Τάφος 3
Ο τάφος (τάφος 3α-β) βρίσκεται στη νότια πλευρά κατάφυτου λόφου και έχει πρόσοψη στο στενό και δύσβατο μονοπάτι που ξεκινά από την αρχαία αγορά της Φιγάλειας και καταλήγει στο χωριό Στόμιο, όπου ρέει η Νέδα. Πρόκειται για δίδυμο τάφο, λαξευμένο στο φυσικό βράχο, προσανατολισμού από Β. προς Ν. Είναι χτισμένος με μεγάλους ορθογώνιους ασβεστόλιθους, ενώ το στόμιο σφραγίζεται από ημικατεργασμένους πλακοειδείς λίθους χωρίς συνδετικό υλικό. Στην πρόσοψη του τάφου σχηματιζόταν στενός υπαίθριος προθάλαμος, όπως μαρτυρούν οι παραστάδες που προβάλλονται στα δύο άκρα. Το πλάτος της πρόσοψης είναι 4,20μ. και το ύψος των στομίων των δύο τάφων από την επιφάνεια του εδάφους είναι 0,60μ. (Πίν.66δ).
Οι δύο τάφοι, που χωρίζονται μεταξύ τους από κτιστό τοίχωμα, πλ. 0,57μ., έχουν τις ίδιες εσωτερικές διαστάσεις: μήκος 1,92, πλάτος 0,58 και ύψος 1,40μ. Ως δάπεδο χρησιμεύει το φυσικό βραχώδες έδαφος, ενώ η πίσω στενή πλευρά τους συμπίπτει με την επιφάνεια του λαξευμένου φυσικού βράχου.
Ο δυτικός από τους δύο τάφους ήταν συλήμένος. Τα οστά ήταν αναμοχλευμένα και συγκεντρωμένα στο βόρειο στενό άκρο του, ενώ ανάμεσα στα χώματα υπήρχαν διάσπαρτα όστρακα. Στο νότιο άκρο του τάφου βρέθηκε χάλκινο νόμισμα των Αρκάδων (Ν764), που χρονολογείται στο -363/ -280 1 (Πίν.66α). Εξωτερικά, μπροστά από το στόμιο του τάφου περισυνελέγη ένας λύχνος (Π6584) (Πίν.66β, κάτω). Ο ανατολικός τάφος είναι επίσης συλημένος και διαταραγμένος, με τα υπολείμματα των οστών, κυρίως κρανία, συσσωρευμένα στο νότιο άκρο του. Μέσα από τα χώματα του τάφου περισυνελέγησαν λίγα όστρακα (Π 6585-6586), μία λίθινη ακόνη (Λ1197), καθώς και μικρό πήλινο ζατρίκιο (Π 6587). Στο νότιο άκρο του τάφου βρέθηκαν δύο δακρυδόχες (Π 6588-6589) (Πίν.66γ, 1 και 2) και ένας λύχνος (Π6590), καθώς και ένα αγγείο θραυσμένο (Π 6591), μία οινοχόη (Π 6592) και μία ακόμη δακρυδόχη (Π 6593) (Πίν.66γ,3).
Δυτικά του προηγούμενου τάφου, σε μικρή απόσταση από αυτόν, είναι ορατοί δύο ακόμη δίδυμοι τάφοι, με τον ίδιο προσανατολισμό και τις επιβλητικές ναόσχημες όψεις προς το κατηφορικό απότομο μονοπάτι. Οι τάφοι αυτοί έχουν πολλές ομοιότητες προς τα ταφικά μνημεία της Αλίφειρας2.
Τάφος 2
Οι τάφοι είναι συλημένοι και έχουν υποστεί καταστροφές, ενώ ο καλύτερα διατηρημένος, ο δεύτερος από τα ανατολικά (τάφος 2α-β) σχηματίζει πρόσοψη από τρεις πλατείς στύλους ή πεσσούς που στηρίζουν ένα αέτωμα πάνω σε επιστύλιο (Πίν.67α).
Στα δύο ορθογώνια ανοίγματα μεταξύ των πεσσών σχηματίζονται ισάριθμες θήκες για τους νεκρούς, που καλύπτονται από μονοκόμματες λίθινες πλάκες. Το αέτωμα, που αποτελείται από τρία τμήματα, ένα κεντρικό πεντάπλευρο και δύο πλάγια τριγωνικά, βρέθηκε πεσμένο μπροστά στην πρόσοψη του τάφου με την όψη προς τα πάνω και την κορυφή του προς Β. Είναι κατασκευασμένο από καλά επεξεργασμένο ασβεστόλιθο και απολήγει στο κέντρο σε ανθεμωτό ακρωτήριο μεταξύ δύο ελίκων. Στις δύο ακραίες γωνίες καταλήγει σε ημιανθέμιο3. Οι διαστάσεις του κεντρικού τμήματος του αετώματος είναι: μήκος 1,415, ύψος 0,97 και πάχος 0,26μ.
Έξω από την είσοδο του τάφου βρέθηκε ένα λυχνάρι (Π 6583) (Πίν.66β, επάνω) και ένα μικρό χάλκινο νόμισμα (Ν765), που χρονολογείται στα -370/-300 4. Εκτός από την πρόσφατη σύλησή του, φαίνεται ότι ο τάφος θα πρέπει να είχε δεχθεί την επίθεση τυμβωρύχων και στο παρελθόν.
Τάφος 1
Ο τρίτος από Α. τάφος (τάφος 1α-β) είναι λιγότερο επιβλητικός, αλλά σχηματίζει επίσης στην πρόσοψη υπαίθριο προθάλαμο (Πίν.67β).
Τάφος 4
Ένας τέταρτος παρόμοιος τάφος (τάφος 4α-β) εντοπίσθηκε στην ίδια πλαγιά του λόφου, σε απόσταση 20μ. περίπου ψηλότερα, του τάφου 2α-β προς Β. Η έρευνα που έγινε στον τάφο αυτό απέδειξε ότι ήταν ολοκληρωτικά συλημένος ήδη από την αρχαιότητα.
Την επόμενη χρονιά, 1996, στη ίδια θέση, νέα λαθρανασκαφική ενέργεια οδήγησε την Εφορεία στην ανασκαφή και άλλου ταφικού μνημείου (τάφος 5α-γ), που αποκαλύφθηκε στον ίδιο χώρο, όπου πέρυσι είχαν εντοπιστεί και ερευνηθεί οι τέσσερις άλλοι τάφοι5.
Τάφος 5
Ο τάφος 5α-γ, με πρόσοψη προς Ν., βρίσκεται σε μικρή απόσταση δυτικά του ορατού τάφου 1α-β, επί του στενού και δύσβατου μονοπατιού που οδηγεί προς το Στόμιο και διέρχεται από τους πρόποδες του λοφίσκου (Πίν.59β). Απόπειρα σύλησης του τάφου φαίνεται ότι είχε γίνει και στο παρελθόν, δεδομένου ότι στο χώρο προ της εισόδου του υπήρχαν διάσπαρτα όστρακα που ανήκαν σε δύο ομφαλωτούς λύχνους (Π6856α,β) και σε δύο δακρυδόχους (Π6862α,β), καθώς και τεμάχια σιδηρών σκευών (Μ1653-1654).
Πίσω από τη μνημειώδη πρόσοψη του τάφου σχηματίζεται ένα είδος θαλάμου (διαστ. 2,87x 1,77μ.), κάτω από τον οποίο θάπτονται οι νεκροί σε ειδικά διαμορφωμένες θήκες. Υπάρχουν τρεις ταφές σε ισάριθμες θήκες (5α-γ). Οι δύο είναι παράλληλες μεταξύ τους (διαστ. 2x 0,65 και ύψ. 1,90μ.) και χωρίζονται από κτιστό τοίχο, πάχ. 0,55μ., ενώ η τρίτη βρίσκεται στο πίσω μέρος, εγκάρσια διευθετημένη ως προς τις δύο προηγούμενες (διαστ. 1,77x 0,62μ). Οι τάφοι καλύπτονται από μονόλιθες πλάκες, στηριζόμενες σε «πατούρα», πλ. 0,10μ., που περιτρέχει κάθε θήκη σε ύψος 0,60 μ. από το δάπεδό της.
Η πρώτη από Δ. ταφή 5α είναι πολύ διαταραγμένη από τη σύληση που έχει προηγηθεί, με αποτέλεσμα υπολείμματα του κρανίου και των οστών του νεκρού να βρεθούν πακτωμένα στη νοτιοανατολική γωνία του τάφου, ενώ όστρακα και τμήματα σπασμένων αγγείων βρίσκονται διάσπαρτα παντού, όπως ένας κυλινδρικός αμφορέας (Π6847) (Πίν.60α), ένα φιαλίδιο (Π6849) (Πίν.60β), ένα κύπελλο (Π6857) (Πίν.60γ), ένα τμήμα δακρυδόχου (Π6861) (Πίν.60δ,1), μία λαβή χάλκινου αγγείου (Μ1600),τμήμα σιδερένιας στλεγγίδας (Μ1650) και ένα ακέραιο λυχνάρι (Π6852) (Πίν.60ε, πάνω), που είχαν διαφύγει της προσοχής των τυμβωρύχων.
Από τη διπλανή ταφή 5β, επίσης συλημένη από παλαιότερα, συνελέγησαν λίγα οστά, αρκετά όστρακα και τρεις λύχνοι: Π6851 (Πίν.60στ, κάτω), Π6853 (Πίν.60ε, κάτω) και Π 6855.
Η πίσω εγκάρσια ταφή 5γ είναι επίσης διαταραγμένη αλλά όχι ολοκληρωτικά συλημένη. Στο δυτικό της άκρο βρέθηκαν συγκεντρωμένες δύο οινοχόες (Π6845) (Πίν.61α), (Π6846) (Πίν.61β), ένας λύχνος ακέραιος (Π6850) (Πίν.60στ, πάνω), τμήμα σιδερένιας στλεγγίδας (Μ1651) και η κεφαλή ενός σιδερένιου καρφιού (Μ1652). Υπήρχαν επίσης αρκετά όστρακα από τη συγκόλληση των οποίων προέκυψαν δύο δακρυδόχοι (Π6858) (Πίν.61γ), (Π6859) (Πίν.60δ,3) και ένας κάνθαρος (Π6848) (Πίν.61δ).
Τεμάχια κρανίου και μία δακρυδόχος (Π6860) (Πίν.60δ,2) βρέθηκαν και στο ανατολικό άκρο της ταφής, ενώ στη δυτική της πλευρά τα οστά είχαν συντρίβει και πακτωθεί σχηματίζοντας ένα στρώμα.
Μια πρώτη χρονολόγηση των κτερισμάτων τοποθετεί τον τάφο στους ελληνιστικούς χρόνους και συγκεκριμένα στα μέσα με τέλος του -3ου αι., ενώ υπάρχουν και μεμονωμένα αγγεία που μπορούν να χρονολογηθούν στις αρχές του -2ου αι.
Στον υπαίθριο προθάλαμο μπροστά στον τάφο, όπου είχε καταπέσει η ανωδομή της ναόσχημης πρόσοψης, υπήρχε συσσώρευση αρχιτεκτονικών μελών, ενώ το πεντάπλευρο κεντρικό τμήμα του αετώματος με το ανθεμωτό ακρωτήριο ήταν πεσμένο με την όψη προς τα πάνω, ανάμεσα σε τμήματα του επιστυλίου, που έφεραν γλυφές, και στα επίκρανα των δύο παραστάδων της πρόσοψης. Το αρχιτεκτονικό υλικό που διασώθηκε από τον τάφο είναι αρκετό ώστε να επιτρέψει μελλοντικά την αναστήλωση της ναόσχημης πρόσοψής του.
Κατά τις εργασίες λιθόστρωσης του δρόμου, που διέρχεται από το κέντρο του οικισμού της αρχαίας Φιγάλειας, εντοπίστηκαν σε δύο σημεία αρχαία λείψανα, η διερεύνηση των οποίων πραγματοποιήθηκε με σωστική ανασκαφή, η οποία διήρκεσε κατά το χρονικό διάστημα από 19-04-2004 έως 20-05-2004 6
Στο πρώτο σημείο, στην περιοχή νότια του σύγχρονου νεκροταφείου, διερευνήθηκε έκταση 47x 4μ. περίπου, όπου μετά τη διέλευση των εκσκαφικών μηχανημάτων, αποκαλύφθηκε η άνω επιφάνεια μονολιθικού αρχιτεκτονικού μέλους, μήκ. 3μ., καθώς και άλλες οκτώ λιθόπλινθοι από τοπικό ασβεστόλιθο, κατά τον άξονα Α.-Δ., που φαίνεται ότι ανήκαν σε μεγάλο κτίριο. Η ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε, αποκάλυψε σε μικρό βάθος από την επιφάνεια του εδάφους δύο ταφικά μνημεία ελληνιστικών χρόνων, με προσανατολισμό ΝΑ.-ΒΔ., τα οποία συνεχίζονται κάτω από το λίθινο περίβολο του σύγχρονου νεκροταφείου (Πίν.101β).
Ταφικό μνημείο ΒΙ
Από το ταφικό μνημείο BΙ, που βρίσκεται στα δυτικά, σώζεται ο κατώτερος δόμος αποτελούμενος από ορθογώνιους γωνιόλιθους με υποδοχές για συνδέσμους σχήματος Ζ και εσωτερικό πλάτος 3,20μ. Στο εσωτερικό του σχηματίζονται τέσσερις ταφικές θήκες, που ορίζονται από ημικατεργασμένες ασβεστολιθικές πλάκες.
Οι τάφοι υπήρξαν ολοκληρωτικά συλημένοι με αποτέλεσμα να συλλεγεί ελάχιστη κεραμική και λιγοστά χάλκινα ευρήματα.
Δεξιά: Αρχαία Φιγάλεια: Πιν. 101β: Ταφικά μνημεία B I και B II. Γενική άποψη του χώρου από Δ
Ταφικό μνημείο ΒΙΙ
Σε απόσταση 1,50μ. περίπου προς Α., αποκαλύφθηκε το ταφικό μνημείο BII, το οποίο έχει τον ίδιο προσανατολισμό και όμοια κατασκευαστικά χαρακτηριστικά με το προηγούμενο, με τη διαφορά ότι οι τόρμοι των συνδέσμων είναι ορθογώνιοι. Στο εσωτερικό του, πλ. 3,30μ., υπάρχουν επίσης τέσσερις παρόμοιες ταφικές θήκες, συλημένες. Συνελέγησαν μόνο λίγα μυροδοχεία και τμήματα λύχνων, τρία αργυρά νομίσματα και ελάχιστα μικροευρήματα.
Ταφικό μνημείο Α
Το δεύτερο σημείο όπου αποκαλύφθηκαν αρχαία λείψανα βρίσκεται στη δυτική είσοδο του οικισμού. Μετά τη διερεύνηση έκτασης 50x 4μ. περίπου, αποκαλύφθηκε σε μικρό βάθος από την επιφάνεια του δρόμου ταφικό μνημείο (Α), επιμελούς κατασκευής, σωζόμενο σε καλή κατάσταση (Πίν.101γ).
Ο προσανατολισμός του είναι από Β.-Ν. και έχει εσωτερικές διαστάσεις 3,30x 2,80μ. Ο σωζόμενος κατώτερος δόμος του είναι κατασκευασμένος από ασβεστολιθικούς γωνιόλιθους χωρίς συνδέσμους, ενώ ο βόρειος τοίχος του βρίσκεται σε επαφή με υπερκείμενο σύγχρονο λίθινο περίβολο. Στο εσωτερικό του αποκαλύφθηκαν συνολικά επτά ταφικές θήκες, πέντε στον άξονα Β.-Ν. και δύο στον άξονα Α.-Δ. Οι θήκες ορίζονται από μονολιθικές ασβεστολιθικές πλάκες, ενώ παρόμοιες ήταν και οι καλυπτήριες πλάκες, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν σπασμένες.
Οι τάφοι ήταν όλοι συλημένοι με αποτέλεσμα να έχουν απομείνει ελάχιστα από τα κτερίσματα, όπως ένας δίσκος χάλκινου πτυκτού κατόπτρου, δεκατέσσερα χρυσά φυλλάρια πιθανώς στεφανιού, λίγα μυροδοχεία, σκυφίδια, λύχνοι, τμήματα ανάγλυφων ελληνιστικών σκύφων, χάλκινα και αργυρά νομίσματα και άλλα μικροευρήματα. Περιμετρικά του ταφικού μνημείου αποκαλύφθηκε σε μεγάλη έκταση λιθόστρωτο που ανήκει σε αρχαίο δρόμο.
ΞΕΝΗ ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 50 (1995) Σελ. 175
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 51 (1996) Σελ. 187
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 56-59 (2001-2004) Σελ. 445
Έγχρωμες φωτογραφίες: V...for Vasiliki (by DeepGreece)
1. Ρ. Gardner, Catalogue of Greek Coins in British Museum, Peloponnesus, πίν. XXXII, 16.
2. A. Ορλάνδος, Η αρκαδική Αλίφειρα και τα μνημεία της, Αθήνα 1967-1968, σ.203κ.ε.
3. Βρέθηκε και το αριστερό τριγωνικό τμήμα του αετώματος, επίσης πεσμένο μπροστά στην πρόσοψη του τάφου.
4. Πιθανότατα Τροιζήνος, βλ. Gardner, ό.π. (υποσημ.4), πίν.XXX, 20.
5. Για τους τάφους 1α-β, 2α-β, 3α-β και 4α-β βλ. ΑΔ50 (1995): Χρονικά, σ.175-176, Πίν.66,67α-β.
6. Η διενέργεια της ανασκαφής ανατέθηκε στη συμβασιούχο αρχαιολόγο της Εφορείας Χρ. Σγουροπούλου, η οποία την διεξήγαγε με εξαιρετική επιμέλεια και προσοχή. Η δημοσίευση των αποτελεσμάτων της ανασκαφής έγινε από την προϊσταμένη της Ζ' ΕΠΚΑ: Ξ. Αραπογιάννη, Οι ελληνιστικοί τάφοι της Φιγάλειας, Ζ' Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Πρακτικά, Αίγιο 4-9 Απριλίου 2005, Αθήνα 2011, σ.91-106. Σημαντική, όπως πάντα, υπήρξε η βοήθεια του αρχαιοφύλακα της περιοχής Δ. Πανταζή σε όλη τη διάρκεια των ανασκαφικών εργασιών.