Σκύφοι με ανάγλυφη διακόσμηση από το Ελληνιστικό νεκροταφείο της Πύλου

Οι ανάγλυφοι σκύφοι αυτής της μελέτης προέρχονται από το ελληνιστικό νεκροταφείο της Γιαλόβης Παλαιοναυαρίνου στην Πύλο, που αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια εργασιών αποξήρανσης της λιμνοθάλασσας Γιαλόβης (ή Διβάρι), η οποία βρισκόταν ανατολικά του λόφου του Παλαιοναυαρίνου (Κορυφασίου)1. Οι σκύφοι βρέθηκαν μέσα στους τάφους, τις ταφικές πυρές και τα τετράγωνα των περιβόλων που τους περιέβαλλαν.2 Οι τάφοι αυτοί ανήκαν σε κατοίκους της ελληνιστικής Πύλου, η οποία επεκτεινόταν στην κορυφή του Κορυφασίου.
Η δημοσίευσή τους3 αποβλέπει στο να κάνει γνωστό το υλικό στην έρευνα και να βοηθήσει στη λύση προβλημάτων που έχουν σχέση με την προέλευση αυτών των αγγείων και την ανίχνευση των συνθηκών εύρεσής τους και μεταφοράς τους στη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, καθώς και την ευρύτερη εμπορική διακίνησή τους στο λιμάνι της Πύλου, το οποίο ήταν σημείο συνάντησης θαλάσσιων δρόμων από την Ανατολή προς τη Δύση και αντίστροφα4. Η εύρεσή τους στο νεκροταφείο της Πύλου και η διαπίστωση ότι προέρχονται από ιωνικά εργαστήρια διαφωτίζει άγνωστες πτυχές του εμπορικού, οικονομικού και κοινωνικού status quo της Πύλου κατά την ελληνιστική εποχή και αποδεικνύει ότι ήταν κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου και είχε επαφές με άλλα σημαντικά κέντρα της εποχής.
Η στυλιστική και εικονογραφική ανάλυση των ανάγλυφων σκύφων του νεκροταφείου της Πύλου τους εντάσσει στην κατηγορία των γνωστών ως «ιωνικού-εφεσιακού» τύπου. Όμοιοι σκύφοι έχουν βρεθεί στη Δήλο, στην Έφεσο, στα Λάβρανδα, στη Σάμο, στη Μίλητο, στην Πέργαμο, στην Ταρσό, στη Σαμάρεια, στην Αντιόχεια, στη Μαύρη θάλασσα5 κ.α.

Ελληνιστικό νεκροταφείο Πύλου: Οι τάφοι 13, 12 και 9 και τάφος 10 με παιδική ταφή.

Σκύφοι από τις ταφικές πυρές
ΚΙ. (Εικ.1) (Διβάρι, πυρά 6). Σώζεται σχεδόν ακέραιος. Ύψ. 6,5, διάμ. χείλους 11 εκ. Βαφή μελανή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4. Το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με ρόδακες και ανθέμια εναλλάξ. Το υπόλοιπο σώμα καλύπτεται με μικρούς ανάγλυφους ρόμβους, με κουκκίδα στο κέντρο τους. Μετάλλιο ακόσμητο, διάμ. μεταλλίου 4 εκ. Délos XXXI, πίν.29, αριθ.3192 και 5875, πίν.28, αριθ.4182 και 9480, παράρτημα του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία. Καλτσάς, σ.26, αριθ.1787, Πίν.35α.
Κ2. (Εικ.2) (Διβάρι, πυρά 6, αριθ. ευρ.1285). Συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Ύψ. 5,5, διάμ. χείλους 13 εκ. Βαφή μελανή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.5. Το χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με καρδιόσχημο μοτίβο και πιο κάτω πολύγωνα μέχρι τον πλαστικό δακτύλιο του μεταλλίου, που φέρει εξαπέταλο ρόδακα με έξι φύλλα ανάμεσα στα πέταλα. Γιαλούρης, Πίν.165ε 1. Délos XXXI, πίν.12, αριθ.9309, εργαστήριο του Μενεμάχου και πίν.44, αριθ.4064 και 4061, εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ3. (Εικ.3) (Διβάρι, πυρά 6). Σώζεται ακέραιος. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 11 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.5. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με οκτάκτινα τετραγωνισμένα αστέρια, πιο κάτω ζώνη με κλάδους με ελικοειδή και γραμμικά άκραπεριπλοκάδα. Στο σώμα του σκύφου εναλλάσσονται τρία ρομβόσχημα φύλλα με έξι άκανθες και τρία λογχόσχημα. Σε διπλό πλαστικό δακτύλιο εντάσσεται το μετάλλιο με εξαπέταλο ρόδακα με έξι μικρότερα πέταλα ανάμεσα στα μεγαλύτερα. Γιαλούρης, Πίν.165δ. Délos XXXI, πίν.34, αριθ.1022, εργαστήριο του Μονογράμματος, για το μετάλλιο βλ. πίν.30, αριθ.375 και 1975, πίν.32, αριθ.754, πίν.34, αριθ.372, πίν.35, αριθ.403 και 809.

Κ4. (Διβάρι, πυρά 6). Συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 11,5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.5. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με ιωνικό κυμάτιο -αυγά με τριγωνική απόληξη-, ακολουθεί ζώνη με οκτάκτινα τετραγωνισμένα αστέρια. Στο σώμα μακριά πέταλα με τετραγωνισμένες απολήξεις και ανάμεσά τους κατακόρυφες σειρές ανάγλυφων κουκκίδων που καταλήγουν σε τρεις στιγμές. Μετάλλιο κοίλο και ακόσμητο. Γιαλούρης, Πίν.165ε2. Délos XXXI, πίν.54, αριθ.4365, 4356, 4563, 4494, εργαστήριο των Διπλών Κανόνων.
Κ5. (Εικ.4) (Διβάρι, πυρά 12, τετράγ. 3-4). Θραύσμα ανάγλυφου σκύφου. Σωζ. ύψ. 6,3, διάμ. χείλους 13 εκ. Βαφή μελανή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.1 φαιός. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με καρδιόσχημο μοτίβο, πιο κάτω πολύγωνα που καταλήγουν σε πλαστικό δακτύλιο, στον οποίο εγγράφεται εξαπέταλος ρόδακας, διάμ. μεταλλίου 4,1 εκ. Εργαστήριο του Μενεμάχου.

Κ6. (Διβάρι, πυρά 4). α) Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 2,5 εκ. Βαφή ερυθρή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4.5. Φέρει μακριά πέταλα που τετραγωνίζονται στην άνω απόληξή τους, ενδιάμεσα σειρές με ανάγλυφες στιγμές. Στο μετάλλιο σώζεται ανάγλυφο Ε. β) Θραύσματα όμοια με Κ4. Εργαστήριο των Διπλών Κανόνων, βλ. Délos XXXI, πίν.54, αριθ. 4494+4953 και 4762.
Κ7. (Εικ.5) (Διβάρι, πυρά 4, αριθ. ευρ.1228). Συγκολλημένος από θραύσματα. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 11 εκ. Βαφή καστανέρυθρη στο χείλος και ερυθρή στο εσωτερικό και στο εξωτερικό του σκύφου. Πηλός 5YR/7.4. Το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με αστράγαλο και στο σώμα ροπαλόσχημα φύλλα, ανάμεσά τους σειρά από ανάγλυφες στιγμές που καταλήγει σε τέσσερις στιγμές. Το μετάλλιο, διαμ. 3,5 εκ., φέρει οκτάφυλλο ρόδακα με οκτώ κεραίες ανάμεσα στα φύλλα. Délos XXXI, πίν.39, αριθ.4804 και 4783 και πίν.68, αριθ.4546 και 4795, εργαστήριο του Ηραίου. Για το μετάλλιο βλ. Kossatz, Μ679, σ.82, εικ.39, εργαστήριο του Κωμικού με τη βακτηρία. Délos XXXI, πίν.28, αριθ.8765 και 695 και πίν.43. Για τα ροπαλώσχημα φύλλα βλ. πίν.29, αριθ.4766 και για το μετάλλιο πίν.29, αριθ.9495.

Κ8. (Εικ.6) (Διβάρι, πυρά 1-2). α) Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 3 εκ. Βαφή μελανή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.1 φαιός και πολύ καλά ψημένος. Σώζετε μέρος του κάλυκα με ροπαλόσχημα φύλλα και ανάμεσα κουκίδες, μετάλλιο ακόσμητο. β) Θραύσμα από τη ζώνη κάτω από το χείλος με ιωνικό κυμάτιο με τριγωνικά αυγά και ενδιάμεσα στριφτά κορδόνια, πιο κάτω ζώνη με οκτάκτινα αστέρια και στο σώμα φύλλα με στρογγυλές απολήξεις και κεντρική και πλάγιες νευρώσεις. α) Mitsopoulos-Leon, πίν.84, αριθ.D42. Καλτσάς, Πίν.35, β) DélosXXXI, πίν.68, αριθ.4609, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ9. (Διβάρι, πυρά 12, τετράγ. 3-4). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 3 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με αστράγαλο. Το σώμα φέρει ροπαλόσχημα φύλλα, ανάμεσά τους σειρά ανάγλυφων στιγμών. Όμοιο με Κ7. Εργαστήριο του Κωμικού με τη βακτηρία.

Κ10. (Εικ.7) (Διβάρι, πυρά4). Θραύσμα. Μέγ. σωζ. ύψ. 1,5 εκ. Βαφή ερυθρή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.5. Σώζεται το μετάλλιο και μέρος του κάλυκα. Στον κάλυκα εναλλάσσονται τρία ρομβόσχημα φύλλα με κεντρική νεύρωση με τρία «τυπικά» φύλλα που οι άκρες τους λυγίζουν εναλλάξ προς τα δεξιά ή τα αριστερά. Το μετάλλιο είναι κοίλο και φέρει εξαπέταλο ρόδακα, του τύπου 6+6 πέταλα, που έχουν τέσσερις κάθετες νευρώσεις. Délos XXXI, πίν.30, αριθ.376, 375, 1976, 2000,908,1424,703,1975 και πίν.32, αριθ.671,804,8978, εργαστήριο του Μονογράμματος.

Κ11. (Εικ.8) (Διβάρι, πυρά 4). Τέσσερα θραύσματα. Μέγ. σωζ. ύψ. 4,5 εκ. Βαφή μελανή στο χείλος, ερυθρή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.5.To χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με οκτάκτινα τετραγωνισμένα αστέρια και πιο κάτω σειρά από ενδεκαπέταλους ρόδακες σε ασύμμετρα διαστήματα. Στο σώμα του σκύφου σώζεται δεξιόστροφη άκανθα και δίπλα η άκρη ρομβόσχημου. Καλτσάς, σ.27, αριθ.2091, Πίν. 37στ-ζ. Délos XXXI, πίν.90, αριθ.5822, 5863, 9588 και 932, εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού.

Κ12. (Εικ.9) (Διβάρι, πυρά 1-2). Τμήμα ανάγλυφου σκύφου, συγκολλημένο από δύο θραύσματα, από το μετάλλιο και τον κάλυκα. Μέγ. σωζ. ύψ. 1,5 εκ. Βαφή καστανέρυθρη εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4 πολύ καλά ψημένος. Στον κάλυκα εναλλάσσονται ρομβόσχημα φύλλα με φύλλα άκανθας. Το μετάλλιο εγγράφεται σε διπλό πλαστικό δακτύλιο και φέρει εξαπέταλο ρόδακα, 6+6 πέταλα που έχουν κάθετες νευρώσεις. Délos XXXI, πίν.35, αριθ.811, 809, 928 και 385, εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ13. (Εικ.9) (Διβάρι, πυρά 1-2). Θραύσμα από το μετάλλιο και τον κάλυκα. Σωζ. ύψ. 2,5 εκ. Βαφή μελανή, εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4. Στον κάλυκα εναλλάσσονται ρομβόσχημο με «τυπικό» φύλλο με λογισμένη την άκρη και λογχόσχημο. Το μετάλλιο φέρει ρόδακα με λόγχες ανάμεσα στα πέταλα. Για το μετάλλιο βλ. Délos XXXI, πίν.36, αριθ.665 και 847, εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ14. (Εικ 9) (Διβάρι, πυρά 1-2). Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 3,5 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.5. Σώζεται μέρος του κάλυκα με «τυπικό» φύλλο με λυγισμένη την άκρη δεξιά και λογχόσχημο. Εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ15. (Εικ.9) (Διβάρι, πυρά 1-2). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 4,7 εκ. Βαφή καστανέρυθρη εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4. Το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με οκταπέταλους ρόδακες, πιο κάτω τρεις σειρές οξυκόρυφων φυλλαρίων με κάθετες νευρώσεις. Καλτσάς, Πίν.12α, αριθ.2076, σ.12, Πίν.13α, αριθ.1738, σ.10. Délos XXXI, πίν.66, αριθ.5263 και 5652, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ16. (Εικ.9) (Διβάρι, πυρά 1-2). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 3,5 εκ. Βαφή μελανή έως καστανέρυθρη. Πηλός 5YR/7.4. Σώζεται μέρος του μαιάνδρου στη ζώνη κάτω από το χείλος και ζώνη με αστράγαλο. Στο σώμα μέρος φύλλου.
Κ17. (Εικ.10) (Διβάρι, πυρά 1-2). Θραύσματα. Σωζ. ύψ. 2 εκ. Βαφή καστανέρυθρη, πηλός 5YR/7.5. Σώζεται μέρος της ζώνης κάτω από το χείλος, με οκτάκτινα τετραγωνισμένα αστέρια και κάτω από αυτή κάνθαρος με υπερυψωμένες λαβές (ή ελικωτός αμφορέας κατά τον Laumonier) με τρεις οριζόντιες ραβδώσεις στο λαιμό και εκατέρωθέν του, χαρακτηριστική γιρλάντα του εργαστηρίου του Ηραίου. Délos XXXI, πίν.72, αριθ.3117 και 3477, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ18. (Εικ.11) (Διβάρι, πυρά 4). Θραύσμα συγκολλημένο από 15 μικρότερα. Μέγ. σωζ. ύψ. 6, διάμ. χείλους 11 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.6.To χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με μαίανδρο, πιο κάτω ζώνη με οκτώ εννεάφυλλους ρόδακες σε ασύμμετρες αποστάσεις. Ακολουθεί καρδιόσχημο μοτίβο. Στον κάλυκα εναλλάσσονται φύλλα λωτού με στρογγυλές άκρες με οξυκόρυφα φύλλα λωτού και ενδιάμεσα μικρότερα οξυκόρυφα. Το μετάλλιο, διαμ. 2,5 εκ., έχει οκτάφυλλο ρόδακα με λόγχες ανάμεσα στα πέταλα. Εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών.
Κ19. (Εικ.12) (Διβάρι, πυρά 4). Τέσσερα θραύσματα. Μέγ. σωζ. υψ. 2,9 εκ. Βαφή ερυθρή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.5. Χείλος έσω νεύον, ζώνη με ιωνικό ιμάτιο και πιο κάτω ζώνη με μαίανδρο. Στο σώμα έφερε επάλληλα φύλλα λωτού με στρογγυλές άκρες και κεντρική νεύρωση. Παράρτημα εργαστηρίου του Μονογράμματος.
Κ20. (Εικ.13) (Διβάρι, πυρά 3). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 4,5 εκ. Βαφή μελανή έως ερυθροκάστανη εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.5.To U χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με ιωνικό ιμάτιο και ζώνη με όρθιες σπείρες. Ακολουθεί ζώνη με οκτάκτινους ρόδακες σε ασύμμετρες αποστάσεις. Délos XXXI, πίν.17, αριθ.5567, παράρτημα εργαστηρίου του Μονογράμματος.

Κ21. (Εικ.14) (Διβάρι, πυρά 4). Θραύσμα από το μετάλλιο και τον κάλυκα. Σωζ. ύψ. 1 εκ. Βαφή ερυθρή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.5. Στον κάλυκα τρία φύλλα, δύο άκανθες και ανάμεσά τους παπυρόφυλλο. Το μετάλλιο φέρει ενδεκαπέταλο ρόδακα. Délos XXXI, πίν.90, αριθ.724 και 896, εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού. Πρβλ. Kossatz, πίν.37, αριθ.Μ460, εικ.30. Tarsus I, πίν.138, αριθ.305.

Κ22. (Εικ.15) (Διβάρι, πυρά 4). Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 3,5 εκ. Βαφή μελανή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4. Σώζεται μέρος της ζώνης του χείλους με λέσβιο κυμάτιο και πιο κάτω άκανθα με λυγισμένη την άκρη προς τα δεξιά και ρομβόσχημο φύλλο. Εργαστήριο του Μονογράμματος ή του Μενεμάχου.
Κ23. (Εικ.16) (Διβάρι, πυρά 4). Πέντε θραύσματα από το χείλος. Μέγ. σωζ. ύψ. 3 εκ. Βαφή μελανή εσωτερικά και εξωτερικά. Πηλός 5YR/7.4. Το χείλος στρέφεται ελαφρά προς τα έξω, κάτω από αυτό ζώνη με οκτάφυλλους ρόδακες και ακολουθεί nelumbo. Délos XXXI, πίν.37, αριθ.1118, εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ24. (Εικ.15) (Διβάρι, πυρά 4). Θραύσμα από το χείλος. Σωζ. ύψ. 3 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Το χείλος έξω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με αυγά και στριφτά κορδόνια και πιο κάτω ζώνη με τετραγωνισμένα αστέρια. Εργαστήριο του Ηραίου.
Κ25. (Διβάρι, πυρά 1-2). Δύο θραύσματα ανάγλυφων σκύφων από το χείλος. Μέγ. σωζ. ύψ. 4 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/6.5. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με μαίανδρο, πιο κάτω λέσβιο κυμάτιο. Εργαστήριο του Ηραίου.
Κ26. (Διβάρι, πυρά 4). Θραύσμα από το χείλος και μέρος του σώματος. Σωζ. ύψ. 3,5 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/ 7.4. Κάτω από το χείλος λέσβιο κυμάτιο και πιο κάτω Νίκη και το πρόσθιο τμήμα άρματος. Délos XXXI, πίν.71, αριθ.3148,3167 και 3330, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ27. (Διβάρι, πυρά 4). Θραύσμα με ανθέμιο, διαστ. 2x3 εκ. Πηλός 5YR/7.4. Βαφή ερυθρωπή.
Délos XXXI, πίν.13, αριθ.1017-2057α, παράρτημα εργαστηρίου του Μενεμάχου και πίν.70, αριθ. 1120. Πρβλ. και πίν.129, αριθ.3096, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ28. (Εικ.17) (Διβάρι, πυρά 12). Θραύσμα από το σώμα. Σωζ. ύψ. 3 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Σώζεται βλαστόσπειρα και το μονόγραμμα ΙΕ. Délos XXXI, αριθ.1975, Πίν.30, παράρτημα εργαστηρίου του Μονογράμματος και σ.412, αριθ.9470.
Κ29. (Διβάρι, πυρά 8). Δέσμες με τρία φύλλα μυρτιάς.
Κ30. (Εικ.17) (Διβάρι, πυρά 8). α) Θραύσμα με οκτάφυλλους ρόδακες και ροπαλόσχημα φύλλα, β) Θραύσμα με επάλληλες σειρές φύλλων. Délos XXXI, πίν.43, αριθ.4713, πίν.42, αριθ.4388- 4390.

Κ31. (Εικ.17) (Διβάρι, πυρά 8). Θραύσμα με δύο δέσμες πέντε φύλλων μυρτιάς.
Κ32. (Εικ.18) (Διβάρι, πυρά 6). Θραύσματα άωτου σκύφου. Μέγ. σωζ. ύψ. 3,5 εκ. Άβαφος, πηλός 5YR/7.6 ερυθρωπός και κατά τόπους γκρίζος. Σώμα με πολύ λεπτά τοιχώματα, με αγκαθωτή διακόσμηση. Το χείλος μετά από έντονη γωνίωση στρέφεται προς τα πάνω και προς τα μέσα. Η βάση έχει πλαστικό δακτύλιο και δύο μικρότερους εγγεγραμμένους, στο κέντρο επίπεδος κύκλος. Καλτσάς, σ.43, αριθ.1727, Σχέδ.10, το χρονολογεί στον -1ο αι. Agora V, αριθ. Ρ16725, σ.126. Για τον πηλό βλ. Anderson, ο. 36, group 1,5YR/7.6 και σ.38, αριθ. κατ.175, πίν.22 και 163.
K33. (Εικ.19) (Διβάρι, πυρά 1). Ανάγλυφη οινοχοΐσκη. Σώζεται ακέραια συγκολλημένη από πολλά θραύσματα, λείπει τμήμα της σχοινόσχημης λαβής, που έχει στην αφετηρία της ηράκλειο άμμα, ύψ. 10 εκ., χονδρά τοιχώματα. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/6.1. Χείλος οριζόντιο, τριγωνικής διατομής, όμοιο με χείλος μυροδοχείου, στο λαιμό δύο εγχάρακτες οριζόντιες γραμμές, στο τελείωμα της κοιλίας του αγγείου ζώνη με εννέα βουκράνια με γιρλάντες, ανάμεσά τους ανάγλυφα ανάστροφα γράμματα Y και Λ. Ακολουθεί ζώνη με ανάγλυφες κουκκίδες και μετά ζωφόρος με έξι αριστερόστροφες άκανθες με μικρούς ρόδακες ανάμεσα στις λυγισμένες άκρες τους που φύονται από ελικοειδείς βλαστούς. Η βάση του αγγείου έχει μετάλλιο, διαμ. 1,8 εκ., με δεκατριάφυλλο ρόδακα. Όμοια άκανθα βλ. στο Μ466 της Kossatz, πίν. 1, αριθ.67, εικ.30, σ.93. Για τα μονογράμματα βλ. Délos XXXI, σ.109, εργαστήριο του Λυδού ή του Κωμικού με τη βακτηρία, για τους ρόδακες που φύονται από ελικοειδείς βλαστούς βλ. Délos XXXI, πίν.27, αριθ.8757-8758, για τις αριστερόστροφες άκανθες, πίν.28, αριθ.470.

Κ34. (Διβάρι, πυρά 12). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 6,3, διάμ. χείλους 13,4 εκ. Πηλός 5YR/ 7.1. Βαφή μελανή. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με καρδιόσχημο μοτίβο. Πιο κάτω πολύγωνα. Το μετάλλιο έχει ρόδακα με 6+6 πέταλα. Εργαστήριο του Μενεμάχου.
Κ35. (Διβάρι, πυρά 12). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα, ζώνη με μαίανδρο και ζώνη με ρόδακες. 

Σκύφοι από τους τάφους

Κ36. (Εικ.20) (Διβάρι, τάφος 1, αριθ. ευρ. 532). Συγκολλημένος από δέκα θραύσματα. Υψ. 5, διάμ. χείλους 12,5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.5. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με ανάγλυφες κουκκίδες και ακολουθεί ζώνη με δέσμες τριών φύλλων μυρτιάς. Στον κάλυκα έξι δαντελλωτές αριστερόστροφες άκανθες εναλλάσσονται με λογχοειδή φύλλα με εγκοπές στην κεντρική νεύρωσή τους. Το μετάλλιο φέρει ρόδακα με λόγχες ανάμεσα στα πέταλα. Délos XXXI, πίν.28, αριθ.395, παράρτημα του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία, πίν.28, αριθ. 814,815,8765,4182. Για το μετάλλιο βλ. Délos XXXI, πίν.28 και123, αριθ.882, παράρτημα του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία.
Κ37. (Εικ.21) (Διβάρι, τάφος 51, αριθ. ευρ.1157). Ακέραιος. Υψ. 5,5, διάμ. χείλους 9 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.5, τοιχώματα πολύ λεπτά. Το χείλος χωρίζεται από το σώμα με ακμή και κάμπτεται προς τα πάνω, το σώμα φέρει μικρά επάλληλα οξυκόρυφα φυλλάρια με κεντρική και πλάγιες νευρώσεις. Το μετάλλιο είναι πολύ μικρό, έχει διάμετρο μόλις 1 εκ. και είναι ακόσμητο. Puppo, σ.46, Ρ5, εικ.3, εργαστήριο του Ποπιλλίου, μέσα -2ου/ -1ος αι.
Κ38. (Εικ.22) (Διβάρι, τάφος 47, αριθ. ευρ. 1072). Ακέραιος. Ύψ. 7, διάμ. χείλους 11,5 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.1. Το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό στενή ακόσμητη ζώνη και ακολουθεί ζώνη με λέσβιο κυμάτιο. Στο σώμα δέσμες πέντε φύλλων μυρτιάς με φορά προς τα αριστερά και στον κάλυκα φύλλα με στρογγυλές απολήξεις και κεντρική και πλάγιες νευρώσεις. Μετάλλιο ακόσμητο. Délos XXXI, πίν.41, αριθ.84, 109 και 254, πίν.46, αριθ.2025, εργαστήριο του Μονογράμματος. Καλτσάς, Πίν.19, αριθ.2091. Πρβλ. Puppo, σ.153, xl 1, πίν. LXIX, εργαστήριο του Διονύσου.
Κ39. (Εικ.22) (Διβάρι, τάφος 49, αριθ. ευρ. 1114). Ανάγλυφος σκύφος πολύ διαβρωμένος και συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 11 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, ακολουθεί ζώνη με ιωνικό κυμάτιο, το σώμα καλύπτεται με τέσσερις σειρές οξυκόρυφων φυλλαρίων. Μετάλλιο, διαμ. 4 εκ., ακόσμητο. Καλτσάς, σ.10, Πίν.13α, αριθ. 1738,1742. Kossatz, Μ410, πίν.22, σ.57, εργαστήριο του NI. Délos XXXI, πίν.66, αριθ.8801 και 5407, εργαστήριο του Ηραίου. Π.Χατζιδάκης, Κτίριο νότια του ιερού του Προμαχώνος, ΓΕλλΚερ, σ.299, πίν.221,α.
Κ40. (Διβάρι, τάφος 10, αριθ. ευρ. 812). Ακέραιος, πολύ διαβρωμένος. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 12 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με αδιάγνωστο μοτίβο και μετά ζώνη με κυματοειδείς γραμμές. Ακολουθεί σειρά με ανάγλυφες κουκκίδες και πέντε σειρές με φολίδες με κεντρική νεύρωση. Μετάλλιο, διαμ. 3 εκ., ακόσμητο. Délos XXXI, πίν.8, αριθ.3804, εργαστήριο του Μενεμάχου.

Κ41. (Εικ.23) (Διβάρι, τάφος 37, αριθ. ευρ. 999). Συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 11,5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, ζώνη με όρθιες σπείρες σε άνισες αποστάσεις, ακολουθούν έξι σειρές φυλλάρια με νευρώσεις και στρογγυλευμένες κορυφές. Μετάλλιο, διαμ. 3,8 εκ., ακόσμητο. Εργαστήριο του Μονογράμματος
Κ42. (Εικ.24) (Διβάρι, τάφος 47). Θραύσμα από τον κάλυκα και το μετάλλιο. Σωζ. υψ. 2 εκ. Βαφή ερυθροκάστανη. Πηλός 5YR/7.4. Στον κάλυκα φέρει δεξιόστροφη άκανθα, όμοια σφραγίδα με την άκανθα της ανάγλυφης οινοχόης, ελικοειδή βλαστό που καταλήγει σε σταυρόσχημο άνθος και λογχόσχημο φύλλο λωτού με διπλή κεντρική νεύρωση. Το μετάλλιο είναι μικρό, μέσα σε διπλό πλαστικό δακτύλιο και έχει εννεάφυλλο ρόδακα. Délos XXXI, πίν.19, αριθ.1321, εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών, αριθ.2342, σταυρόσχημη απόληξη του βλαστού, βλ. πίν.21, αριθ.3284, διπλή κεντρική νεύρωση, βλ. πίν.18.
Κ43. (Εικ.24) (Διβάρι, τάφος 47). Τέσσερα θραύσματα. Μέγ. σωζ. ύψ. 5 εκ. Βαφή ερυθροκάστανη. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, ζώνη με αστράγαλο, ζώνη με ιωνικό κυμάτιο, στο σώμα η άκρη οξυκόρυφου φύλλου. Délos XXXI, πίν.18, αριθ.867, εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών.
Κ44. (Διβάρι, τάφος 20). Θραύσμα. Μέγ. σωζ. διαστ. 4 εκ. Βαφή ερυθροκάστανη. Πηλός 5YR/7.3.4. Σώζεται το μετάλλιο και μέρος του κάλυκα. Στον κάλυκα «τυπικό» φύλλο με λυγισμένη την άκρη προς τα αριστερά και τμήμα ρομβόσχημου. Μετάλλιο διαμ. 3 εκ., με εξαπέταλο ρόδακα του τύπου 6+6. Délos XXXI, πίν.30, αριθ.1975, εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ45, (Εικ.24) (Διβάρι, τάφος 21). Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 3,7 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, ζώνη με ιωνικό κυμάτιο, οι άκρες οξυκόρυφων φύλλων μυρτιάς.

Κ46. (Εικ.25) (Διβάρι, τάφος 21). Τέσσερα θραύσματα. Μέγ. σωζ. ύψ. 3,5 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, ζώνη με οκτάφυλλους ρόδακες και ακολουθεί δεύτερη ζώνη με σύνθετους κλάδους με ελικωτά και γραμμικά άκρα (περιπλοκάδα). Σώζεται και μέρος του κάλυκα με δεξιόστροφη άκανθα, ρομβόσχημο και λογχόσχημο φύλλο. Εργαστήριο του Μονογράμματος. Για την περιπλοκάδα βλ. και Mitsopoulos-Leon, πίν.82, αριθ.36.
Κ47. (Εικ.26) (Διβάρι, τάφος 21). Δύο θραύσματα. Σωζ. ύψ. 4 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Από το μετάλλιο και τον κάλυκα. Ο κάλυκας φέρει τετράφυλλα άνθη. Το μετάλλιο έχει δύο δακτυλίους και στο κέντρο τους εγγράφεται κύκλος με εννέα ανάγλυφα εξάρματα. Εργαστήριο του Κλεαγόρα του Άργους.
Κ48. (Εικ.27) (Διβάρι, τάφος 20). Τέσσερα θραύσματα από το χείλος και το σώμα. Μέγ. σωζ. ύψ. 4 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.5. Χείλος έξω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με ρομβόσχημο στιγμωτό μοτίβο, πιο κάτω οι άκρες επάλληλων φυλλαρίων και ενδιάμεσα μικρές οριζόντιες σπείρες. Délos XXXI, πίν.9, αριθ.116, εργαστήριο του Μενεμάχου, πίν.11, αριθ.4393, 4394, πίν.39, αριθ.5065, πίν.8, αριθ.3804, πίν.9, αριθ.9327 πρβλ. Kenrick Β147, εικ.21, εργαστήριο του Μενεμάχου.
Κ49. (Διβάρι, τάφος 20). Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 2,5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/ 7.5. Μέρος της ζώνης του χείλους με λέσβιο κυμάτιο και πιο κάτω καρδιόσχημο μοτίβο. Εργαστήριο του Μονογράμματος. 


Σκύφοι από τους «τετράγωνους» ταφικούς περιβόλους

Κ50. (Εικ.27) (Διβάρι, τετράγ. 25, αριθ. ευρ. 1386). Συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Ύψ. 7, διάμ. χείλους 11 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με ιωνικό κυμάτιο με τριγωνικά αυγά και λόγχες σαν στριφτά κορδόνια- ακολουθεί ζώνη με τετραγωνισμένα αστέρια σε ασύμμετρες αποστάσεις. 
Το σώμα διακοσμείται με επάλληλα λογχόσχημα φυλλάρια με κεντρική και πλάγιες νευρώσεις, το μετάλλιο, διαμ. 5 εκ., είναι ακόσμητο. Délos XXXI, πίν.67, αριθ.8492, πίν.72, αριθ.3117, πίν.73, αριθ.4266, πίν.68, αριθ.3812, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ51. (Εικ. 28) (Διβάρι, αριθ. ευρ. 927). Συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Ύψ. 6,5, διάμ. χείλους 13 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με ιωνικό κυμάτιο, στο σώμα επτάφυλλοι ρόδακες ασύμμετρα τοποθετημένοι και ενδιάμεσά τους επτά ρόμβοι στους οποίους εγγράφονται τέσσερις ρόμβοι και στα διάκενα σπείρες. Μετάλλιο, διαμ. 3 εκ., ακόσμητο. Délos XXXI, πίν.15, αριθ.4023, εργαστήριο του ΝΙ.
Κ52. (Διβάρι, τετράγ. 25). Θραύσματα από το χείλος και το σώμα. Μέγ. σωζ. ύψ. 2,5 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Φέρει ροπαλόσχημα φύλλα και ανάμεσά τους σειρές με ανάγλυφες κουκκίδες.
Κ53. (Διβάρι, τετράγ. 25). Δύο θραύσματα από το μετάλλιο και το σώμα. Μεγ. σωζ. ύψ. 3 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Στον κάλυκα ροπαλόσχημα φύλλα, ανάμεσά τους κατακόρυφες στιγμές, μετάλλιο κοίλο και ακόσμητο.

Κ54. (Διβάρι, τετράγ. 13). Θραύσματα. Μέγ. σωζ. ύψ. 4,5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, ζώνη κάτω από αυτό με οκτάκτινα αστέρια, ασύμμετρα τοποθετημένα, στο σώμα εναλλαγή της δεξιόστροφης άκανθας και του αρπακτικού πτηνού. Délos XXXI, πίν. 90, αριθ. 459, εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού και πίν.90, αριθ.2042, 2365.
Κ55. (Διβάρι, τετράγ. 13). Θραύσματα. Μέγ. σωζ. ύψ. 6 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.5. Χείλος έξω νεύον, ζώνη κάτω από αυτό με ιωνικό κυμάτιο με λόγχες σαν στριφτά κορδόνια, ακολουθούν επάλληλες σειρές φύλλων με στρογγυλευμένες άκρες και κεντρική νεύρωση. Délos XXXI, πίν.8, αριθ.3804, εργαστήριο του Μενεμάχου.
Κ56. (Διβάρι, τετράγ. 16). Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 3,4 εκ. Βαφή μελανή. Πηλός 5YR/7.4. Άκανθα, οξυκόρυφο φύλλο λωτού και ελικοειδείς βλαστοί, όμοιο με Κ42.

Κ57. (Εικ.30). (Διβάρι, τετράγ. 14). Τμήμα από το σώμα και το χείλος. Σωζ. ύψ. 5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/6.6. Χείλος έσω νεύον, ζώνη κάτω από αυτό με οκτάκτινους ρόδακες σε άνισες αποστάσεις. Ακολουθεί ζώνη με ιωνικό κυμάτιο και μετά φύλλα λωτού με στρογγυλευμένες άκρες και κεντρική νεύρωση που εναλλάσσονται με φύλλα άκανθας με λυγισμένες τις άκρες προς τα δεξιά και προς τα αριστερά. Μετάλλιο με οκταπέταλο ρόδακα, με κεραίες ενδιάμεσα, διαμ. 4 εκ. Εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ58. (Εικ.30). (Διβάρι, τετράγ. 14). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό ακόσμητη στενή ζώνη και πιο κάτω ζώνη με μαίανδρο και δελφίνια. Délos XXXI, πίν.45, αριθ.1610, εργαστήριο του Μονογράμματος.
Κ59. (Εικ.30). (Διβάρι, τετράγ. 14). Θραύσμα. Σωζ. ύψ. 4 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Ζώνη με ρόδακες και πιο κάτω βουκράνια σε κατακόρυφη διάταξη, δεξιότερα ζώο αδιάγνωστο και τμήμα μορφής που τεντώνει το τόξο. Εργαστήριο του Λυδού, οι ρόδακες είναι όμοιοι, βλ. Délos XXXI, πίν. 27, αριθ.8757- 8758.
Κ60. (Διβάρι, μεταξύ α και β περιβόλων). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 4,3 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.4. Χείλος έσω νεύον, κάτω από αυτό βλαστοί, ανάμεσά τους άνθη (περιπλοκάδα).
Κ61. (Διβάρι, ΒΔ. προεκτάσεως περιβόλου Γ). Τμήμα από το χείλος και το σώμα. Σωζ. ύψ. 4,5 εκ. Βαφή ερυθρή. Πηλός 5YR/7.5. Κάτω από αυτό ζώνη με οκτάφυλλους ρόδακες, ακολουθεί ιωνικό κυμάτιο και οξυκόρυφα φυλλάρια. Εργαστήριο του Ηραίου (;).
Κ62. (Εικ.30). (Διβάρι, τετράγ. 13). Μεγάλο τμήμα. Ύψ. 5,2, διάμ. μεταλλίου 3 εκ. Πηλός 5YR/7.5. Βαφή ερυθρή. Χείλος έσω νεύον, ζώνη κάτω από αυτό με εννεάφυλλους ρόδακες, πιο κάτω οκτάκτινα μοτίβα και μετά άκανθα και ρομβόσχημο φύλλο σε ασύμμετρα διαστήματα. Το μετάλλιο φέρει ενδεκαπέταλο ρόδακα. Délos XXXI, πίν.90, αριθ.897, εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού.
Κ63. (Εικ.31). (Διβάρι, περισυλλογή). Θραύσμα από το χείλος και το σώμα. Ύψ. 5,5 εκ. Πηλός 5YR/7.4. Βαφή ερυθροκάστανη. Χείλος έσω νεύον, η ζώνη του χείλους φέρει ιωνικό κυμάτιο, πιο κάτω ζώνη με δωδεκάκτινα αστέρια που εναλλάσσονται με διπλά οριζόντια αντίνωτα ανθέμια και μετά λογχόσχημα φύλλα. Délos XXXI, πίν.73, αριθ.2115, εργαστήριο του Ηραίου.
Κ64, (Εικ.31). (Διβάρι, τετράγ. 13, αριθ. ευρ. 1420). Άωτος σκύφος συγκολλημένος από πολλά θραύσματα. Υψ. 11, διάμ. χείλους 9, διάμ. βάσης 5 εκ. Βαφή ερυθρή, που φθάνει μέχρι τη βάση. Πηλός 5YR/7.5. Βάση επίπεδη, τοιχώματα πολύ λεπτά, χείλος που στρέφεται προς τα έξω, ανάγλυφη αγκαθωτή διακόσμηση. Καλτσάς, σ.22, αριθ.1705, Σχεδ.10, Πίν.29ε και στ και σ.43, χρονολόγηση στη στροφή του 2ου προς τον 1ο αι. π.Χ. Anderson, σ.38, ομάδα III, αριθ.174,175, πίν.22,163. Tarsus I, αριθ.617- 621, εικ.150, σ.189.
Κ65. (Εικ.31). (Διβάρι, περισυλλογή). Συγκολλημένος από έξι θραύσματα. Κάτω από το έσω νεύον χείλος ζώνη με οκτάκτινα αστέρια, ακολουθεί όρθια άκανθα ανάμεσα σε δύο παπυρόφυλλα, που στρέφουν τις άκρες τους προς την άκανθα, η σύνθεση αυτή επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές. Στο μετάλλιο οκτάφυλλος ρόδακας. Délos XXXI, πίν.36, αριθ.3181.

Σκύφοι T1 και T2 από τον τύμβο της Τσοπάνη- Ράχης

Τ1. (Εικ.32). (Τάφος 2, Π187). Ακέραιος. Ύψ. 4, διάμ. χείλους 9 εκ. Πηλός 5YR/7.5. Βαφή ερυθρή. Χείλος έσω Τ1 νεύον, κάτω από αυτό ζώνη με μικρές ζώνη με ιωνικό κυμάτιο, στο σώμα επαναλαμβάνεται ιδιόμορφο φυτό. Στο μετάλλιο, διαμ. 2 εκ., οκταπέταλος ρόδακας. Εργαστήριο του ΝΙ ή των Γκρίζων Αγγείων, Délos XXXI, πίν.15, αριθ.363 (ΝΙ) και πίν.24, αριθ.617. Pergamon XI,2, σ.102, πίν.54,9, αριθ. 445 και σ.74, πίν.46,5, αριθ.130.
Τ2. (Εικ.33). (Τάφος 4, Π271). Συγκολλημένος από τέσσερα θραύσματα. Ύψ. 6, διάμ. χείλους 11 εκ. Πηλός 5YR/7.5. Βαφή ερυθρή. 
 Το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, κάτω από αυτό ζώνη με ιωνικό κυμάτιο και πιο κάτω ζώνη με δελφίνια. Στο σώμα πέντε επάλληλες σειρές φυλλάρια με στρογγυλευμένες άκρες και κεντρική και πλάγιες νευρώσεις. Στο μετάλλιο επτάφυλλος ρόδακας με κεραίες ενδιάμεσα στα πέταλα. Kossatz, σ.57, πίν.3, αριθ. Μ413, εικ.25.

ΣΤΥΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

I. Φυτικά μοτίβα

1.1. Δέσμη φύλλων μυρτιάς
 Το μοτίβο των φύλλων μυρτιάς που ενώνονται σε δέσμη με έντονη ανάγλυφη κουκίδα το συναντάμε σε πέντε παραδείγματα: Κ36, Κ38, Κ45, Κ29 και Κ31 (Εικ.17). Στο Κ36 (Εικ.20) κάτω από το χείλος υπάρχει ζώνη με ανάγλυφες κουκκίδες και χαμηλότερα ακολουθεί ζώνη με δέσμες τριών στυλιζαρισμένων, οξυκόρυφων φύλλων μυρτιάς, με την κορυφή προς τα αριστερά, ανάμεσα στις δέσμες υπάρχουν πάνω και κάτω τρεις ανάγλυφες στιγμές. Το σώμα και ο κάλυκας αυτού του παραδείγματος έχει το φυτικό μοτίβο της εναλλαγής άκανθας και λογχόσχημου φύλλου. Το μετάλλιο διακοσμείται με ρόδακα από 6+6 πέταλα6.
Το παράδειγμα Κ36 έχει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του παραρτήματος του ιωνικού εργαστηρί- ου του Κωμικού με τη βακτηρία ή του Λυδού, που είναι7: α) στυλιζαρισμένες δέσμες τριών οξυκόρυφων φύλλων μυρτιάς8, β) οριζόντιες σειρές με μεγάλες ανάγλυφες κουκκίδες, που πλαισιώνονται από κανόνες, γ) μετάλλια όμοια με τα μετάλλια του εργαστηρίου του Μονογράμματος, δ) αριστερόστροφες άκανθες με κεντρική νεύρωση με εγκοπές, και ε) λογχόσχημα φύλλα με κεντρική νεύρωση με οριζόντιες χαράξεις. Παράλληλο του Κ36 είναι το υπ’ αριθ.395 του Laumonier9.
 Στο σκυφο Κ38 (Εικ.22) έχει χρησιμοποιηθεί άλλη μήτρα αλλά και διαφορετική σφραγίδα για τη δέσμη φύλλων μυρτιάς, που έχει πέντε οξυκόρυφα φύλλα με κεντρικές νευρώσεις, με φορά προς τα αριστερά και τις χαρακτηριστικές τρεις ανάγλυφες στιγμές. Η ζώνη εδώ βρίσκεται στο σώμα του σκύφου, κάτω από τη ζώνη του χείλους, που διακοσμείται με λέσβιο κυμάτιο, μετά από στενή ακόσμητη ζώνη, που ορίζεται από δυο ανάγλυφους κανόνες. Ο κάλυκας του σκύφου αυτού διακοσμείται με φύλλα με στρογγυλευμένες απολήξεις και κεντρική και πλάγιες νευρώσεις, ενώ το μετάλλιο είναι ακόσμητο.
 Παράλληλο του παραδείγματος Κ38 είναι το αριθ. ΑΕ ΜΠΥ 2091, που προέρχεται από την ταφή 18, που αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφή 23 τάφων που ανήκαν στο ευρύτερο σύνολο του ελληνιστικού νεκροταφείου της Πύλου το 1981 και δημοσιεύτηκε από τον ανασκαφέα Ν. Καλτσά σε πρόσφατη μελέτη10: α) έχει ίδιο σχήμα, β) ίδιες διαστάσεις, γ) κάτω από το χείλος έχει στενή ακόσμητη ζώνη που ορίζεται από δύο ανάγλυφους κανόνες, δ) έχει φαιό πηλό, ε) τον χαρακτηρίζει η ίδια οριζόντια δόμηση της διακόσμησης και στον κάλυκα φέρει όμοια φύλλα με στρογγυλευμένες απολήξεις. Το παράδειγμα αριθ. 2091 φέρει στο ακόσμητο μετάλλιο την ανάγλυφη επιγραφή επί τα λαιά: ΟΔΑΜ/ΟΠΑ11. Μάλλον πρόκειται για το όνομα τεχνίτη12 ντόπιου εργαστηρίου που πιθανόν από την ίδια μήτρα έφτιαξε και το σκύφο Κ38 του νεκροταφείου της Γιάλοβας13.

 Τα μοτίβα της δέσμης των πέντε φύλλων μυρτιάς και των στρογγυλευμένων φύλλων με κεντρική και πλάγιες νευρώσεις είναι γνωστά από το ιωνικό-εφεσιακό εργαστήριο του Μονογράμματος14, του οποίου οι σκύφοι με ανάγλυφη διακόσμηση είναι ευρύτατα διαδεδομένοι σε όλη τη Μεσόγειο και ο χρόνος λειτουργίας του είναι περίπου τα χρόνια από το 135 έως τα τέλη του -2ου αι.15. Η σύγχρονη έρευνα απέδειξε ότι τόπος παραγωγής των σκύφων αυτού του εργαστηρίου, καθώς και του εργαστηρίου των Ωραίω Μεδουσών και του Κωμικού με τη βακτηρία, ήταν η Έφεσος16. Τα μοτίβα όμως του εργαστηρίου του Μονογράμματος τα αντέγραφαν και άλλα ντόπια εργαστήρια, όπως στην περίπτωση του υπ’ αριθ.2091, όπου η σωζόμενη υπογραφή επιβεβαιώνει την άποψη αυτή.
 Στο Κ45 (Εικ.24) υπάρχει η σφραγίδα με τα πέντε οξυκόρυφα φύλλα μυρτιάς πάλι με φορά προς τα αριστερά, στη δεύτερη ζώνη κάτω από το χείλος, ενώ στην πρώτη ζώνη ιωνικό κυμάτιο. Παράλληλο έχουμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος. Στο Κ29 η σφραγίδα έχει τρία φύλλα μυρτιάς και στο σκύφο Κ31 (Εικ.17) υπάρχουν δυο πεντάφυλλες δέσμες μυρτιάς με φορά προς τα αριστερά.
 Για το μοτίβο της δέσμης φύλλων μυρτιάς επομένως έχουν χρησιμοποιηθεί δυο διαφορετικές σφραγίδες, με τρία και με πέντε φύλλα, σε σκύφους που έχουν γίνει από διαφορετικές μήτρες.

I.2. Άκανθα καί λογχόσχημο φύλλο
 Στο παράδειγμα Κ36 (Εικ.20), στο σώμα και τον κάλυκα του σκύφου υπάρχει το μοτίβο της εναλλαγής άκανθας με άκρη που λυγίζει πάντοτε προς τα αριστερά -έξι άκανθες- και λογχόσχημου φύλλου με κεντρική νεύρωση, καθώς και όμοιες επάλληλες, οριζόντιες χαράξεις- έξι λογχόσχημα φύλλα. Οι ρυθμοί των μοτίβων στο παράρτημα του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία είναι 4+4 ή 6+6 ή 8+8)17. Ο σκύφος Κ36 έχει παράλληλο το σκύφο αριθ. 395 του Laumonier18, που τον αποδίδει στο παράρτημα του εργαστηρίου του Λυδού ή Κωμικού με τη βακτηρία19 .Το παράδειγμα Κ36 είναι μία πολύ πετυχημένη απομίμηση του αριθ. 395 του Laumonier, πιθανόν είναι εισηγμένο από το ιωνικό εργαστήριο ή πιο πιθανό είναι να έχει αντιγράφει η μήτρα του 395, άποψη που ενισχύεται από την παρατήρηση ότι για την απόδοση της άκανθας έχουν χρησιμοποιηθεί δύο διαφορετικές σφραγίδες, μία με πολλές και μία με λίγες νευρώσεις, πρακτική που δεν συναντάμε στα παραδείγματα των ιωνικών-δηλιακών εργαστηρίων.
 Λογχόσχημο φύλλο σώζεται και στο παράδειγμα Κ63 (Εικ.31) αλλά λόγω της θραυσματικής κατάστασής του δεν διακρίνεται η σύνθεσή του. Σώζεται μόνο η ζώνη κάτω από το χείλος με ιωνικό κυμάτιο, που έχει τριγωνικά αυγά και ενδιάμεσα στριφτά κορδόνια και πιο κάτω ζώνη με δωδεκάκτινα στρογγυλά αστέρια και οριζόντια αντίνωτα ανθέμια. Παράλληλό του έχουμε στο εργαστήριο του Ηραίου20.

Β΄ μισό -2ου αι. Τάφος 3, τύμβος Τσοπάνη-Ράχη, Πύλος Ελληνιστική Περίοδος Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου Μελαμβαφής σκύφος με εσωτερική διακόσμηση λευκού χρώματος από κάθετες γραμμές ψηλά στο σώμα του αγγείου και σχηματοποιημένο ρόδακα στο κέντρο της βάσης.

I.3.Λογχόσχημο φύλλο, άκανθα, ρομβόσχημο φύλλο
 Σε τρία παραδείγματα, το Κ3 (Εικ.3), το Κ22 (Εικ.15) και το Κ46 (Εικ.25) σώζεται ανεμιζόμενη άκανθα σε εναλλαγή με λογχόσχημο και ρομβόσχημο φύλλο.
 Στο Κ3 κάτω από το χείλος υπάρχει ζώνη με οκτάκτινα τετραγωνισμένα αστέρια, με κεντρική ανάγλυφη κουκκίδα, μοτίβο χαρακτηριστικό του εργαστηρίου του Μονογράμματος21 και χαμηλότερα ζώνη με κλάδους που έχουν ελικοειδή και γραμμικά άκρα, περιπλοκάδα του τύπου, που χρησιμοποιεί το εργαστήριο του Μενεμάχου αλλά και του Μονογράμματος22. Το σώμα και ο κάλυκας καλύπτονται από τρία λογχόσχημα φύλλα που εναλλάσσονται με έξι άκανθες με λυγισμένη την άκρη εναλλάξ προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά και με τρία ρομβόσχημα. Το μετάλλιο πλαισιώνεται από διπλό πλαστικό δακτύλιο στον οποίο εγγράφεται εξαπέταλος ρόδακας του τύπου 6+6 πέταλα με κάθετες νευρώσεις.
 Ο σκύφος αυτός έχει παράλληλα στο εργαστήριο του Μονογράμματος23 ως προς τη σύνθεση άκανθας, ρομβόσχημου και λογχόσχημου φύλλου, που είναι από τα μοτίβα ταύτισης του εργαστηρίου αυτού και είτε καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του αγγείου, τον κάλυκα και το σώμα ή περιορίζεται στον κάλυκα24 και το συναντάμε κυρίως στην VIII σειρά του εργαστηρίου του Μονογράμματος, όπου οι ρυθμοί εναλλαγής είναι 4 ή 6 άκανθες25. Ο Laumonier τον ονομάζει «σκύφο» του Ν. Γιαλούρη και τον θεωρεί εισηγμένο από το εργαστήριο του Μονογράμματος. Η σφραγίδα του μεταλλίου του Κ3 είναι και αυτή χαρακτηριστική του εργαστηρίου αυτού26.
 Το παράδειγμα Κ22 (Εικ.15) σώζει μέρος δεξιόστροφης άκανθας με δαντελλωτό περίγραμμα και μέρος ρομβόσχημου φύλλου. Χαρακτηριστικό είναι το λέσβιο κυμάτιο με τις πολύ οξείες άκρες κάτω από το χείλος. Το παράδειγμα αυτό λόγω της θραυσματικής του κατάστασης δεν είναι εύκολο να αποδοθεί σε συγκεκριμένο εργαστήριο, θα μπορούσε όμως να είναι του εργαστηρίου του Μονογράμματος λόγω του μοτίβου του αλλά και λόγω της προσεγμένης απόδοσης των σφραγίδων.
 Το παράδειγμα Κ46 (Εικ.25), ομοίως σε θραυσματική κατάσταση, χαρακτηρίζεται από χείλος που με γωνίωση διαφοροποιείται από το υπόλοιπο σώμα, ακολουθεί ζώνη με οκτάκτινα αστέρια και χαμηλότερα ζώνη με περιπλοκάδα, όμοια με του παραδείγματος Κ3. Στο σώμα φέρει άκανθα όμοια με του Κ3, ρομβόσχημο φύλλο και σε άλλο θραύσμα λογχόσχημο. Παράλληλο έχουμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος27.
 Στη σύνθεση λογχόσχημου, άκανθας, ρομβόσχημου, που είναι πολύ συχνή στο εργαστήριο του Μονογράμματος, παρατηρούμε δύο διαφορετικές σφραγίδες άκανθας, από τις οποίες οι δύο (Κ3 και Κ 46) βρίσκουν παράλληλα στο εργαστήριο του Μονογράμματος.

I.4. Άκανθα καί ρομβόσχημο φύλλο
 Στο παράδειγμα Κ12 (Εικ.9) παρατηρούμε το μοτίβο της όρθιας άκανθας σε εναλλαγή με ρομβόσχημο φύλλο -τέσσερις άκανθες εναλλάσσονται με τέσσερα ρομβόσχημα φύλλα. Πρόκειται για μοτίβο πολύ διαδεδομένο στο εργαστήριο του Μονογράμματος, σειρά X 28, στο οποίο συναντάμε παράλληλα του Κ12 29.
 Στο μετάλλιο έχει χρησιμοποιηθεί η ίδια σφραγίδα με του παραδείγματος Κ3, η χαρακτηριστική του εργαστηρίου του Μονογράμματος, ρόδακας με 6+6 πέταλα. Το παράδειγμα Κ12 πιθανόν να είναι εισηγμένο από το εργαστήριο αυτό30.
 Στο σκύφο Κ11 (Εικ.8) υπάρχει δεξιόστροφη άκανθα και αριστερά της η άκρη ρομβόσχημου φύλλου. Οι ζώνες κάτω από το χείλος είναι: α) οκτάκτινα τετραγωνισμένα αστέρια ασύμμετρα τοποθετημένα, και β) χαμηλότερα ενδεκαπέταλοι ρόδακες. Οι ζώνες αυτές δεν χωρίζονται με ανάγλυφους κανόνες, όπως στις άλλες περιπτώσεις.
 Τα στοιχεία αυτά είναι χαρακτηριστικά ύστερου εργαστηρίου που παράγει μετά τα εργαστήρια του Ηραίου, του Φίλωνος και του Αθήναιου. Πρόκειται για το εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού, του οποίου τα κύρια γνωρίσματα είναι31: α) δεξιόστροφη άκανθα και ρομβόσχημο φύλλο, β) ενδεκαπέταλος ρόδακας στο μετάλλιο, γ) λείπουν οι ανάγλυφοι κανόνες που χωρίζουν τις ζώνες με τα μοτίβα, και δ) γενικά αντιγράφει τις σφραγίδες πολλών εργαστηρίων, όπως του Μονογράμματος, του Αθήναιου, του παραρτήματος του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία. Το παράδειγμά μας Κ11 έχει παράλληλα στο εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού32 και είναι εισηγμένο από το εργαστήριο αυτό.
Στο παράδειγμα Κ62 (Εικ.30) υπάρχουν κάτω από το χείλος εννεάφυλλοι ρόδακες σε ασύμμετρες αποστάσεις, ακολουθεί ζώνη με οκτάκτινα αστέρια σε πολύ αραιά διαστήματα και μετά από ανάγλυφη γραμμή εναλλαγή άκανθας με ρομβόσχημο φύλλο. Οι σφραγίδες τους είναι σε ασύμμετρες αποστάσεις και το μετάλλιο φέρει ενδεκάφυλλο ρόδακα. Ο σκύφος αυτός έχει τα χαρακτηριστικά του εργαστηρίου του Αρπακτικού Πτηνού33 και παράλληλα στο εργαστήριο αυτό34.

1.5.Άκανθο και αρπακτικό πτηνό
 Στο παράδειγμα Κ54 στη ζώνη κάτω από το χείλος παρατηρούμε οκτάκτινα αστέρια σε ασύμμετρες αποστάσεις και χαμηλότερα, στο σώμα του σκύφου, το μοτίβο της εναλλαγής δεξιόστροφης άκανθας και αρπακτικού πτηνού, μοτίβο ταύτισης του εργαστηρίου του Αρπακτικού Πτηνού35. Η δεξιόστροφη άκανθα είναι γνωστή από τα εργαστήρια του Μονογράμματος, των Γκρίζων Αγγείων και των Ωραίων Μεδουσών36. Όπως ήδη αναφέραμε, από το αρπακτικό πτηνό37 ονομάστηκε το εργαστήριο από το οποίο προέρχεται και το εν λόγω παράδειγμα38.

I.6. Τυπικό φύλλο, ρομβόσχημο και λογχόσχημο
Στο παράδειγμα Κ10 (Εικ.7) παρατηρείται εναλλαγή του ρομβόσχημου φύλλου με το ανεμιζόμενο τυπικό φύλλο-μοτίβο ταύτισης του εργαστηρίου του Μονογράμματος39.
Στο παράδειγμα Κ10 υπάρχουν τέσσερα ανεμιζόμενα «τυπικά» φύλλα με λυγισμένες τις άκρες τους εναλλάξ προς τα δεξιά ή τα αριστερά και τέσσερα ρομβόσχημα με κεντρική νεύρωση με οριζόντιες εγκοπές40. Για τα ρομβόσχημα φύλλα χρησιμοποιήθηκε η ίδια σφραγίδα με του σκύφου Κ12. Η σύνθεση αυτή ρομβόσχημο + «τυπικό φύλλο», 4+4 είναι σπάνια, η πιο συχνή είναι: 2 ρομβόσχημα + 2 λογχόσχημα + 4 «τυπικά»41. Παράλληλο και πιθανόν από την ίδια μήτρα με το Κ10 βρίσκουμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος42. Στο μετάλλιο έχουμε τη γνωστή σφραγίδα του εξαπέταλου ρόδακα με έξι μικρότερα πέταλα ενδιάμεσα με κάθετες νευρώσεις, ίδια σφραγίδα με του Κ3 και Κ12, κριτήριο ταύτισης για το εργαστήριο του Μονογράμματος. Το παράδειγμα Κ10 είναι μάλλον εισηγμένο από το ιωνικό αυτό εργαστήριο.
 Στο παράδειγμα Κ13 (Εικ.9) σώζεται μέρος του κάλυκα με «τυπικό» φύλλο που λυγίζει την άκρη προς τα δεξιά και κεντρική νεύρωση με οριζόντιες εγκοπές, καθώς και πλάγιες νευρώσεις. Αριστερά του σώζεται μέρος ρομβόσχημου φύλλου και δεξιά λογχόσχημου και έχουμε τη σύνθεση 2+2+4, που είναι η πιο συχνή στην πρώτη σειρά του εργαστηρίου του Μονογράμματος43. Το μετάλλιο έφερε οκταπέταλο ρόδακα με στρογγυλευμένα πέταλα με κεντρική νεύρωση και ενδιάμεσα οκτώ κεραίες, επίσης χαρακτηριστικό του εργαστηρίου του Μονογράμματος44, από το οποίο και είναι εισηγμένο.
 Στο παράδειγμα Κ44 σώζεται «τυπικό» φύλλο και λογχόσχημο, η σφραγίδα του «τυπικού» φύλλου όμως είναι διαφορετική από τις παραπάνω. Φαίνεται ότι αυτή η εναλλαγή των δύο φύλλων συνέθετε τον κάλυκα του σκύφου. Σώζεται και το μετάλλιο που έφερε σε διπλό πλαστικό δακτύλιο όμοιο ρόδακα με του μεταλλίου των παραδειγμάτων Κ3, Κ12 και Κ10 του τύπου 6+6 πέταλα. Παράλληλα του Κ44 βρίσκουμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος45.
Την ίδια σύνθεση «τυπικού» φύλλου και λογχόσχημου παρατηρούμε στο Κ14 (Εικ.9), με διαφορετικές σφραγίδες. Λόγω της θραυσματικής του κατάστασης δεν γνωρίζουμε αν υπήρχε και ρομβόσχημο φύλλο.
 Το φυτικό μοτίβο της εναλλαγής «τυπικού» φύλλου και λογχόσχημου συναντάμε και στο σκύφο Κ57 (Εικ.30). Παράλληλο έχει στο εργαστήριο του Μονογράμματος46, ενώ και το μετάλλιο του τύπου 8+8 είναι χαρακτηριστικό του ίδιου εργαστηρίου47.

Β’ μισό -2ου αι. Τάφος 3, τύμβος Τσοπάνη-Ράχη, Πύλος. Ελληνιστική Περίοδος Αρχαιολογικό. Μουσείο Πύλου. Ανάγλυφος σκύφος με χείλος ελαφρώς έσω νεύον, πηλό κοκκινωπό και ερυθρή βαφή. Ακόσμητη ζώνη κάτω από το χείλος, που ακολουθείται από μια ζώνη με οκτάφυλλους ρόδακες και στο σώμα επάλληλα οξυκόρυφα φυλλάρια με κεντρικές νευρώσεις.

I.7. Άκανθα, βλαστός και λογχόσχημο φύλλο
Στον ίδιο σκύφο ανήκουν τα θραύσματα Κ42 (Εικ.24) και Κ43 (Εικ.24) όπου παρατηρούμε την εναλλαγή δεξιόστροφης άκανθας, βλαστού που καταλήγει σε σταυρόσχημο άνθος και οξυκόρυφου λογχόσχημου φύλλου με διπλή κάθετη κεντρική νεύρωση κάτω από ζώνες με αστράγαλο και ιωνικό κυμάτιο: το μετάλλιο είναι μικρό, διαμέτρου μόλις 1 εκ., και μέσα σε διπλό πλαστικό δακτύλιο φέρει εννεάφυλλο ρόδακα -όμοιο μετάλλιο συναντάμε στην ανάγλυφη οινοχοΐσκη Κ3348.
Τα μοτίβα του Κ42+43 υπάρχουν και στο παράδειγμα Κ56 και είναι μοτίβα ταύτισης του εργαστηρίου των Ωραίων Μεδουσών49, ενώ η δεξιόστροφη άκανθα σε συνδυασμό με φύλλα, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, είναι πολύ συχνή και στο εργαστήριο του Μονογράμματος και των Γκρίζων Αγγείων50. Παράλληλα στα παραδείγματά μας βρίσκουμε στο εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών51.

I.8. Ακανθα, βλαστός (ανάγλυφη οινοχοΐσκη Κ33)
 Στην ανάγλυφη οινοχοΐσκη (Εικ.19) -την αναφέρουμε εδώ λόγω της ανάγλυφης διακόσμησής της- μετά το τελείωμα της λαβής, πάνω στο σχεδόν σφαιρικό σώμα, υπάρχει πλατιά ζώνη διακοσμημένη με βουκράνια, που συνδέονται με κάθετες γιρλάντες, έχουν δε σημείο αφετηρίας τα κέρατά τους. Ανάμεσα στα βουκράνια υπάρχουν ανάγλυφα, ανάστροφα γράμματα, από τα οποία ξεχωρίζουμε τα Υ, Δ, και Λ. Ακολουθεί πιο κάτω ζώνη με έξι αριστερόστροφες άκανθες που η σφραγίδα τους ομοιάζει με του Κ42 και ενδιάμεσά τους φύονται βλαστοί με ελικωτό στέλεχος, που καταλήγουν στο πάνω μέρος και ανάμεσα στις άκανθες σε μικρούς ρόδακες με έντονη ανάγλυφη κουκκίδα στο κέντρο τους. Παράλληλο, όσον αφορά τους βλαστούς που καταλήγουν σε ρόδακα, έχουμε στο εργαστήριο του Λυδού52. Η βάση της ανάγλυφης οινοχοΐσκης είναι μετάλλιο, διαμ. 1,8 εκ., στο οποίο εγγράφεται δεκατριάφυλλος ρόδακας.
 Τα μονογράμματα Υ, Δ και Λ τα βρίσκουμε σε σκύφους του εργαστηρίου του Λυδού ή του Κωμικού με τη βακτηρία και είναι τα χαρακτηριστικά μονογράμματα του εργαστηρίου αυτού53. Τα χαρακτηριστικά αυτά στοιχεία: α) η στενή ζώνη με τις ανάγλυφες κουκκίδες, β) τα βουκράνια54, γ) οι αριστερόστροφες άκανθες55 που τις συναντήσαμε και στο παράδειγμά μας Κ36 και είναι πολύ συχνές στο παράρτημα του εργαστηρίου του Λυδού, δ) το ιδιότυπο μικρό μετάλλιο, παράλληλο του οποίου συναντάμε στο εργαστήριο του Λυδοΰ56, και ε) ο φαιός πηλός, συχνός στο εργαστήριο του Λυδού (υπάρχουν 25 παραδείγματα57), είναι κριτήρια ταύτισης του εργαστηρίου του Λυδού και του παραρτήματος του58.
 Η ανάγλυφη οινοχοΐσκη επομένως είναι προϊόν του εργαστηρίου του Λυδού, όπως φαίνεται και από τα μονογράμματά του59.

I.9.Άκονθα και παπυρόφυλλο
 Στο παράδειγμα Κ21 (Εικ.14) παρατηρούμε στον κάλυκα του σκύφου το συνδυασμό άκανθας και παπυρόφυλλου. Το μετάλλιο του παραδείγματος αυτού είναι ενδεκαπέταλος ρόδακας λίγο έκκεντρα τοποθετημένος, του οποίου τα στρογγυλά πέταλα λεπταίνουν προς το κέντρο.
 Η εναλλαγή άκανθας και παπυρόφυλλου είναι γνωστό μοτίβο στο θεματολόγιο των ανάγλυφων σκύφων -ο Laumonier το αναγνωρίζει στο εργαστήριο του Μονογράμματος61- η καταγωγή του όμως είναι ανατολικοϊωνική60. Η άκανθα του σκύφου Κ21 είναι όμοια με παράδειγμα από τη Μίλητο, το οποίο η Kossatz αποδίδει σε ιωνικό εργαστήριο62. Όμοιο ρόδακα στο μετάλλιο συναντάμε σε παράδειγμα από την Ταρσό63. Ο ενδεκαπέταλος όμως ρόδακας στο μετάλλιο είναι μοτίβο ταύτισης του εργαστηρίου του Αρπακτικού Πτηνού64. Στο εργαστήριο αυτό βρίσκουμε και όμοιο με του Κ21 παπυρόφυλλο65, καθώς και ίδια άκανθα66. Το παράδειγμά μας επομένως προέρχεται από το εργαστήριο αυτό, για το οποίο γνωρίζουμε ότι ανήκει στην ύστερη παραγωγή σκύφων -80/ -60 67 και μιμείται άλλα εργαστήρια68.
 Στο παράδειγμα Κ65 (Εικ.31) υπάρχει η σύνθεση όρθιας άκανθας που περιβάλλεται από δύο παπυ- ρόφυλλα τα οποία κάμπτουν τις άκρες τους προς την άκανθα. Η σύνθεση αυτή επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές και στα διαχωριστικά κενά παριστάνεται από μία όρθια άκανθα. Το μετάλλιο έχει οκτάφυλλο ρόδακα. Παράλληλό του στη φυτική σύνθεση και στο μετάλλιο βρίσκουμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος69.

1.10. Οξυκόρυφα φυλλάρια ή τριγωνικό φολιδωτό
 Το μοτίβο αυτό το συναντάμε στους σκύφους Κ37 (Εικ.21), Κ39 (Εικ.22), Κ 15 (Εικ.9) και Κ61. Στο παράδειγμα Κ39 το σώμα του σκύφου καλύπτεται με τέσσερις επάλληλες σειρές σχηματοποιημένων τριγωνικών φύλλων με κεντρική νεύρωση, ενώ κάτω από το χείλος υπάρχει ζώνη με ιωνικό κυμάτιο· το μετάλλιο είναι ελαφρά κοίλο και ακόσμητο. Παράλληλα βρίσκουμε στο εργαστήριο του Ηραίου και του Μενεμάχου70.
 Για το εργαστήριο του Ηραίου γνωρίζουμε ότι ανήκει στα τελευταία ιωνικά εργαστήρια και είναι σύγχρονο με τα εργαστήρια του Αθήναιου και του Φίλωνος71. Τις σφραγίδες του εργαστηρίου του αντιγράφει το εργαστήριο του Αντιγραφέως72 και τα μοτίβα ταύτισης είναι73: α) τα τριγωνικά αυγά στο ιωνικό κυμάτιο, β) τα οκτάκτινα αστέρια, όχι τα τετραγωνισμένα, όπως του εργαστηρίου του Μονογράμματος, γ) τα κοίλα μετάλλια, δ) οι επάλληλες σειρές σχηματοποιημένων τριγωνικών φυλλαρίων, τριγωνικές φολίδες, ε) η γεωμετρική διακόσμηση, και στ) η χρήση γκρίζου πηλού74 αντίθετα με άλλα ιωνικά εργαστήρια, όπως το εργαστήριο του Μονογράμματος, τα οποία χρησιμοποιούν σπάνια το φαιό πηλό75.
 Στο παράδειγμα Κ39 παράλληλο συναντάμε και στα παραδείγματα που δημοσίευσε ο Ν. Καλτσάς από την Πύλο76. Όμοιες τριγωνικές φολίδες77 υπάρχουν και στο παράδειγμα Κ15. Εδώ διαφορετική είναι η ζώνη κάτω από το χείλος με σειρά από οκτάφυλλους στρογγυλούς ρόδακες όμοιους με του εργαστηρίου του Ηραίου78.
 Στο παράδειγμα Κ61 έχουμε το ίδιο τριγωνικό φολιδωτό μοτίβο, μόνον που εδώ κάτω από το χείλος εκτός από τη ζώνη με τους οκτάφυλλους ρόδακες υπάρχει και δεύτερη ζώνη με ιωνικό κυμάτιο79.
 Ανάγλυφους σκύφους με όμοια φολιδωτή διακόσμηση παρήγαγε και το εργαστήριο του Αρκεσίλαου, το οποίο μιμείται μοτίβα του εργαστηρίου του Μενεμάχου80 και παραδείγματά του έχουν βρεθεί σε τάφους στη Μήλο81 και στην Benghazi82. Φαίνεται ότι οι εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στη Μήλο - όπου σε τάφους έχουν βρεθεί και ανάγλυφοι σκύφοι του εργαστηρίου του Μενεμάχου83- στην Κυρήνη και στην Πύλο84 ήταν πολύ ανεπτυγμένες.
 Στο παράδειγμα Κ37 το σώμα του σκύφου διακοσμείται με ένδεκα σειρές οξυκόρυφων φυλλαρίων. Εδώ το ανάγλυφο είναι πολύ έκτυποη τεχνική είναι διαφορετική από των προηγουμένων παραδειγμάτων, το χείλος διαμορφώνεται με έντονη γωνίωση, κάμπτεται προς τα έξω και προς τα πάνω και καταλήγει σε λεπτό και αιχμηρό άκρο. Το μετάλλιο είναι μικρό, διαμ. μόλις 1 εκ., και είναι ακόσμητο. Τα χαρακτηριστικά αυτού του σκύφου τα συναντάμε σε ανάγλυφους σκύφους ιταλιωτικών εργαστηρίων και παράλληλο στο Κ37 βρίσκουμε στο ιταλιωτικό εργαστήριο του Ποπιλίου, όσον αφορά την απόδοση της διακόσμησης στο σώμα και το μετάλλιο85. Το χείλος έχει ίδια διαμόρφωση με τα παραδείγματα Κ64 και Κ32 86 και παράλληλό του συναντάμε στα αγγεία pareti sottili, που είναι σπάνια στην Ανατολική αλλά πολύ διαδεδομένα στη Δυτική Μεσόγειο, από την Ιταλία έως την Ιβηρική χερσόνησο87.

-3ος/ -2ος αι. Τσοπάνη Ράχη. Ελληνιστική Περίοδος. Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου. Σκυφοειδές ανοικτό αγγείο από υαλόμαζα στην απόχρωση του μελιού, κατασκευασμένο σε μήτρα. Διαμορφώνεται από ημισφαιρικό σώμα. Κάτω από το χείλος φέρει τρεις οριζόντιες διακοσμητικές γραμμές. Η ζώνη που διαμορφώνεται από τις οριζόντιες γραμμές μέχρι τον πυθμένα του αγγείου διακοσμείται από κάθετες ανάγλυφες ραβδώσεις.

1.11. Επάλληλα λογχόσχημα με στρογγυλευμένες απολήξεις και κεντρική και πλάγιες νευρώσεις
 Το μοτίβο αυτό της ιχθυάκανθας το συναντάμε στα παραδείγματα Κ50 (Εικ.27), Κ38 (Εικ.21) και Κ8β (Εικ.6).
 Στο σώμα του σκύφου Κ50 έχουμε έξι σειρές με τα χαρακτηριστικά αυτά φύλλα. Το μετάλλιο είναι ακόσμητο και κοίλο, ενώ η διαμόρφωση των διακοσμητικών ζωνών στο χείλος είναι όμοια με των παραδειγμάτων Κ39 και Κ55, με ιωνικό κυμάτιο κάτω από το χείλος και στριφτά κορδόνια αντί για λόγχες. Τα αυγά έχουν τριγωνικές απολήξεις και χαμηλότερα ζώνη με οκτάκτινα αστέρια.
Τα τριγωνικά αυγά και το ακόσμητο κοίλο μετάλλιο είναι χαρακτηριστικά του εργαστηρίου του Ηραίου88. Επομένως, το παράδειγμα Κ50 πιθανόν προέρχεται από αυτό το εργαστήριο. Ο Laumonier παρατηρεί ότι το μοτίβο των επάλληλων λογχόσχημων με την κεντρική και τις πλάγιες νευρώσεις είναι δύσκολο να το αποδόσουμε σε συγκεκριμένο εργαστήριο. Στην ταύτιση μπορούν να βοηθήσουν οι άλλες διακοσμητικές ζώνες του σκυφου89. Στην περίπτωση του Κ50 τα τριγωνικά αυγά βοηθουν στην απόδοση του παραδείγματος στο εργαστήριο του Ηραίου90.
 Στο σκυφο Κ38 το μοτίβο των φύλλων αυτών διακοσμεί μόνο τον κάλυκα του σκύφου, τα φύλλα είναι πιο μεγάλα και παράλληλό τους έχουμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος91. Εδώ δεν υπάρχουν χαρακτηριστικά με τα οποία θα μπορούσαμε να αποδώσουμε το συγκεκριμένο παράδειγμα στο εργαστήριο του Ηραίου. Το μετάλλιο είναι ακόσμητο, αλλά αυτό είναι χαρακτηριστικό που συναντάμε στο εργαστήριο του Μονογράμματος, στις περιπτώσεις σκύφων του εργαστηρίου αυτού που διακοσμούνται με επάλληλα φύλλα92. Τό παράδειγμα Κ38 έχει παράλληλο το αριθ. 2091 από την ανασκαφή του Ν. Καλτσά93 και μάλλον προέρχεται από ντόπιο εργαστήριο το οποίο αντιγράφει τό ιωνικό του Μονογράμματος94.
 Με το εργαστήριο του Ηραίου μπορούμε να συνδέσουμε το θραύσμα Κ8β, στο οποίο έχουμε ζώνη με ιωνικό κυμάτιο με τριγωνικά αυγά και χαμηλότερα οκτάκτινα αστέρια και μετά επάλληλα λογχόσχημα με κεντρική και πλάγιες νευρώσεις. Παράλληλο βρίσκουμε στο εργαστήριο του Ηραίου95.

1.12. Επάλληλα φυλλάρια με κεντρική νεύρωση
 Τα επάλληλα φυλλάρια με κεντρική νεύρωση τα συναντάμε στα παραδείγματα Κ41, Κ55 (Εικ.23), Κ19 (Εικ.12) και Κ48 (Εικ.27).
 Στο παράδειγμα Κ41 στη ζώνη κάτω από το χείλος υπάρχει σειρά από όρθιες σπείρες και χαμηλότερα στο σώμα του σκύφου έξι σειρές από επάλληλα φύλλα με νευρώσεις και στρογγυλευμένες κορυφές. Το μετάλλιο είναι ακόσμητο. Το παράδειγμα Κ41 έχει παράλληλα στο εργαστήριο του Μονογράμματος96, στο οποίο το μοτίβο των στρογγυλευμένων φύλλων με κεντρική νεύρωση97 απαντά συχνά. Στο παράδειγμα Κ19 φύλλα με κεντρική νεύρωση διακοσμούν το σώμα του σκύφου κάτω από τις ζώνες του χείλους, που έχουν η πρώτη ιωνικό κυμάτιο και η δεύτερη μαίανδρο. Παράλληλο υπάρχει στο εργαστήριο του Μενεμάχου98. Στο παράδειγμα Κ55 σώζεται μόνον μέρος του σώματος του σκύφου με φύλλα που φέρουν κεντρική νεύρωση. Στο παράδειγμα Κ48 σώζονται στο σώμα του σκύφου τρεις σειρές επάλληλων φύλλων με κεντρική νεύρωση.
 Στην πρώτη σειρά ανάμεσα στα φύλλα υπάρχουν μικρές οριζόντιες σπείρες. Η ζώνη κάτω από το χείλος έχει στιγμωτά διασταυρούμενα X, μοτίβο99 γνωστό από το εργαστήριο του Μενεμάχου100. Το μοτίβο των φύλλων με στρογγυλή κορυφή και κεντρική νεύρωση και με μικρές οριζόντιες σπείρες ενδιάμεσα είναι μοτίβα πολύ συχνά στο εργαστήριο του Μενεμάχου101, γι’ αυτό το παράδειγμα Κ48 είναι πιθανότατα εισηγμένο από το εργαστήριο του Μενεμάχου.

1.13. Σύνθεση τριών λογχόσχημων φύλλων με κεντρική νεύρωση
 Η επανάληψη του μοτίβου τριών λογχόσχημων φύλλων συνθέτει το φυτικό κάλυκα στο παράδειγμα Κ18 (Εικ.11). Όμοια σύνθεση βρίσκουμε στο εργαστήριο του Κωμικού με τη βακτηρία ή του Λυδού102 και των Ωραίων Μεδουσών103. Το μοτίβο της ζώνης του χείλους, ο μαίανδρος, απαντά και στο εργαστήριο του Μονογράμματος104. Το μετάλλιο είναι του τύπου 8+8 πέταλα με κεντρική νεύρωση105 και είναι μοτίβο ταύτισης για το εργαστήριο του Μονογράμματος106. Το βρίσκουμε όμως πολύ συχνά και σε σκύφους του εργαστηρίου των Ωραίων Μεδουσών107 και σε συνδυασμό με τη φυτική σύνθεση της οποίας παράλληλα υπάρχουν στο εργαστήριο αυτό108. Μπορούμε να θεωρήσουμε το σκύφο Κ18 εισηγμένο από το εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών109.

1.14. Με nelumbo
 Στο παράδειγμα Κ23 (Εικ.16) κάτω από το χείλος υπάρχει ζώνη με οκτάφυλλους ρόδακες και χαμηλότερα σώζεται μέρος ενός nelumbo110 σε φυτική σύνθεση με άκανθα, μοτίβο που το χρησιμοποιεί κυρίως το εργαστήριο του Μονογράμματος στη X και XI 111 σειρά. Οι οκτάφυλλοι επίσης ρόδακες του Κ23 είναι όμοιοι με τους ρόδακες του εργαστηρίου του Μονογράμματος112.

1.15. Με στρογγυλές φολίδες που φέρουν κεντρική νεύρωση
 Στο σκύφο Κ40 κάτω από το χείλος έχουμε δύο ζώνες. Η πρώτη είναι αδιάγνωστη λόγω της κακής κατάστασης του σκύφου, η δεύτερη φέρει κυματιστές γραμμές από τις οποίες φυτρώνουν έλικες, ενώ το σώμα του σκύφου μέχρι το ακόσμητο μετάλλιο καλύπτεται από πέντε σειρές στρογγυλές φολίδες ομοιόμορφες και με κεντρική νεύρωση. Το μοτίβο αυτό δεν είναι πολύ διαδεδομένο στους δηλιακούς ανάγλυφους σκύφους113, αντίθετα με το τριγωνικό φολιδωτό που ήδη συναντήσαμε. Το βρίσκουμε σε σκύφους της Κορίνθου114 και σε ιταλιωτικούς115, το συναντάμε όμως και στο εργαστήριο του Μενεμάχου, στου οποίου τα παραδείγματα υπάρχει και η ζώνη με το μοτίβο της κυματιστής γραμμής με τις έλικες. Πιθανόν λοιπόν το Κ40 να είναι του εργαστηρίου του Μενεμάχου116.

1.16. Με ροπαλόσχημα φύλλα
Τα ροπαλόσχημα φύλλα τα συναντάμε σε επτά σκύφους: Κ4, Κ6, Κ7 (Εικ.5), Κ8α (Εικ.6), Κ52, Κ53, Κ9, Κ30 (Εικ.17). Σε όλους τους σκύφους (εκτός από τον Κ30, που έχει μόνο ροπαλόσχημα φύλλα χωρίς τις σειρές με τις ανάγλυφες κουκκίδες) υπάρχουν ροπαλόσχημα πέταλα με κατακόρυφες σειρές ανάγλυφων στιγμών στα ενδιάμεσα και στο πάνω μέρος των φύλλων καταλήγουν σε τρεις ανάγλυφες στιγμές. Το μοτίβο αυτό είναι χαρακτηριστικό των ιωνικών εργαστηρίων. Οι απολήξεις των ροπαλόσχημων πετάλων στο πάνω μέρος είναι τετραγωνισμένες και οι εκτυπώσεις τους έχουν γίνει σε σχετικά αραιά διαστήματα.
 Στα παραδείγματα Κ7 και Κ9 η ζώνη κάτω από το χείλος διακοσμείται με αστράγαλο. Παρόμοιο μο- τίβο βρίσκουμε στο εργαστήριο του Ηραίου117. Στο Κ4 κάτω από το χείλος υπάρχει ζώνη με ιωνικό κυμάτιο με τριγωνικά αυγά118 και πιο κάτω ζώνη με οκτάκτινα αστέρια, όπως στο Κ50. Αυτά είναι στοιχεία που συναντάμε στο εργαστήριο του Ηραίου, η αραιή διάταξη όμως των ροπαλόσχημων φύλλων και οι τετραγωνισμένες απολήξεις τους (που παραμένουν ίδιες μέχρι το μετάλλιο) είναι όμοιες με πολλά παραδείγματα του εργαστηρίου των Διπλών Κανόνων, για το οποίο γνωρίζουμε ότι λειτουργεί γύρω στο -110 και από αυτό το εργαστήριο έχουμε ακριβές παράλληλο119. Τα χαρακτηριστικά αυτά δείχνουν ότι το Κ4 πιθανόν είναι εισηγμένο από το εργαστήριο αυτό.
To Κ7 έχει πολύ χαρακτηριστικό μετάλλιο με οκταπέταλο ρόδακα του τύπου 8 + 8 χαρακτηριστικό του εργαστηρίου του Μονογράμματος120, απαντά όμως και σε άλλα εργαστήρια, όπως του Λυδού και των Ωραίων Μεδουσών121 και το αντιγράφουν και άλλα εργαστήρια122. Παράλληλα του Κ7 βρίσκουμε στο εργαστήριο του Λυδού123 για το μετάλλιο και για τη διακόσμηση του σώματος124, επομένως το Κ7 μπορεί να αποδοθεί στο εργαστήριο του Λυδού. To Κ9 ομοιάζει όμως με τό Κ7 στη διακόσμηση καί πιθανόν να είναι και αυτό του ίδιου εργαστηρίου. Στο Κ6 το μετάλλιο έχει ανάγλυφο μονόγραμμα Ε και είναι δύσκολο να προσδιοριστεί η προέλευσή του από συγκεκριμένο ιωνικό εργαστήριο.
Παράλληλο του Κ30 (Εικ.17) υπάρχει στο εργαστήριο του Μονογράμματος125. Στα παραδείγματα Κ8α και Κ53 τα μετάλλια είναι κοίλα και ακόσμητα, ενώ η θραυσματική τους κατάσταση δυσκολεύει την απόδοση σε εργαστήριο.

1.17. Διάφορα άνθη
Στο παράδειγμα Κ60 παρατηρούμε βλαστούς και ανάμεσά τους άνθη, στο Κ47 (Εικ.26) ο κάλυκας έχει τετράφυλλα λωτόσχημα άνθη με έντονο κεντρικό στέλεχος. Για τα άνθη αυτά δεν βρίσκουμε κανένα παράλληλο στα ιωνικά εργαστήρια, ενώ πολύ ιδιότυπο είναι και το μετάλλιο που διακοσμείται με εννέα φύλλα εγγεγραμμένα σε κύκλο με τις κορυφές τους προς το κέντρο του κύκλου. Στο παράδειγμα Κ27 σώζεται άνθος που παράλληλό του έχουμε στο παράρτημα του εργαστηρίου του Μενεμάχου126.

I.18. Με βλαστόσπειρες
Στο παράδειγμα Κ28 (Εικ.17) έχουμε μέρος σπειροειδούς βλαστού από τον οποίο φύονται έλικες όμοιες με ελισσόμενες κληματίδες της αμπέλου και τρεις ανάγλυφες κουκκίδες. Στο σημείο που κλείνει ο κύκλος του ελικωτού βλαστού υπάρχει το μονόγραμμα ΙΕ127. Παράλληλο έχουμε στο εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών128 και στο εργαστήριο του Μονογράμματος129.

3ος/ -2ος αι. Τσοπάνη Ράχη. Ελληνιστική Περίοδος. Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου. Πήλινος μεγαρικός σκύφος με ανάγλυφη παράσταση Μαινάδων. Αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της όψιμης ελληνιστικής εποχής.

ΙΙ. Με έμβιες μορφές

Στα παραδείγματα Κ58 (Εικ.29), Κ59 (Εικ.29), Κ17 (Εικ.10) και Κ26 παριστάνονται έμβιες μορφές.
Στο παράδειγμα Κ58 παριστάνονται δελφίνια, ενώ στη ζώνη κάτω από το χείλος υπάρχει μαίανδρος που στα διάκενα φέρει τετράγωνα με διαγώνιους.
Στο παράδειγμα Κ59 σώζονται δύο βουκράνια σε κατακόρυφη διάταξη και δεξιότερα μορφή που το- ξεύει ζώο με ακανθώδες σώμα (αγριόχοιρος;). Οι ρόδακες είναι χαρακτηριστικοί του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία130.
 Στο παράδειγμα Κ17 στη ζώνη κάτω από το χείλος υπάρχει το γνωστό μοτίβο με τα τετραγωνισμένα αστέρια και χαμηλότερα ελικωτός αμφορέας ή κάνθαρος με υπερυψωμένες λαβές και τρεις οριζόντιες ραβδώσεις στο λαιμό που πλαισιώνεται και από τις δύο πλευρές με αγκιστροειδείς γιρλάντες όμοιες με τη χαρακτηριστική γιρλάντα του εργαστηρίου του Ηραίου131. Το θραύσμα Κ17 είναι απόλυτα όμοιο με θραύσμα αυτού του εργαστηρίου, το οποίο έχει δημοσιεύσει ο Laumonier, γι’ αυτό μπορούμε να υποστηρίξου -με με βεβαιότητα ότι το παράδειγμα Κ17 είναι του εργαστηρίου του Ηραίου.
 Στο παράδειγμα Κ26 παριστάνεται Νίκηνίοχος, προς τα δεξιά σώζεται και μέρος του άρματός της. Παράλληλο βρίσκουμε στο εργαστήριο του Ηραίου132.

III. Γεωμετρική διακόσμηση

Τα παραδείγματα Kl (Εικ.1), Κ51 (Εικ.29), Κ2 (Εικ.2), Κ5 (Εικ.4) και Κ34 έχουν γεωμετρική διακόσμηση.
 Το σώμα του σκύφου ΚΙ καλύπτεται από οκτώ σειρές ανάγλυφων ρόμβων με εμπίεστη κουκκίδα στο κέντρο τους. Κάτω από τη ζώνη του χείλους, που αποτελείται από τετράφυλλα ανθέμια εναλλασσόμενα με δεκατριάφυλλους ρόδακες, υπάρχει ζώνη με ανάγλυφες κουκκίδες. Το παράδειγμα αυτό έχει παράλληλο στο παράρτημα του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία, στο οποίο το μοτίβο της εναλλαγής ανθεμίου με ρόδακα133 στη ζώνη κάτω από το χείλος είναι μοτίβο ταύτισης του εργαστηρίου, αλλά και η ζώνη με τις ανάγλυφες κουκκίδες. Οι ανάγλυφοι ρόμβοι απαντούν ως διακοσμητικό μοτίβο και στους σκύφους των εργαστηρίων του Γοργίου και του Αρκεσίλαου134.
 Το σώμα του σκύφου Κ51 έχει ρόμβους στους οποίους εγγράφονται τρεις μικρότεροι. Πάνω από το ακόσμητο μετάλλιο σώζονται ανάμεσα στους ρόμβους μικροί επτάφυλλοι ρόδακες, ενώ πιο πάνω, στα ενδιάμεσα κενά των ρόμβων, υπάρχουν οριζόντιες σπείρες. Η κακή κατάσταση του σκύφου δεν μας επιτρέπει να δούμε άλλες λεπτομέρειες, εκτός από τη ζώνη κάτω από το χείλος, που έχει ιωνικό κυμάτιο, και του παραδείγματος αυτού έχουμε παράλληλο στο εργαστήριο του ΝΙ 135.
Στο σώμα των παραδειγμάτων Κ2, Κ5 και Κ34 υπάρχει διακόσμηση με ακόσμητα πολύγωνα. Τα μετάλλια φέρουν εξαπέταλο ρόδακα του τύπου 6+6, όμοια σφραγίδα με του Κ3, Κ10 και Κ12, τύπος χαρακτηριστικός του εργαστηρίου του Μονογράμματος136. Τα παραδείγματα αυτά κάτω από το χείλος έχουν ζώνη με όμοιο καρδιόσχημο ανθέμιο· το Κ2 έχει πηλό ερυθρωπό, ενώ τα άλλα δύο έχουν γκρίζο πηλό. Σχετικά με το εργαστήριο του Μονογράμματος γνωρίζουμε ότι σπάνια χρησιμοποιούσε φαιό πηλό137 στους σκύφους του, επομένως, το Κ2 μπορεί να αποδοθεί στο εργαστήριο του Μονογράμματος, ενώ τα Κ5 και Κ34, που έχουν φαιό πηλό, πιθανόν να είναι αντιγραφή ντόπιου εργαστηρίου ή του εργαστηρίου του Μενεμάχου138.

IV. Άωτοι σκύφοι με αγκαθωτή διακόσμηση

 Με τη διακόσμηση αυτή έχουμε δύο παραδείγματα, το ένα σώζεται ολόκληρο, το Κ64 (Εικ.31), και το άλλο σε θραύσματα, το Κ32 (Εικ.18).
 To Κ64 έχει ερυθρή βαφή που φθάνει πιο πάνω από την επίπεδη ελαφρά κοίλη βάση. Το αγγείο αυτό, καθώς και το Κ32, ανήκουν στην κατηγορία των αγγείων με πολύ λεπτά τοιχώματα, που χαρακτηρίζονται paretti sottili, ή vases a parois fines και η τυπολογία τους μελετήθηκε από την F. Mayet139. Βρίσκονται πολύ συχνά στη Δυτική Μεσόγειο, ενώ η παρουσία τους είναι σπάνια στην Ανατολική Μεσόγειο. Πρόκειται για άωτους σκύφους με: α) πολύ λεπτά τοιχώματα, β) καθαρό και καλοψημένο πηλό, και γ) αγκαθωτή διακόσμηση140. Παράλληλα έχουμε από τους τάφους της Πύλου, που έχει δημοσιεύσει ο Ν. Καλτσάς, τα οποία χρονολογεί στο β' τέταρτο του -1ου αι. ή στα τέλη του 2ου -αρχές -1ου αι.141, και από άλλες περιοχές, όπως από την Ταρσό142. Ο σκύφος Κ 64 βρίσκει παράλληλο στον τύπο III της F. Mayet143 και χρονολογείται στο α' μισό του -1ου αι.144.
 Ο σκύφος Κ32 έχει διαφορετική βάση με πλαστικό δακτύλιο και εσωτερικά δύο μικρότερους δακτυλίους, ενώ στο κέντρο υπάρχει επίπεδος κύκλος. Ο σκύφος αυτός είναι άβαφος και ο πηλός του κατά τόπους γκρίζος. Παράλληλο, όσον αφορά τον πηλό, υπάρχει στους Στόβους145 αλλά και στην Cosa146, και χρονολογείται στις αρχές του -1ου αιώνα147. Κατά τον Ν. Καλτσά «η ομάδα Π και III της F. Mayet πλησιάζει περισσότερο το σκύφο της Πύλου148 και πιθανόν οι σκύφοι της Πύλου να είναι από τα πιο πρώιμα παραδείγματα αγγείων με λεπτά τοιχώματα και «αγκαθωτή» διακόσμηση.

V. Σκύφοι Τ1 και Τ2 από τον τύμβο της Τσοπάνη- Ράχης

Στους τάφους του τύμβου της Τσοπάνη- Ράχης βρέθηκαν έξι σκύφοι με ανάγλυφη διακόσμηση. Από αυτούς αναφέρουμε εδώ τους δύο, ενδεικτικά για απλή σύγκριση με τους σκύφους του νεκροταφείου της Γιαλόβης, επειδή και αυτοί προέρχονται από την Πύλο.
 Ο σκύφος Tl (Εικ.32) στο σώμα έχει οκτώ φυτά, για τα οποία έχει χρησιμοποιηθεί σφραγίδα παρόμοια με των εργαστηρίων του ΝΙ και των Γκρίζων Αγγείων149. Το μετάλλιο είναι χαρακτηριστικό του εργαστηρίου των Γκρίζων Αγγείων με κυρτό ρόδακα με δέκα σχεδόν επιμήκη πέταλα και ενδιάμεσα δέκα μικρότερα150. Οι διαστάσεις του σκύφου είναι πολύ μικρές, 4x9 εκ., γεγονός που συναντάμε στο εργαστήριο του ΝΙ, το οποίο χαρακτηρίζεται για σκύφους μικρών διαστάσεων151.
 Το μοτίβο του άνθους το συναντάμε και σε παράδειγμα της Περγάμου152. Πιθανή ερμηνεία προέλευσης του σκύφου αυτού είναι: α) ή να προέρχεται από την Πέργαμο, β) ή να είναι του εργαστηρίου του ΝΙ, και γ) ή να είναι αντιγραφή από κάποιο άλλο εργαστήριο, πιθανόν ντόπιο.
 Στον ανάγλυφο σκύφο Τ2 (Εικ.33) η δεύτερη ζώνη κάτω από το χείλος παριστάνει σειρά δελφινιών. Παράλληλο στα παραδείγματα που δημοσίευσε ο Laumonier δεν βρίσκουμε. Υπάρχει όμως παράλληλο σε παράδειγμα από τη Μίλητο, πιθανόν από εργαστήριο της Μιλήτου153. Το μετάλλιό του είναι χαρακτηριστικό, το συναντάμε δε στο εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών154 και η διακόσμηση του σώματος θα μπορούσε να είναι του εργαστηρίου του Μονογράμματος. Ο σκύφος, επομένως, Τ2 μπορεί να είναι εισηγμένος από ιωνικό εργαστήριο ή να είναι αντίγραφο άλλου εργαστηρίου.

VI. Μετάλλια

1. Ακόσμητα: ΚΙ παράρτημα του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία, Κ50 εργαστήριο του Ηραίου, Κ38 ντόπιο εργαστήριο(;), Κ39 εργαστήριο του Ηραίου, Κ40 εργαστήριο του Μενεμάχου, Κ41 εργαστήριο του Μενεμάχου, Κ51 εργαστήριο του NI, Κ4 εργαστήριο των Διπλών Κανόνων, Κ53 εργαστήριο των Διπλών Κανόνων.
2 Διακοσμημένα: α) Κ36 με ρόδακα του τύπου 6+6, παράρτημα εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία. β) Κ13, Κ57 με ρόδακα του τύπου 8+8, εργαστήριο του Μονογράμματος, Κ18 εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών, Κ7 εργαστήριο του Κωμικού με τη βακτηρία, γ) Κ2 με ρόδακα του τύπου 6+6 πέταλα, Κ11, Κ10, Κ12, Κ44, όλα αποδίδονται στο εργαστήριο του Μονογράμματος και Κ5 εργαστήριο του Μενεμάχου ή άλλου, ντόπιου(;) εργαστηρίου, δ) Κ21, Κ62 με ενδεκάφυλλο ρόδακα, εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού, ε) Κ37 με μικρό κύκλο στο μετάλλιο, ιταλιωτικού εργαστηρίου, Κ42, Κ43, εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών, Κ47 του εργαστηρίου του Κλεαγόρα (;), Κ32 δυτικής προέλευσης, Κ33 εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία, στ) Κ6 με ανάγλυφο μονόγραμμα, του εργαστηρίου των Διπλών Κανόνων. ζ) K65 με οκτάφυλλο ρόδακα με τετράγωνα πέταλα που τα πέταλά του στις άκρες τετραγωνίζονται, εργαστήριο του Μονογράμματος ή του Κωμικού με τη βακτηρία.
 Παρατηρούμε ότι οι σφραγίδες που έχουν χρησιμοποιηθεί στα μετάλλια είναι οι περισσότερες χαρακτηριστικές του εργαστηρίου του Μονογράμματος, αλλά έχουν χρησιμοποιηθεί και σε σκύφους που αποδίδονται με στυλιστικά χαρακτηριστικά σε άλλα ιωνικά εργαστήρια.

Παρατηρούμε ότι στα περισσότερα παραδείγματα έχουμε τον πηλό 5YR/ 7.4, ακολουθούν ο 5YR/ 7.5 και ο 5YR/ 7.1 155.


ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Χαρακτηριστικά των ανάγλυφων σκύφων της Πύλου

 Οι ανάγλυφοι σκύφοι από το νεκροταφείο Γιαλόβης της Πύλου έχουν ημισφαιρικό σώμα, το χείλος στρέφεται προς τα μέσα, μόνο σε τρία παραδείγματα στρέφεται ελαφρά προς τα έξω: Κ23, Κ48, Κ55. Φέρουν από μία έως τρεις διακοσμητικές ζώνες κάτω από το χείλος, που η αφετηρία τους βρίσκεται 1,5-2 εκ. κάτω από την αρχή του χείλους, ενώ σε λίγα παραδείγματα μόλις 1 εκ. κάτω από το χείλος.
Τό ύψος τους κυμαίνεται από 5 έως 7 εκ., η διάμετρός του χείλους από 9 έως 13 εκ., η διάμετρος των μεταλλίων από 1 έως 5 εκ. και το πάχος του τοιχώματος από 0,003 έως 0,005 εκ. Η βαφή είναι μελανή αλαμπής έως πορτοκαλέρυθρη, ενώ σε μερικές περιπτώσεις οι ζώνες κάτω από τα χείλη είναι μελανόφαιες και το υπόλοιπο σώμα ερυθρό.
Η ανάγλυφη διακόσμηση αποτελείται από: α) φυτικά θέματα, β) γεωμετρικά και γ) έμβιες μορφές. Από το σχήμα και τα διακοσμητικά μοτίβα εντάσσονται στον κύκλο των γνωστών ως δηλιακού-ιωνικού τύπου.
 Οι ανάγλυφοι σκύφοι από το ελληνιστικό νεκροταφείο της Πύλου προέρχονται από τους τάφους, από τις ταφικές πυρές που βρίσκονταν μέσα στους περιβόλους156 και τα τετράγωνα των περιβόλων. Οι διαστάσεις των ταφικών πυρών έφθαναν τα 1,75Χ 1,20μ. (πυρά 1) και το βάθος τους 1,10μ. (πυρά 4). 

Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή στο ημερολόγιο της πυράς 4 157: "δια την πυράν 4 ηνοίχθη λάκκος μεγάλων διαστάσεων...,  οι επί της πυράς αποκαλυφθέντες λίθοι έχουν κάτωθεν αυτών μαύρο αμμόχωμα, από την πυρά και τα αγγεία βρέθηκαν τόσον επί των λίθων όσον και μεταξύ και κάτωθεν αυτών»· και για την πυρά 6 158: «ο όγκος της πυράς φαίνεται ότι σχηματίστηκε ως ακολούθως: μετά την περάτωσιν της πυράς έρριψαν εντός αυτής τα αγγεία ομού μετά λίθων ίσως διά την κατάσβεσίν της».
 Στην τέφρα και τα χώματά των πυρών βρέθηκαν θραυσμένοι οι ανάγλυφοι σκύφοι μαζί με απανθρακωμένους καρπούς159. Οι πυρές πιθανόν να είχαν λατρευτική χρήση, ισχυρή ένδειξη σ’ αυτό είναι η περίπτωση στην οποία αναφέρεται στο ημερολόγιο της ανασκαφής ότι σε μία από τις πυρές υπήρχαν μέσα στην τέφρα και οστά προβάτου160.

Χρονολόγηση των σκύφων από τους τάφους

 Από τους 55 τάφους του νεκροταφείου Γιαλόβης μόνο στους οκτώ βρέθηκαν ανάγλυφοι σκύφοι, όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα.
 Οι σκύφοι αυτοί, όπως αποδείχθηκε από τη στυλιστική ανάλυση των μοτίβων τους, προέρχονται από τα ιωνικά εργαστήρια του Κωμικού με τη βακτηρία, του Μενεμάχου, του Μονογράμματος, των Ωραίων Μεδουσών, του ΝΙ, και υπάρχουν και δύο περιπτώσεις που πιθανόν τα παραδείγματα προέρχονται από το αργείο εργαστήριο του Κλεαγόρα (Κ47) και από ιταλιωτικό εργαστήριο (Κ37). Η χρονολόγηση των σκύφων αυτών, όπως προκύπτει από την μέχρι τώρα παραδεκτή χρονολόγηση των εργαστηρίων στα οποία αποδίδονται, είναι από το -170 περίπου έως το -110 για τους ιωνικούς161 σκύφους και μέχρι τις αρχές του -1ου αι. για το αργείτικο εργαστήριο του Κλεαγόρα162 και το ιταλιωτικό παράδειγμα163.

 Στις πυρές 1-2 οι ανάγλυφοι σκύφοι, όπως προκύπτει από τη στυλιστική ανάλυση των μοτίβων προέρχονται: α) τρεις από το εργαστήριο του Μονογράμματος, β) τέσσερις από το εργαστήριο του Ηραίου, γ) η ανάγλυφη οινοχόη από το εργαστήριο του Λυδού ή του Κωμικού με τη βακτηρία. Η χρονολόγησή τους σύμφωνα με τη χρονολόγηση των αντίστοιχων εργαστηρίων είναι από το -140, που χρονολογείται το εργαστήριο του Λυδού, έως τις αρχές του -1ου αι., που χρονολογείται το εργαστήριο του Ηραίου164.
 Στην πυρά 3 βρέθηκε ο σκύφος Κ20, που μάλλον προέρχεται από το εργαστήριο του Μονογράμματος, και στην ίδια πυρά βρέθηκε λάγυνος, που με παράλληλα από την Αίγινα και την Κυρήνη χρονολογείται στο -140 165.
 Ο μεγαλύτερος αριθμός ανάγλυφων σκύφων βρέθηκε στην πυρά 4, όπου υπάρχουν παραδείγματα από τα εργαστήρια του Κωμικού με τη βακτηρία, του Μενεμάχου, του Μονογράμματος και του Αρπακτικού Πτηνού. Τα περισσότερα παραδείγματα είναι του εργαστηρίου του Μονογράμματος. Η χρονολόγηση των ανάγλυφων σκύφων είναι από το -140 έως το -80, που χρονολογείται το εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού166.
 Στην πυρά 6 το terminus ante quem μας το δίνει ο άωτος σκύφος Κ32, που χρονολογείται στις αρχές του -1ου αιώνα167, ενώ η χρονολόγηση των ανάγλυφων σκύφων είναι στο -140/ -110, εφόσον αποδίδονται στα εργαστήρια του Λυδού, του Μονογράμματος και των Διπλών Κανόνων.
Οι σκύφοι που βρέθηκαν στις πυρές 8 και 12 προέρχονται από το εργαστήριο του Μονογράμματος και η χρονολόγησή τους είναι στο -130/ -110 168.
 Παρατηρούμε ότι ο μεγαλύτερος αριθμός ανάγλυφων σκύφων προέρχεται από τις ταφικές πυρές, στις οποίες, ως γνωστόν, ασκείται η λατρεία προς τους νεκρούς, όπως μαρτυρείται και σε άλλες περιοχές της Δυτικής Πελοποννήσου ήδη από τις αρχές του -4ου αι. Πιθανόν επομένως οι ανάγλυφοι σκύφοι να έχουν κάποια λατρευτική χρήση στην περίπτωση του νεκροταφείου της Πύλου169.
Στα τετράγωνα 13, 14, 16, 25 και στους περιβόλους βρέθηκαν σκύφοι του εργαστηρίου του Ηραίου, του εργαστηρίου του Μονογράμματος, του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία, των Ωραίων Μεδουσών, του Αρπακτικού Πτηνού, ο άωτος σκύφος Κ64 και ο Κ38, εργαστηρίου που μιμείται τους ιωνικούς σκύφους ή ντόπιου εργαστηρίου. Η χρονολόγηση των ανάγλυφων σκύφων είναι η ίδια, όπως και στους τάφους και τις πυρές, ενώ ο άωτος σκύφος Κ64 έχει την ίδια χρονολόγηση με τον Κ32. Γενικά, η χρονολόγηση που προκύπτει από τους ανάγλυφους σκύφους που βρέθηκαν στους τάφους, στις ταφικές πυρές και στα τετράγωνα είναι: από το -170/ -160 έως το -80/ -70.

Εισηγμένοι σκύφοι με ανάγλυφη διακόσμηση

 Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση, οι κάτοικοι της Πύλου αγόραζαν ιωνικούς-εφεσιακοΰς ανάγλυφους σκύφους που έφθαναν στο λιμάνι της Πύλου και τους χρησιμοποιούσαν ως κτερίσματα στους τάφους και στις ταφικές πυρές. Πολλά από τα παραδείγματα του ελληνιστικού νεκροταφείου της Πύλου είναι σκύφοι εισηγμένοι από τα ιωνικά εργαστήρια του Μενεμάχου, του Μονογράμματος, των Ωραίων Μεδουσών, των Γκρίζων Αγγείων, του Κωμικού με τη βακτηρία ή του παραρτήματος του170, του εργαστηρίου του ΝΙ, των Διπλών Κανόνων, του Ηραίου και του Αρπακτικού Πτηνού. Υπάρχει και ένας εισηγμένος σκύφος από το Άργος και δύο άωτοι σκύφοι από τη Δύση. Δεν παρατηρούνται εισαγωγές από τα λοιπά κέντρα παραγωγής ανάγλυφων σκύφων της Πελοποννήσου ή από την Αθήνα.

Εργαστήριο παραγωγής ανάγλυφων σκύφων στην Πύλο ή στην ευρύτερη περιοχή(;)

 Πιθανόν να υπήρχε στην Πύλο ή στην ευρύτερη περιοχή ντόπιο εργαστήριο του οποίου τεχνίτης ήταν ο Απόμαδος. Η υπογραφή του σώζεται στο σκύφο που βρέθηκε στην πρώτη ομάδα τάφων από το νεκροταφείο της Πύλου, δημοσιευμένη από τον Ν. Καλτσά. Στον Απόμαδο πρέπει να αποδοθεί με στυλιστικά κριτήρια ο σκύφος Κ38171.
 Το εργαστήριο του Απόμαδου, σύγχρονο ή λίγο μεταγενέστερο από τα ιωνικά εργαστήρια του Μονογράμματος και του Κωμικού με τη βακτηρία, όπως φαίνεται από τις σφραγίδες των σκύφων αριθ.2091 και Κ38, αντέγραφε τα μοτίβα των μεγάλων αυτών ιωνικών εργαστηρίων, ενώ ο πηλός που χρησιμοποιοΰσε ήταν φαιός. Τα στοιχεία που έχουμε δεν επαρκούν για τον εντοπισμό του, η εύρεση και δημοσίευση νέων ανασκαφικών συνόλων από την Πύλο και την ευρύτερη περιοχή θα διαφωτίσει στην έρευνα το θέμα αυτό σε συνδυασμό με την εύρεση ντόπιου εργαστηρίου γενικότερα για την ελληνιστική κεραμική της περιοχής172.
 Ενδεικτική για μιμήσεις και αντιγραφές είναι η περίπτωση του παραδείγματος ΤΙ από τον τύμβο της Τσοπάνη- Ράχης, στο οποίο η σφραγίδα του φυτικού μοτίβου ομοιάζει με τη σφραγίδα παρόμοιου μοτίβου στους σκύφους των ιωνικών εργαστηρίων του ΝΙ και των Γκρίζων Αγγείων και συναντάται και σε σκύφους από την Πέργαμο173. Το μέγεθος αυτού του σκύφου είναι πολύ μικρό σε σύγκριση με τους ιωνικούς. Αυτά τα δύο στοιχεία υποδηλώνουν αντιγραφή και μίμηση, δηλαδή ο σκύφος ΤΙ μπορεί να έχει παραχθεί από ντόπιο εργαστήριο που μιμήθηκε το εργαστήριο της Περγάμου ή να είναι προϊόν ιωνικού εργαστηρίου, δηλαδή του τεχνίτη ΝΙ ή των Γκρίζων Αγγείων.
 Το ερώτημα που προκύπτει από τις παραπάνω παρατηρήσεις είναι κατά πόσον οι σκύφοι στους οποίους παρατηρούμε μίμηση και επιλεκτική αντιγραφή από το θεματολόγιο των μεγάλων ιωνικών εργαστηρίων έχουν γίνει από ντόπιο εργαστήριο της Πύλου και της ευρύτερης περιοχής ή από ήσσονες τεχνίτες της εποχής που εργάζονταν σε εργαστήρια άλλων περιοχών, σχεδόν παράλληλα με τα μεγάλα ιωνικά εργαστήρια, και αντέγραφαν τους μεγάλους τεχνίτες των ιωνικών, όπως τον Μενέμαχο ή τον τεχνίτη του εργαστηρίου του Μονογράμματος.
Γνωστοί τεχνίτες εργαστηρίων που εργάζονταν και αντέγραφαν τα ονομαστά εργαστήρια ήταν ο Γοργιάς, του οποίου σκύφοι βρέθηκαν στη Δήλο και στη Σάμο174 και ο Αρκεσίλαος που μιμείται το εργαστήριο του Μενεμάχου και σκύφους του δημοσίευσε ο Kenrick175. Τον τόπο όμως όπου βρισκόταν το εργαστήριό τους δεν τον γνωρίζουμε.
 Υπάρχουν ακόμη πολλά στοιχεία άγνωστα σε μας, όπως φαίνεται και από τη δημοσίευση της Kossatz σκύφων από τη Μίλητο που τους θεωρεί «ιωνικού εργαστηρίου της Μιλήτου», αγνοεί όμως τα ονόματα των τεχνιτών176. Χαρακτηριστικό είναι ότι ένα από τα παραδείγματά της βρίσκει παράλληλο στο Τ2 από τον τύμβο της Τσοπάνη- Ράχης, με όμοια σειρά δελφινιών.
 Από τη μελέτη των ανάγλυφων σκύφων της Πύλου επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι τα μεγάλα ιωνικά εργαστήρια είχαν μιμητές που ήταν συγχρόνως και εμπορικοί ανταγωνιστές, ο εντοπισμός όμως των εργαστηρίων των τεχνιτών αυτών, λόγω της ευρύτατης εμπορικής διακίνησης των ανάγλυφων σκύφων, παραμένει δυσεπίλυτο πρόβλημα στην έρευνα177.

Εμπορικές σχέσεις της Πύλου με άλλες περιοχές

 Η εύρεση ανάγλυφων σκύφων στο ελληνιστικό νεκροταφείο της Πύλου που προέρχονται από τα ιωνικά εργαστήρια αποδεικνύει τις εμπορικές σχέσεις της Πύλου με τις ιωνικές πόλεις και μάλιστα την Έφεσο, που θεωρείται έδρα των εργαστηρίων του Μονογράμματος, του Κωμικού με τη βακτηρία, των Ωραίων Μεδουσών κ.ά.178 και διαφωτίζει μέρος του προβλήματος του τρόπου διακίνησης αυτών των αγγείων, επιβεβαιώνοντας την άποψη ότι το εμπόριο των ανάγλυφων σκύφων γινόταν με τους θαλάσσιους δρόμους179. Η Πύλος, σημαντικό λιμάνι της Πελοποννήσου ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, ήταν σημείο συνάντησης θαλάσσιων δρόμων που συνέδεαν την Ανατολή με τη Δύση, αλλά και θαλάσσιων δρόμων από την Αλεξάνδρεια και την Κυρήνη180. Κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου των ανάγλυφων σκύφων από την Ιωνία προς το λιμάνι της Πύλου πιθανόν ήταν η Δήλος181 και από εκεί θαλάσσιος δρόμος προς τα νότια της Πελοποννήσου.
 Η χρησιμοποίηση του θαλάσσιου αυτού δρόμου για τη διακίνηση των ανάγλυφων σκύφων182, όπως και για άλλα αγαθά, ερμηνεύει το γεγονός ότι στο νεκροταφείο της Πύλου δεν βρέθηκαν ανάγλυφοι σκύφοι από άλλα σημαντικά κέντρα παραγωγής της Πελοπόννησου, όπως από τα εργαστήρια του Άργους, της Κορίνθου ή της Ολυμπίας- Ήλιδας. Χαρακτηριστική είναι και η απουσία σκύφων από αθηναϊκά εργαστήρια στο νεκροταφείο της Πύλου, ενώ σκύφοι εισηγμένοι από την Αθήνα έχουν βρεθεί ακόμη και στη Μαύρη Θάλασσα183.
 Το μονοπώλιο της αγοράς της Πύλου από τα ιωνικά-εφεσιακά εργαστήρια184, των οποίων παραδείγματά έχουν βρεθεί στις μεγαλύτερες αγορές της Πελοποννήσου, όπως στην Κόρινθο185, στο Άργος186, στη Σπάρτη187, στους Λουσούς της Αρκαδίας188, στην Επίδαυρο189, στην Ολυμπία και στην Ήλιδα190, επιβεβαιώνεται από τους ανάγλυφους σκύφους που βρέθηκαν στο νεκροταφείο της Πύλου. Με τα ευρήματα αυτά η Πύλος φαίνεται ότι είχε και στα ελληνιστικά χρόνια εμπορικές διασυνδέσεις με τα μεγάλα κέντρα εμπορίου του ελληνιστικού κόσμου.


ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΑΝΑΛΗ
ΣΚΥΦΟΙ ΜΕ ΑΝΑΓΛΥΦΗ ΔΙΑΚOΣΜΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΠΥΛΟΥ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΟΜΟΣ 55 (2000) ΜΕΡΟΣ Α'-ΜΕΛΕΤΕΣ

* Ευχαριστίες οφείλονται και από τη θέση αυτή στον επίτιμο Γενικό Έφορο Αρχαιοτήτων καθηγητή Ν. Γιαλούρη, που έδωσε την άδεια για τη δημοσίευση αυτού του υλικού από την ανασκαφή του, στην επίτιμο Έφορο Αρχαιοτήτων Η. Ζερβουδάκη για τις χρήσιμες υποδείξεις της στη διόρθωση αυτού του κειμένου, στον καθηγητή Π. Θέμελη για την άδεια να λάβω γνώση της αδημοσίευτης κεραμικής από τις ανασκαφές της Μεσσήνης, στο διευθυντή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής R. Étienne, για την άδεια μελέτης του φωτογραφικού αρχείου του υλικού που δημοσιεύτηκε από τον Α. Laumonier. Τέλος, από τη θέση αυτή ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Π. Βαλαβάνη για τις διορθώσεις και τις χρήσιμες υποδείξεις του. Για τις φωτογραφίες ευχαριστώ το συνάδελφο Γ. Σταθόπουλο και για τα σχέδια το μεταπτυχιακό φοιτητή του Αρχαιολογικού Τμήματος Β. Πετράκη και την αρχαιολόγο Β. Κατσιπάνου.
1. Για την ανασκαφή αυτή βλ. Γιαλούρης, ο. 164-165, Σχέδ.1, Πίν.158-165. Για την τοπογραφία της περιοχής βλ.W. Κ. Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, Berkeley, Los Angeles 1965.
2. Γιαλούρης, σ. 165.
3. Στο ευρύτερο σύνολο του ελληνιστικού νεκροταφείου της Πύλου ανήκουν και οι 23 τάφοι που αποκαλύφθηκαν το 1981 και έχουν δημοσιευθεί από τον Καλτσά, σ. 2 κ.ε. Από την Πύλο και την ευρύτερη περιοχή της έχουν βρεθεί και άλλοι ανάγλυφοι σκύφοι· βλ.ΑζI 21 (1966), Χρονικά, Πίν.164δ και 24 (1969), Χρονικά, Πίν.140.
4. Πρβλ. Καλτσάς,σ.54.0 τύμβος που ανασκάφηκε στη θέση Τσοπάνη Ράχη ή Ρείκια ανήκει, και αυτός, στην ελληνιστική Πύλο, βλ. Γ. Παπαθανασόπουλος, ΑΔ17(1961/62), Χρονικά, σ. 98' 18 (1963), Χρονικά, σ.9Τ 21 (1966), Μελέτες, Ελληνιστικά γυάλινα αγγεία του Μουσείου Πύλου, σ. 184-197. Από τη θέση Τσοπάνη Ράχη έχουμε δύο παραδείγματα στον κατάλογό μας τα ΤΙ και Τ2. Ευχαριστώ θερμά τον επίτιμο Έφορο Αρχαιοτήτων Γ. Παπαθανασόπουλο για την άδεια δημοσίευσης των ανάγλυφων σκύφων από την ανασκαφή του.
5. Βλ. Bouzek, σ.60-122. Βλ. σχετική βιβλιογραφία Bilde, σ.206-209.
6. Délos XXXI, σ. 24 και 208, lo.
7. Ό.π.,σ.122-123. Για τις αριστερόστροφες άκανθες σε εναλλαγή με οξυκόρυφο λογχόσχημο, ως χαρακτηριστικό του παραρτήματος του εργαστηρίου του Κωμικού με τη βακτηρία, βλ. και Mitsopoulos-Leon, σ. 69-70, πίν. 78, D 10.
8. Délos XXXI, σ. 161-165.
9. Ό.π.,σ.123-124, πίν.28.
10. Καλτσάς, σ. 27, Πίν. 37στ-ζ και 19, αριθ. 2091, πυρά 18.
11. Ό.π., σ. 54. Κατά τη Chr. Rogl το όνομα του τεχνίτη είναι ΛΠΟΜΛΑ ΟΣ ή A ΠΟΛΛΑ A ΟΣ, βλ. Rogl, Werkstätten, σ. 62.
12. Βλ. αργείους ανάγλυφους σκύφους με τις υπογραφές Αγαθοκλής, Κλεαγόρας, στους ιωνικούς Αθηναίος, Μενέμαχος, κ.ά.
13. Καλτσάς, σ.54.
14. Délos XXXI, σ. 206, 2ο.
15. Ό.π.,σ.7. C.M. Edwards, Corinth 1980: Molded Relief Bowls, Hesperia 50 (1981), σ.199. Βλ. και Τσάκος, Σκύφοι από τη Σάμο, σ. 141. Siebert, σ. 149, ο ίδιος, Bols à reliefs d’ateliers grecs dans le dépôt marin de Santa Sabina en Apulie, Ricerche e Studi X, 1977, σ. 146 και 149. Bilde,σ.197-198.
16. Bilde, σ. 200 και Τσάκος, Πήλινες μήτρες μεγαρικών σκύφων από τη Σάμο, σ. 296. Για τα εργαστήρια των Ωραίων Μεδουσών και του Κωμικού με τη βακτηρία και την έδρα παραγωγής τους στην Έφεσο βλ. Rogl, Eine Vorschau, σ.99.
17. Délos XXXI, σ. 123· πρβλ. και Προσκυνητοπούλου, σ.129.
18. Délos, ο.π., σ. 123-124, πίν.28.
19. Ό.π.,σ.123.
20. Ό.π.,σ.311, πίν. 73, αριθ. 2115, πρβλ. και πίν. 13, αριθ. 2121, εργαστήριο Μενεμάχου. Παράλληλο βλ. και Κρανιώτη, Αβδηρα, πίν. 1,β.
21. Délos, ο.π., σ. 207, 2. Τσάκος, Πήλινες μήτρες από τη Σάμο, σ. 297.
22. Délos, ο.π., σ. 203 και σ. 59.
23. Ό.π., πίν. 34, αριθ. 372 και 1022.
24. Βλ. και Τσάκος, Σκύφοι από τη Σάμο, σ. 142.
25. Délos XXXI, σ. 151. Τσάκος, ο.π., σ. 141.
26. Délos, ο.π., σ. 151-152 (1η σειρά, αριθ. 714 κ.ε.). Γιαλούρης, Πίν.165δ. Τσάκος, ο.π., σ. 143, υποσημ. 35. Πρβλ. και Mitsopoulos-Leon, σ. 73, πίν. 85, D 48.
27. Délos XXXI, σ. 152, αριθ. 1022.
28. Ό.π.,σ.155.
29. Ό.π.,πίν.35, αριθ.811, 809, σ.155 και σ.157.
30. Ό.π.,πίν.35, αριθ.811, αριθ. 809, αριθ. 928, αριθ. 385.
31. Ό.π., σ. 373.
32. Ό.π.,σ.373 κ.ε., πίν.90, αριθ.5863 και αριθ.932.
33. Ό.π.,σ.373.
34. Ό.π.,σ.374, αριθ. 897.
35. Ό.π.,σ.376, αριθ. 459.
36. Ό.π.,σ.155, εργαστήριο του Μονογράμματος, σ. 96, των Γκρίζων Αγγείων και σ. 83, των Ωραίων Μεδουσών.
37. Ό.π.,σ.376.
38. Ό.π.,σ.376, πίν.90, αριθ.459.
39. Ό.π.,σ.129. Βλ. και F. Courby,Les vases grecs à reliefs, Paris 1922, o. 388, εικ. 81. Gassner, o. 77, αριθ.221, πίν. 16.84. Τσάκος, Σκύφοι από τη Σάμο, σ. 142.
40. Délos XXXI, σ. 133.
41. Ό.π.,σ.133-134.
42. Ό.π.,σ.135 (1η σειρά), σ. 136 και πίν. 30, αριθ. 376.
43. Ό.π.,σ.139.
44. Ό.π.,σ.208,2°.
45. Ό.π.,σ.136, πίν. 30, αριθ. 1975.
46. Ό.π.,σ.138, πίν. 31, αριθ. 391.
47. Πρβλ. ο.π., σ. 208,4ο, 11 παραδείγματα από το εργαστήριο του Μονογράμματος. Για το παράλληλο του εργαστηρίου του Μενεμάχου βλ. Délos XXXI, πίν. 13, αριθ. 2380, παρόμοιο μετάλλιο βλ. Puppo, εικ. 26b.
48. Βλ. παρακάτω, υποσημ. 56.
49. Délos XXXI, σ. 83, 88 και πίν. 18, αριθ. 768. Τσάκος, Σκύφοι από τη Σάμο, σ. 141: ιωνικό κυμάτιο με επίπεδα αυγά, χαρακτηριστικό του εργαστηρίου των Ωραίων Μεδουσών, που συνδέεται με την Έφεσο- το ίδιο μοτίβο συναντάμε και σε θραύσμα από το μετάλλιο ανάγλυφου σκύφου από το Entremont, όπου μάλιστα πλαισιώνει το μονόγραμμα του ιωνικού εργαστηρίου του Μονογράμματος- βλ. M.F. Benoît, Recherches archéologiques dans la region d’Aix-en-Provence, Gallia 5 (1947), σ. 83, εικ. 2. Σχετικά με τις ομοιότητες του εργαστηρίου του Μονογράμματος με το εργαστήριο των Ωραίων Μεδουσών βλ. και Rogl, Eine Vorschau, σ. 99, όπου διατυπώνεται η άποψη ότι πιθανόν τα δύο αυτά εργαστήρια ήταν ένα ενιαίο, πρβλ. και Kossatz, σ. 106, υποσημ. 295.
50. Délos XXXI, σ. 155, εργαστήριο του Μονογράμματος και σ. 98, εργαστήριο των Γκρίζων Αγγείων.
51. Ό.π.,πίν.19, αριθ.1321.
52. Ό.π.,σ.118, πίν. 27, αριθ. 8757-8758. Για τους ρόδακες στους οποίους καταλήγουν οι βλαστοί πρβλ. Mitsopoulos-Leon, σ. 69, πίν.77, D6. Πρβλ. και Κ. Parlasca, Zur hellenistischen Reliefkeramik Kleinasiens, BABesch 57 (1982), σ.177-178, πίν.1-4: υπάρχει και επιγραφή ΜΕΝΙΣΚΟΥ. Πρβλ. J.W. Salomonson, Der hellenistische Töpfer als Toreut, BABesch 57 (1982), σ. 165.
53. Délos XXXI, σ.109.
54. Ό.π.,σ.115, αριθ.1111, πίν.26.
55. Ό.π.,σ.122-123.
56. Ό.π.,σ.118, αριθ. 1358, πίν. 27.
57. Ό.π.,σ.109. Πρβλ. τις παρατηρήσεις της Gassner, σ. 75, αριθ.217, πίν.15.84 και σ. 86, αριθ. 268.Το σχήμα είναι όμοιο με της δικής μας οινοχοΐσκης και ο φαιός πηλός που χαρακτηρίζει παραδείγματα του Κωμικού με τη βακτηρία πιθανόν έχει σχέση με την προέλευση του εργαστηρίου αυτού από την Έφεσο- βλ. Gassner, σ.87.
58. Délos XXXI, σ.122.
59. Στην έρευνα μέχρι τώρα είναι γνωστοί κυρίως ανάγλυφοι κρατηρίσκοι- βλ. Délos XXXI, passim, αριθ. 6000, πίν.14, 131, αριθ. 6021 ανήκει στην ομάδα των Γκρίζων Αγγείων πρβλ. και V. Mitsopoulos-Leon, Krateriskoi und ein Teller mit Reliefdekor: eine Gefässgruppe aus Lousoi, ÖJh 65 (1996), Beiblatt, σ. 190 κ.ε. G. Hübner, Die Appliken- Keramik aus Pergamon, eine Bildersprache im Dienst des Herrscherkultes, PF 7 (1993), σ.51.
60. Délos XXXI, πίν.36, αριθ.3181.
61. B. Παππά, Εργαστήρια παραγωγής μεγαρικών σκύφων στην Αμοργό, ΔΈλλΚερ, σ.357 και Gassner, σ.77. Το παπυρόφυλλο υπάρχει και σε παραδείγματα από τις περιοχές της Ολβίας και της Κριμαίας- βλ. Bouzek, εικ.31, αριθ.10.
62. Kossatz, πίν.37, εικ.30, Μ460.
63. Tarsus I, πίν.138, αριθ.305.
64. Délos XXXI, σ.373, πίν.90, αριθ.9588.
65. Ό.π.,σ.373, αριθ.724, πίν.90.
66. Ό.π.,σ.374, αριθ.1098, πίν.90.
67. Ό.π., εργαστήριο του Αρπακτικού Πτηνού.
68. Ό.π.,σ.18.
69. Ό.π.,πίν.36, αριθ.9225, αριθ.9515. Kossatz, σ.42, πίν.23, αριθ. Μ 282.
70. Délos XXXI, σ.277, πίν. 66, αριθ. 8801,5406 και εργαστήριο του Μενεμάχου, πίν. 9, αριθ. 9327- βλ. και πίν. 97, αριθ. 8492 Β. Παππά, Όστρακα μεγαρικά από την Αμοργό, Δωδώνη ΙΑ' (1982), σ. 304, αριθ.35-36, πίν.7, εικ.6 και η ίδια, Από την ελληνιστική κεραμική της Μινώας, Ελληνιστική κεραμική από το Αιγαίο, Μυτιλήνη 1994, σ.92, εικ.5.
71. Délos XXXI, σ.275.
72. Ό.π.,σ.313.
73. Ό.π.,σ.275.
74. Ό.π.,σ.277, 3ο (88 παραδείγματα).
75. Ό.π.,σ.130.
76. Καλτσάς, σ.10, Πίν.13α, αριθ. 1738. Π. Χατζηδάκης, Κτίριο νότια του ιερού του Προμαχώνος, Δ' ΕλλΚερ, πίν. 221α. Ν. Τσατσάκη, Ομάδα κεραμικής από ένα ελληνιστικό σπίτι (Σπίτι Β) στην Ελεύθερνα, Ε' ΕλλΚερ, πίν.26α.
77. Délos XXXI, σ.277 κ.ε.
78. Ό.π., σ.278, αριθ.8769, πίν.64· βλ. και Κρανιώτη, Άβδηρα, πίν.1,ε.
79. Καλτσάς, σ.7, αριθ.1657, Πίν.7ε (φαιός πηλός), σ.10, αριθ.1738, πίν.13α (φαιός πηλός).
80. Kenrick, σ.113.
81. Για ανάγλυφους σκύφους από τη Μήλο βλ. F. Courby, ο.π., σ.414. CVA France 13, Musée National de Sèvres, σ.49, πίν.24, αριθ.24-25.
82. Kenrick, σ.113, εικ.22, αριθ.168.
83. Délos XXXI, σ.21.
84. CVA France 13, Musée National des Sèvres, σ.49, πίν.24, αριθ.24-25. Πρβλ. τις παρατηρήσεις της Η. Ζερβουδάκη, Ραβδωτά αγγεία με έκτυπα εμβλήματα και μελανόγραφες υδρίες Hadra από τις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Ελληνιστική κεραμική από την Κρήτη, Χανιά 1997, σ.112: «μία σειρά θραυσμάτων ... επιβεβαιώνει την κυκλοφορία των αγγείων ... ανάμεσα στην Κυρήνη, την Κρήτη και τη Μήλο;».
85. Puppo, σ.39-45. Το εργαστήριο του Ποπιλίου είναι ενεργό στα τέλη του 2ου έως τις αρχές του -1ου αι. Puppo, σ. 46, η διαμόρφωση του μεταλλίου είναι επίσης όμοια- βλ. Puppo, Ρ 3, πίν. VII και σ.49, Ρ9, πίν. XIII, κ.ά. Όμοιοι σκύφοι με τον Κ37 έχουν βρεθεί στο Άργος- βλ. ΑΔ36 (1981), Χρονικά, Πίν.49α και στον Ωρωπό- 50 (1995), Χρονικά, Πίν.25γ-δ.
86. Βλ. παρακάτω, σ.276.
87. Καλτσάς,σ 41.
88. Délos XXXI, σ.275.
89. Ό.π.,σ.187.
90. Ό.π.,σ.189, πίν.64, αριθ.3812.
91. Ό.π.,πίν.41, αριθ. 254.
92. Ό.π.,πίν.34, αριθ.1973, πίν.41, αριθ.245, πίν.42, αριθ.4 και 11.
93. Καλτσάς, σ.54, Σχέδ. 19· βλ. και παραπάνω σ. 259.
94. Délos XXXI, πίν.41, αριθ.109.
95. Ό.π.,πίν.68, αριθ. 4609.
96. Ό.π.,πίν.42, αριθ.13.
97. Ό.π.,σ.187-188.
98. Ό.π.,πίν.8, αριθ.3804, εργαστήριο του Μενεμάχου.
99. Ό.π.,σ.49-50.
100. Ό.π.,σ. 208.
101. Ό.π.,πίν.8, αριθ.3804.
102. Ό.π.,πίν.25, αριθ.353.
103. Ό.π.,πίν.19, αριθ.885,1135.
104. Ό.π.,πίν.36, αριθ.1282· βλ. και Προσκυνητοπούλου, σ.144, υποσημ.272.
105. Délos XXXI, πίν.41.
106. Ό.π.,σ.208.
107. Ό.π.,πίν.19, αριθ.788.
108. Ό.π.,πίν.19, αριθ.2386.
109. Πρβλ. παραδείγματα Κ42+Κ43.
110. Délos XXXI, σ.22, εργαστήριο του Μενεμάχου και σ. 133, σειρά XII, εργαστήριο του Μονογράμματος.
111. Ό.π.,σ.158 βλ. Β. Παππά, Εργαστήρια παραγωγής «μεγαρικών σκύφων» στην Αμοργό, ο.π. (υποσημ. 61), σ.356-357 και Δανάλη 2000, σ.208.
112. Délos XXXI, πίν.37, αριθ.1118.
113. Ό.π.,σ.470.
114. Corinth VII III, πίν.65, αριθ.786, 787.
115. Puppo, P 9, πίν.XIII.
116. Délos XXXI, σ.470 και πίν. 8, αριθ. 3804, εργαστήριο του Μενεμάχου.
117. Ό.π.,πίν. 69, αριθ.4850.
118. Ό.π.,σ.275.
119. Ό.π.,πίν.54, αριθ.4365 και σ.239.
120. Ό.π.,σ.208.
121. Ό.π.,πίν.28, αριθ.8765.
122. Ό.π.,passim.
123. Ό.π.,πίν.29, αριθ.4766.
124. Ό.π.,πίν.29, αριθ.9495.
125. Ό.π.,πίν.43, αριθ.4713, πίν. 42, αριθ.4388-4390 και Κρανιώτη, Άβδηρα, πίν. 2ζ.
126. Ό.π.,πίν.13, αριθ.1017-2057. Το παράδειγμα Κ47 πιθανόν να προέρχεται από το αργείο εργαστήριο του Κλεαγόρα, του οποίου κριτήριο ταύτισης είναι το χαρακτηριστικό ότι το μοτίβο του μεταλλίου εγγράφεται σε κύκλο- βλ. Siebert, σ. 42, πίν. 35, αριθ. Κ164.
127. Ό.π.,σ.412, αριθ.9470.
128. Ό.π.,πίν.18, αριθ.2006.
129. Ό.π.,πίν.30, αριθ.1975.
130. Ό.π.,πίν.28, αριθ.9517.
131. Ό.π.,πίν.72, αριθ.3116+3118 και αριθ.3117, σ.306.
132. Ό.π.,σ.305- βλ. και Κρανιώτη, Άβδηρα, πίν. 6δ.
133. Délos XXXI, πίν.29, αριθ.5875, αριθ.2110- βλ. και Καλτσάς, σ.26, αριθ.1787, Πίν.35α.
134. Ό.π., πίν.29, αριθ.2110, πίν.29, αριθ.3192. Για το εργαστήριο του Αρκεσίλαου βλ. Kenrick, σ. 113, αριθ. Β168, Β 169, εικ.22, πίν.IX. Για τον Γοργία βλ. Délos XXXI, σ.403 κ.ε. και πίν.95, αριθ. 4155.
135. Ό.π., πίν.15, αριθ.4023.
136. Για το μοτίβο των πολυγώνων βλ. Προσκυνητοπούλου, σ.141. Για το ρόδακα του μεταλλίου βλ. Délos XXXI, σ.208. Πρβλ. Gassnner, σ.82.
137. Délos XXXI, σ. 130. Για το εργαστήριο του Μενεμάχου ο Laumonier αναφέρει ότι χρησιμοποιεί φαιό πηλό και μελανό γάνωμα για το 1/3 των σκύφων του· ο.π., σ.22.
138. Βλ. παρακάτω για την πιθανή ύπαρξη ντόπιου εργαστηρίου. Ανάγλυφους σκύφους με γκρίζο πηλό από την Πύλο έχει δημοσιεύσει ο Καλτσάς, σ.7, αριθ.1657, Πίν.7ε, σ.10, αριθ.1738, Πίν. 13α, σ.27, αριθ.2091, Πίν.37στ-ζ, σ.28, αριθ. 2097, Πίν.38δ, σ.28, αριθ.2096, Πίν. 38ε.
139. F. Mayet, Les céramiques à parois fines dans la péninsule Ibérique, Paris 1975, σ. 24 κ.ε., πίν. I, 2-4 και A. Carandini, La ceramica a pareti sottili, Quaderni di cultura materiale 1,1977. Πρβλ. και Salomonson, σ.170, υποσημ.52.
140. Καλτσάς, σ.43.
141. Ό.π.,σ.43.
142. Ό.π.,σ.44.
143. Mayet, ο.π., σ.29, πίν.IV,3. Καλτσάς, σ.41. Anderson-Stojanovic, σ.38, group III, αριθ.174 και 175, πίν.22 και 163 αναφέρει τη χρονολόγηση της Moevs 150-75 π.Χ., βλ. Μ.Τ. Marabini-Moevs, Italomegarian Ware at Cosa, MAAR 34 (1980), σ.54-55, πίν.2:14, τύπος 1,α.
144. Πρβλ. Mayet, ο.π.,σ.29,31, τύπος III, πίν. IV.
145. Anderson, ο.π., σ.38, group III, αριθ.174 και 175, πίν.22 και 163 και σ.36, όπου παρατηρεί ότι τα πρωιμότερα αγγεία αυτού του τύπου είναι άβαφα και την εποχή του Αυγούστου γίνεται συχνή η χρήση βαφής λεπτής πορτοκαλόχρωμης ή ερυθρής, μερικές φορές πολύ στιλπνής.
146. Marabini-Moevs, ο.π., σ.54-55, τύπος Ι,α.
147. Mayet, ο.π., σ.31.
148. Καλτσάς, σ.43.
149. Délos XXXI, πίν.15, αριθ. 364 και αριθ. 1413+8068 και πίν.24, αριθ. 617.
150. Ό.π.,πίν.16, αριθ.188 και σ. 69 κ.ε.
151. Ό.π.,σ.69.
152. Pergamon XI, 2, σ.74 και 102, πίν.54,9, αριθ.445 και πίν.46,5, αριθ.130. Βλ. και G.de Luca, Überlegungen zur Bleiglasurkeramik aus Pergamon, ActaRCRF 36 (2000), σ.138, εικ. 8c.
153. Kossatz, πίν.3, αριθ. M413. Τα δελφίνια είναι πολύ διαδεδομένα ως διακοσμητικό μοτίβο σας υδρίες Hadra από την Κρήτη· βλ. Ρ. Callaghan, Hadra Hydriai and Central Crete. A Fabric Analysis, BSA 80 (1985), εικ.3 και 4.
154. Délos ο.π., πίν.28.
155. Τα εγκλείσματα λευκής μίκας χαρακτηρίζουν τον πηλό της Εφέσου, όπως με πληροφόρησε η κ. Μητσοπούλου-Leon. Για τους πηλούς πρβλ. Δανάλη 1994, σ.275-297, και η ίδια, 2000, σ.212. Πρβλ. και Ε.Πέππα-Παπαϊωάννου, Πήλινα αναθηματικά πλακίδια από τη Βοϊδοκοιλιά Μεσσηνίας, Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Καλαμάτα1985, Αθήνα1987-88,σ.268.
156. Γιαλούρης, Σχέδ. 1.
157. Ημερολόγιο της ανασκαφής, σ.12.
158. Ό.π.,σ.25.
159. Βλ. Γιαλούρης, σ.165.
160. Ό.π.,σ.154. Πρβλ. Δανάλη, 2002, σ.383. Για λατρευτικές ταφικές πυρές, πρβλ. D.R. Jordan - S.I. Rotroff, A Curse in a Chytridion. A Contribution to the Study of Athenian Pyres, Hesperia 68, 2 (1999), σ.147 πρβλ. Agora XXIX, a. 438, 440 και Παπαθανασόπουλος, σ.185 και 186· πρβλ. Γ. Κορρές, Η προβληματική διά την μεταγενεστέραν χρήσιν των μυκηναϊκών τάφων Μεσσηνίας, Πρακτικά τον Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πάτρα 1980, Αθήνα 1981-82, σ. 408-409 και Ξ. Αραπογιάννη, Κλασικό νεκροταφείο στον Σταφιδόκαμπο Ηλείας,ΑΕ 1999,σ.158-159.
161. Γενικά, για τη χρονολόγηση των ιωνικών εργαστηρίων βλ. Délos XXXI, σ. 7 και τις παρατηρήσεις του Kenrick, σ.107. Βλ. και Ο. Bonnegru - S. Erdemgil, Terra-sigillata-Production aus den Werkstätten von Pergamon-Ketiostal, IstMitt 48 (1998), σ.266. Σύμφωνα με αυτούς τους μελετητές το εργαστήριο του Μενεμάχου λειτουργεί και παράγει σκύφους μέχρι τις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Πρβλ. Edwards, ο.π. (υποσημ. 15), σ.198-199, όπου παρατηρεί ότι ο Laumonier αποφεύγει να δώσει αυστηρό χρονολογικό πλαίσιο στα ιωνικά εργαστήρια. Πάντως τα εργαστήρια του Αθήναιου, του Ηραίου και του Φίλωνος ανήκουν στην ύστερη παραγωγή. Πιθανόν να φθάνουν στο ά μισό του -1ου αι.
162. Siebert, σ.171.
163. Puppo, σ.46, εργαστήριο Ποπιλλίου.
164. Délos XXXI, σ.7 κ.ε.
165. Βλ. CVA France 13, πίν.24.Alt-Àgina Π, 1, σ. 81-85, πίν.52-53.
166. Délos ο.π.,σ.7 κ.ε. και σ.373.
167. Βλ. Καλτσάς, σ.41-43.
168. Délos ο.π.,ο.7 κ.ε. Βλ. και Τσάκος, Σκύφοι από τη Σάμο, σ. 144.
169. Βλ. σχετική βιβλιογραφία, Δανάλη 2002, σ.383 κ.ε. Η άποψη για λατρευτική χρήση των ανάγλυφων σκύφων ενισχύεται και από το γεγονός ότι βρε'θηκαν και μέσα σε σπήλαια- βλ. Κ. Δαβάρας, Σπήλαιο Λερά (σπήλαιο του Πα\ός),ΑΑ 22 (1967), Χρονικά, σ. 495 κ.ε.
170. Η Rogl υποστηρίζει ότι ο Laumonier έχει κάνει λάθος στη διάκριση του εργαστηρίου των Ωραίων Μεδουσών και του Κωμικού με τη βακτηρία- στην πραγματικότητα τα δύο αυτά εργαστήρια είναι μέρος του εργαστηρίου του Μονογράμματος, βλ. Rogl, Eine Vorschau, σ. 101.
171. Καλτσάς, σ.54, Σχέδ.19. Βλ. και Chr. Rogl, Töpfer Signaturen auf hellenistischen Reliefbechern: eine Liste, ÖJh 70 (2001), σ.137.
172. Βλ. Δανάλη 2002, σ.380.
173. Βλ. υποσημ. 152.
174. Βλ. Φ. Ζαφειροπούλου - Π. Χατζηδάκης, Δήλος- Κεραμική από τον δρόμο βόρεια του Ανδήρου των Λεόντων, ΓΕλλΚερ, σ.240. Délos XXXI, πίν.95, αριθ.4156, αριθ.1986. Τσάκος, Σκύφοι από τη Σάμο, σ. 143, Πίν.78β-γ, αριθ.1630, αριθ.1630, ΓΟΡΓΙ και ΓΟΡΓΙΟΥ. Πρβλ. Bouzek, σ. 76, εικ.31, αριθ.6 και 8 και εικ.33, αριθ.8, εργαστήριο του Δημητρίου στο Παντικάπαιο, που μι- μείται τα ιωνικά εργαστήρια. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση ντόπιων εργαστηρίων της Κρήτης, που ίσως έκαναν και εξαγωγικό εμπόριο.
175. Βλ. Kenrick, σ.112 και 113, όπου αναφέρει ότι το όνομα APKECILA υπάρχει και σε σκύφο από τη Μήλο (από τάφο) που βρίσκεται στο Βερολίνο, αριθ. 4848, με διακόσμηση επάλληλων τριγωνικών φολιδωτών και σε σκύφο στο Kerch- επομένως ήταν αρκετά μεγάλο εργαστήριο και χρησιμοποιούσε το μοτίβο των τριγωνικών φολιδωτών βλ. και Kenrick, Β177, πίν.IX και εικ.22. Στη Μήλο έχουν βρεθεί και ανάγλυφοι σκύφοι του εργαστηρίου του Μενεμάχου- βλ. CVA France 13, Musée des Sèvres, πίν.24. Στην Κυρήνη έχουν βρεθεί επίσης ανάγλυφοι σκύφοι του εργαστηρίου του Μενεμάχου με την υπογραφή του τεχνίτη, βλ. Kenrick, σ. 112 κ.ε. Εμπορικές σχέσεις με την Κυρήνη είχε και η Σπάρτη από παλαιότερους χρόνους- βλ. Π.Γ. Καλλιγάς, Το ιερό του Απόλλωνα Υπερτελεάτα στη Λακωνία, ΛακΣπουδ 5 (1980), σ.18, εικ.21, ανάγλυφος σκύφος ιωνικού ή κυρηναϊκού εργαστηρίου.
176. Kossatz, σ.92.
177. Για το θέμα αυτό βλ. υποσημ. 175. Πρβλ. και U. Mandel, Kleinasiatische Reliefkeramik der mittleren Kaiserzeit, Die ‘Oinophorengruppe’ und verwandtes, Berlin- New York 1988, o.99-105. Για τη διακίνηση των σφραγίδων και των μητρών βλ. Σ. Δρούγου, Ανάγλυφα αγγεία. Μήτρες-Τεχνική-Διάδοση, ΕΈλλΚερ, σ.494.
178. Délos XXXI, σ.130. Όσον αφορά το μικρότερο μέγεθος των σκύφων που οφείλεται στην αντιγραφή τους από το πρωτότυπο βλ. Rogl, Eine Vorschau, σ.103. Για τη χρησιμοποίηση εισηγμένων σκύφων ως αρχέτυπων για την κατασκευή μήτρας πρβλ. τις παρατηρήσεις της Ε. Πέππα-Παπαϊωάννου, Πήλινα αναθηματικά ανάγλυφα πλακίδια από τη Βοϊδοκοιλιά Μεσσηνίας, σ.261. Mitsopoulos- Leon, σ.69 και Gassner, σ. 87, όπου παρατηρεί ότι σύμφωνα με τα μέχρι τώρα γνωστά από την έρευνα η έδρα των εργαστηρίων του Μονογράμματος, των Γκρίζων Αγγείων και του Κωμικού με τη βακτηρία βρισκόταν στην Έφεσο και ο πηλός τους ήταν κυρίως καστανοκόκκινος ή φαιός, όμοιος με των λυχναριών της Εφέσου, με βαθύ φαιό γάνωμα με λίγη μεταλλική λάμψη ή αλαμπές. Γενικά, για τους πηλούς μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: το χρώμα και η υφή των πηλών των ανάγλυφων σκύφων της Πύλου είναι σχεδόν όμοια με τους πηλούς των ανάγλυφων σκύφων της Επιδαύρου- βλ. Δανάλη 2000, σ.212. Οι πηλοί της Επιδαύρου: 5YR/ 6.3 (2 παραδείγματα), 6.4(5 παραδείγματα), 6.2(4), 5.1(1), 7.3(17), 7.4(17), 7.5(8), 7.2.3(2). Οι πηλοί των ανάγλυφων σκύφων της Πύλου είναι: 5YR/ 7.4 (20 παραδείγματα ), 7.5(17), 7.1(5), 6.5(1), 7.3.4(1), 6.6(1), 7.6(1). Από τη σύγκριση και τις παρατηρήσεις της Rogl, Eine Vorschau, σ.104-109, προκύπτει ότι οι 5YR/ 7.4,7.5 7.3 και πιθανόν και ο 7.1, είναι ντόπιοι πηλοί, ανατολικής και δυτικής Πελοποννήσου, ενώ οι 5YR/ 6.5, 6.6, 7.6, 7.3.4, 7.1, 6.4, 5.1, 6.2, 6.3, 7.2.3, είναι εισηγμένων παραδειγμάτων από άλλες περιοχές και από την Έφεσο. Για τον πηλό 5YR/ 7.1, ο Edwards, ο.π. (υποσημ. 15), σ.203, γράφει ότι το fabric D είναι πιο ανοιχτό από το φαιό των εισηγμένων από τα ιωνικά εργαστήρια και η εικονογραφία των θραυσμάτων που έχουν αυτόν τον πηλό βρίσκει παράλληλα σε εργαστήρια της κυρίως Ελλάδας, μάλλον, επομένως, είναι προϊόν κάποιου πελοποννησιακού εργαστηρίου. Ντόπιο θεωρεί τον πηλό αϊτό και η Mitsopoulos-Leon, Krateriskoi, ο.π. (υποσημ. 59), σ.193 κ.ε. Ο φαιός πηλός είναι χαρακτηριστικός και του λακωνικού εργαστηρίου κατά τον Siebert, σ.175-180' πρβλ. και Σ.Π. Ραυτοπούλου, Ταφικό σύνολο από τή Σπάρτη, ΕΈλλΚερ, σ.423-424. Για το φαιό πηλό πρβλ. και τις παρατηρήσεις της Gassner, σ.77 κ.ε. όπου σημειώνει ότι ο πηλός στα εργαστήρια της Εφέσου είναι 5YR 8/4 έως 6/8 και 6/6, πολύ ψημένος και έχει μίκα, μερικές φορές λευκή. Ο φαιός πηλός χρησιμοποιείται και στα αγγεία του ύστερου -3ου και -2ου αι. της Ελεύθερνας· βλ. Α. Furtwängler, Hellenistische Keramik in Eleutherna: ein Überblick über die Funde von Haus A, Ελεύθερνα 11,2, σ.136.
179. Βλ. Γ. Παπαθανασόπουλος, ο.π. (υποσημ. 4), σ.196 πρβλ. ναυάγιο Αντικυθήρων, ΑΕ 1902, σ. 162, παρένθ. Πίν. Η, αριθ. 10. Βλ. και G.D. Weinberg, The Antikythera Shipwreck Reconsidered, Transactions of the American Philosophical Society 55 (1965), σ.4: «Δεν γνωρίζουμε αν το πλοίο ερχόταν από τη Μικρά Ασία, τα ελληνικά νησιά, την Αθήνα ή την Αλεξάνδρεια». Πιθανότερο είναι να προερχόταν από την Πέργαμο, όπως υποδεικνύουν τα νομίσματα που δημοσιεύει η Μ. Οικονομίδου, Νομισματικός «θησαυρός» Αντικυθήρων, Καλλίστευμα. Μελέτες προς τιμήν της Ο. Τζάχου-Αλεξανδρή, Αθήνα 2001, σ.544. Πρβλ. και N. Yalouris, The Shipwreck of Antikythera. New Evidence of its Date after Supplementary Investigation, στο J.P. Descoeurdes (επι),Eumousia. Ceramic and Iconographie Studies in Honour of Alexander Cambitoglou, Sidney 1990, σ.135 και σημ.1. A. Köster, Das antike Seewesen, Berlin 1923, σ.196-197. Κατά την άποψη του R. Pagenstecher, Expedition Ε. von Sieglin, Leipzig 1913, Π,3, σ.65 κ.ε., πιθανόν το εργαστήριο του Μενεμάχου να βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια- πρβλ. και U. Hausmann, Hellenistische Reliefbecher aus attischen und Ά böotischen Werkstätten, Stuttgart 1959, σ.26.
180. Bilde, σ. 200 κ.ε.
181. Η σημασία της Δήλου ως εμπορικού κέντρου είναι πολύ μεγάλη από το -166, οπότε αθηναίοι έμποροι και τεχνίτες μετώκησαν στο νησί αυτό και εγκατέστησαν εκεί το εμπόριό τους· βλ. Corinth IV, Π, σ.65. Βλ. και A.J. Wilson, Emigration from Italy in the Republican Age of Rome, New York 1966, σ.95: Ρωμαίοι έμποροι έρχονται στην Ελλάδα (Δήλο), από τα μέσα του -2ου αι., Bilde, σ.199. Βλ. και J. L. Davis (ed.) Sandy Pylos, An Archaeological History from Nestor to Navarino, Texas 1998, σ.185 (S.E. Alcock): κατά το -2ο και -1ο αι. εγκαταστάθηκαν negotiatores.. στη Βοιωτία και τη Μεσσηνία. Πρβλ. και R. Rosenthal-Heginbottom, Moldmade Relief Bowls from Tel Dor Israel, στο Hellenistic and Roman Pottery in the Eastern Mediterranian, Advances in Scientific Studies, Warsaw 1995, σ.365, 367.
182. Πιθανόν εμπορικά πλοία μετέφεραν τους ανάγλυφους σκύφους από την Ιωνία, την Κυρήνη ή την Αλεξάνδρεια, όπως π.χ. στο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Πρβλ. και Η. Ζερβουδάκη, Συμπεράσματα, Ε' ΕλλΚερ, σ.523. Για εμπορικούς δρόμους με άλλες αφετηρίες βλ. J. Rougé, Recherches sur l’organisation du commerce maritime Méditerranéen sous l’empire romain, Paris 1966, σ.39, 81 κ.ε. και σ.86-89.
183. Bouzek, σ.64.
184. Βλ. σχετικά Rogl, Eine Vorschau, σ.104.
185. Edwards, ο.π. (υποσημ. 15), σ.198.
186. Siebert, σ.368-372.
187. Μ.Β. Hobling, Greek Reliefware from Sparta, BSA 26 (1923-25), σ.292 και Καλλιγάς, ο.π. (υποσημ. 175), σ.18, εικ. 21.
188. Chr. Rogl, Hellenistische Reliefbecher und Gef asse aus der arkadischen Stadt Lousoi, Salzburg 1998, πίν. 11 (αδημ. διατριβή)· και η ίδια, Hellenistische Reliefbecher aus Lousoi, Akten des Symposions anläßlich der Feier 100 Jahre Österreichisches Archäolo- gisches Institut Athen, Athen 2001, σ.163.
189. Δανάλη 2000, σ.193-227.
190. Βλ. Προσκυνητοπούλου, σ. 160, υποσημ. 433, αριθ.164 και αριθ.93, 302, 305. Chr. Rogl, Hellenistische Reliefbecher aus der Stadt Elis, ÖJh 65 (1996), σ.146, αριθ. Bll.