ἐπιγραφαὶ καὶ πλαστικὰ μνημεῖα Τεγέας, ΑΕ 1907, 105-22· Κ. Ἀ. Ρωμαῖος, Τεγεατικαὶ ἐπιγραφαί, BCH 36 (1912) 353-86.
40. Inschriften von Magnesia 16.
41. Ἀ. Ὀρλάνδος, ΠΑΕ 1963, 124, 126.
42. Θέμελης (σημ. 37) 48.
43. Σε δύο τιμητικὰ βάθρα ιδρυμένα στον χώρο του Προπύλου (αρ. ευρ. 6665 και 6666) και στὸ αντίθημα δωρικού επιστυλίου (αρ. ευρ. 16250), που είχε χρησιμοποιηθεί ως έδρανο πάνω στο οποίο αναπαύονταν οι έφηβοι του Γυμνασίου και χάραζαν τα ονόματα και τα αξιώματά τους: Θέμελης (σημ. 18) 47-48
44. Πρβλ. J. Overbeck, Die antiken Schriftquellen zur Geschichte der bildenden Künste bei den Griechen (Leipzig 1868) 480-81.
45. Moretti (σημ. 4) 42-47.
46. Αρ. ευρ. 1983: Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1990, 86 στ. 8.
47. Βλ. L. A. Turner, The Basileia at Lebadeia, στο: J. M. Fossey (επιμ.), Boeotia Antiqua V, Proceedings of the 8th International Conference on Boiotian Antiquities, Loyola University of Chicago, 24–26 May 1995 (Amsterdam 1996) 105-26.
48. Γυμνικοί και ιππικοί αγώνες νέων αγένειων και ανδρών τελούνταν στο Στάδιο και στον αναζητούμενο Ιππόδρομο της Μεσσήνης και προς τιμήν των σεβαστών αυτοκρατόρων, αρχής γενομένης από τον Αύγουστο και σε συνέχεια τον Τιβέριο: Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1990, 87-91· N. Deshours, Cultes de Déméter, d’Artémis Ortheia et culte impérial à Messène (Ier s. av. notre ère - Ier s. de notre ère), ZPE 146 (2004) 115-27.
49. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 2006, 36 πίν. 26α-β.
50. Π. Θέμελης, ΠAE 1997, 99.
51. Παπαχατζής (σημ. 3) 30· Θέμελης (σημ. 1) 25-26.
52. IG II 2, 2314, 26 και 58.