Διακοπή οικοδομικών εργασιών λόγω ανευρέσεως αρχαίων οδήγησε την Ζ' Εφορεία Αρχαιοτήτων Ολυμπίας σε δοκιμαστική ανασκαφική έρευνα, η οποία επεβεβαίωσε για πρώτη φορά στα Φιλιατρά τις προ τριακονταετίας μνημονευόμενες επιφανειακές ενδείξεις γιά εγκατάσταση της Εποχής του Χαλκού στην θέση Στόμιον, από τους Αμερικανούς αρχαιολόγους W. McDonald και R. Hope Simpson1.
Τα πρώτα συμπεράσματα από την δεκαήμερη αυτή έρευνα του Ιουλίου του 1986 -την οποία θεωρούμε προκαταρκτική λόγω των συνθηκών πού την επέβαλαν-, παρουσιάζονται εδώ σαν συμβολή στη μελέτη του απώτερου ιστορικού ορίζοντος της πόλεως των Φιλιατρών.
Η θέση, η οποία βρίσκεται 600μ. περίπου δυτικά της επαρχιακής οδού Κυπαρισσίας-Πύλου και 3 χλμ. περίπου ΒΒΔ των Φιλιατρών, καταλαμβάνει στον χάρτη των McDonald- Hope Simpson έκταση διαμέτρου 125μ. Πάνω σε χαμηλό κρημνώδες έξαρμα, που αποτελεί τον νότιο βραχίονα του γραφικού κολπίσκου με την εύστοχη ονομασία, έχει φυσικό όριο στα δυτικά το Ιόνιο πέλαγος, ενώ στους βόρειους πρόποδες κυλά εκβάλλοντας στη θάλασσα το Φιλιατρινό ποτάμι. Σε σημείο του βορείου αυτού ορίου υπάρχει και πηγή πόσιμου νερού.
Στην τοποθεσία αυτή είχε ήδη υψωθή το δυτικό τμήμα σχετικώς ογκώδους οικοδομής, όταν η Εφορεία διέκοψε τις εργασίες2 λόγω της παρουσίας σοβαρών ενδείξεων για ύπαρξη προϊστορικής εγκαταστάσεως. Το κέντρον της αρχαίας αυτής εγκαταστάσεωςυποθέτουμε πως θα κατελάμβανε την ελαφρά έξαρση του εδάφους μεταξύ της ανεγειρομένης οικοδομής (Είκ.1 -αριστερά) και της θέσεως Λογγαράκι (Εικ.1 -δεξιά), όπου από τον ιδιοκτήτη έχει προκληθή σοβαρή αναμόχλευση θεμελίων και κεραμεικών καταλοίπων. Είναι δε βέβαιον ότι συνεχής καλλιέργεια και διαμορφώσεις έχουν γενικώς επιφέρει σημαντική διάβρωση των πολιτιστικών δεδομένων, με αποτέλεσμα την διάλυση τοιχίων και την μίξη των επιφανειακών αρχαιολογικών στρωμάτων.
Όταν οι εργασίες σταμάτησαν από την Ζ' Εφορεία, απέμενε να ανεγερθή το ανατολικό τμήμα της οικοδομής, όπου είχαν κατασκευασθή μόνον περιμετρικά τοιχία με αναμονές σιδήρου. Προκειμένου λοιπόν να διαπιστωθή το μέγεθος της καταστροφής των αρχαίων αφενός, και να κριθή η τύχη της υπολοίπου υπό ανέγερσιν οικοδομής αφετέρου, έγιναν εικοσιτέσσερεις δοκιμαστικές τομές γύρω από τον εν λόγω χώρο, οι οποίες δεν ξεπέρασαν τα 30 εκ. σκαφής από την επιφάνεια του εδάφους, αλλά έδωσαν μια πρώτη σοβαρή μαρτυρία για την φύση των εκεί αρχαιοτήτων: τοιχία από πωρόπετρες φάνηκαν σε δέκα τομές. Μία από τις βορειότερες τομές εμφάνισε τα θεμέλια οικιστικού χώρου αρκετά κατεστραμμένου, ενώ η ΝΝΔ πλευρά της οικοδομής κυριαρχείται από τον πορώδη βράχο, κομμάτια του οποίου μαζί με οικοδομικό υλικό συγχέονται χωρίς να δίνουν καμμία συγκεκριμένη κατασκευή έως περίπου το ύψος των απορριφθέντων μπάζων.
Στις νότιες τομές είναι σαφής η κατωφέρεια του εδάφους, η οποία και θα προκάλεσε συν τω χρόνω την μίξη των οικοδομικών υλικών. Από τα μπάζα συγκεντρώθηκαν πολλά όστρακα Υστεροελλαδικών, Μεσοελλαδικών και πρωϊμοτέρωv χρόνων. Στο ΑΝΑ τμήμα, εκτός οικοδομής, παρουσιάστηκαν οι σαφέστερες αποδείξεις για την ύπαρξη εγκαταστάσεως στο Στόμιον, καθώς αποκαλύφθηκαν θεμέλια οικισμού με χώρους που ορίζονται από τρείς κυρίως τοίχους σωζ. ύψους 8-10 εκ. και φαιν. μήκους 2,70μ. (τομή 7), ενώ ο κάθετος τοίχος στις τομές 7 και 8 παρακολουθείται σε φαιν. μήκος 2.50μ. Το πάχος των θεμελίων αυτών κυμαίνεται μεταξύ 0.50 και 0.60μ.
Σε βάθος περίπου 0.30μ. κάτω από τα θεμέλια της τομής 7, βρέθηκε στην νότια τομή 5 (Ν5) μεμονωμένη ταφή σε ισχυρά συνεσταλμένη στάση πρώιμης Μεσοελλαδικής εποχής, ακτέριστη. Το κρανίο, τοποθετημένο νότια, στρέφει προς τη δύση· το σαγόνι ακουμπά στην δεξιά παλάμη, ενώ η αριστερή παλάμη αναπαύεται στην κοιλιά. (εικ.2)3. Εκτός από την απουσία των κτερισμάτων και το είδος της ταφής, που είναι της απλούστερης ΜΕ μορφής -χωρίς καν λίθινο περίβολο, την ύπαρξη του οποίου δεν μπορούμε να βεβαιώσουμε από τις ελάχιστες πέτρες πού βρέθηκαν κάτω δεξιά της-, ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι είχε εναποτεθή πάνω σε λεπτό στρώμα θαλασσινών βοτσάλων, που προφανώς μεταφέρθηκαν από την γειτονική παραλία. Πρόκειται για μία πρακτική αρκετά γνωστή από πολλές περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδος. Όμοιο παράδειγμα ευτρεπισμού πρώιμης ΜΕ ταφής προέρχεται από λιθοπερίβλητο λακκοειδή τάφο του τύμβου Βοϊδοκοιλιάς Πυλίας, 30 μόλις χλμ. νοτιότερα του Στομίου4.
Στα μερικώς αποκαλυφθέντα θεμέλια παρατηρείται χρήση αμμολίθων μεταξύ των πωρολίθων που επικρατούν, καθώς και η παρουσία μεγάλου μυλολίθου, μήκους περίπου 0.50μ. (τομή7). Από την αποκομιδή της ΜΕ ταφής προέκυψε λάκκος που ερευνήθηκε δοκιμαστικώς (control pit) μέχρι το βάθος των 0.70μ. από την επιφάνεια της τομής αποκαλύφθηκαν λείψανα και άλλου τοιχίου, πρωϊμότερης προφανώς οικοδομικής φάσεως, καθώς τούτο φάνηκε στην διαφοροποίηση του στρώματος στο νότιο μέτωπο της τομής.
Ενώ η κεραμεική που βρέθηκε πάνω και γύρω στην ταφή υποδηλώνει την ύπαρξη κάποιας ώριμης ΜΕ φάσεως, τα όστρακα υπό την ταφή και στην περιοχή του τοιχίου διαφοροποιούνται προς πρωϊμότερη περίοδο. Από το δάπεδο ή κοντά στο δάπεδο του δωματίου που διακρίνεται στις τομές 7 και 8 (βλ. εικ.2), προέρχονται δύο, σχετικώς καλής διατηρήσεως αγγεία, μολονότι ελλιπή, τα οποία διασφαλίζουν μία πρώτη χρονολόγηση των οικιστικών χώρων στην ΜΕ ΙΙ προφανώς εποχή: πρόκειται για έναν χειροποίητο άβαφο, χαρακτό σκύφο πού σώζει την γένεση κατακόρυφης λαβής, και έχει εσωτερικά μελανή επιφάνεια από την ατελή όπτηση (εικ.3 -αριστερά). Ανήκει στον τύπο των ΜΕ σκύφων των τύμβων του Άργους, για τούς οποίους παρατηρείται ότι ανήκουν σε χαρακτηριστικούς τύπους της ΝΔ Πελοποννήσου5. Βρέθηκε επίσης ένας ελλιπής κατά το 1/3 σχεδόν μελανός μινύειος κάνθαρος του αργείου τύπου, με έντονη γωνίωση, λαιμό κοίλο και υπερυψωμένη του χείλους ταινιωτή λαβή. Η βάση λείπει, αλλά θα πρέπει να νοηθή χαμηλή και κυλινδρική (εικ.3 -δεξιά).
Εκτός από τα δύο αγγεία, τμήματα λοξότμητης πρόχου με ίχνη αμαυρής διακοσμήσεως, υποδηλώνουν την ύπαρξη και του ρυθμού αυτού στην ίδια οικοδομική φάση. Στις τομές, όπου φάνηκαν τα τοιχία κυρίως, και λιγότερο συχνά στις υπόλοιπες, κυριαρχούν τα φαιότεφρα μινύεια όστρακα από μικρά ή μεγαλύτερα αγγεία, καθώς και μαύρα μινύεια του αργείου τύπου (κυρίως όστρακα κανθάρων), ορισμένα των οποίων φέρουν χαράξεις ή αυλακώσεις, του τύπου που ο Dickinson αποκαλεί Decorated Minyan6.
Ενώ η κεραμεική που βρέθηκε πάνω και γύρω στην ταφή υποδηλώνει την ύπαρξη κάποιας ώριμης ΜΕ φάσεως, τα όστρακα υπό την ταφή και στην περιοχή του τοιχίου διαφοροποιούνται προς πρωϊμότερη περίοδο. Από το δάπεδο ή κοντά στο δάπεδο του δωματίου που διακρίνεται στις τομές 7 και 8 (βλ. εικ.2), προέρχονται δύο, σχετικώς καλής διατηρήσεως αγγεία, μολονότι ελλιπή, τα οποία διασφαλίζουν μία πρώτη χρονολόγηση των οικιστικών χώρων στην ΜΕ ΙΙ προφανώς εποχή: πρόκειται για έναν χειροποίητο άβαφο, χαρακτό σκύφο πού σώζει την γένεση κατακόρυφης λαβής, και έχει εσωτερικά μελανή επιφάνεια από την ατελή όπτηση (εικ.3 -αριστερά). Ανήκει στον τύπο των ΜΕ σκύφων των τύμβων του Άργους, για τούς οποίους παρατηρείται ότι ανήκουν σε χαρακτηριστικούς τύπους της ΝΔ Πελοποννήσου5. Βρέθηκε επίσης ένας ελλιπής κατά το 1/3 σχεδόν μελανός μινύειος κάνθαρος του αργείου τύπου, με έντονη γωνίωση, λαιμό κοίλο και υπερυψωμένη του χείλους ταινιωτή λαβή. Η βάση λείπει, αλλά θα πρέπει να νοηθή χαμηλή και κυλινδρική (εικ.3 -δεξιά).
Εκτός από τα δύο αγγεία, τμήματα λοξότμητης πρόχου με ίχνη αμαυρής διακοσμήσεως, υποδηλώνουν την ύπαρξη και του ρυθμού αυτού στην ίδια οικοδομική φάση. Στις τομές, όπου φάνηκαν τα τοιχία κυρίως, και λιγότερο συχνά στις υπόλοιπες, κυριαρχούν τα φαιότεφρα μινύεια όστρακα από μικρά ή μεγαλύτερα αγγεία, καθώς και μαύρα μινύεια του αργείου τύπου (κυρίως όστρακα κανθάρων), ορισμένα των οποίων φέρουν χαράξεις ή αυλακώσεις, του τύπου που ο Dickinson αποκαλεί Decorated Minyan6.
Από τις περισσότερες τομές προήλθαν κομμάτια πίθων ή πιθοειδών αγγείων διακοσμημένα με ποικίλους τύπους δακτυλοπιέστων θεμάτων, κιτρινωπού ή τεφρού πηλού. Κυριαρχεί επίσης η αδρή χειροποίητη κεραμεική με όστρακα βάσεων και τμήματα σώματος ή χείλους που φέρουν διαφόρους τύπους λαβών- αποφύσεων, ενώ ποικιλία επικρατεί και στην χειροποίητη χαρακτή κεραμεική7. Ξεχωρίζουν επίσης τμήματα από μεγάλα χειροποίητα οικιακά σκεύη και πόδια από χύτρες, των οποίων οι προσμίξεις του πηλού, η διατομή και η εν γένει υφή υποδηλώνει ίσως την παρουσία και της Πρωτοελλαδικής περιόδου στο Στόμιον. Μία ακόμα αξιοπαρατήρητη κατηγορία είναι αυτή των οστράκων με αρκετά στιλπνή αλλά όχι πάντα μαύρη βαφή πάνω σε ωχροκίτρινο φόντο, με προσθήκη ερυθρής ταινίας σε κάποια από αυτά, Εκτός από την αποσπασματική κεραμεική είχαμε και μία σειρά μικροευρημάτων, όπως λεπίδες οψιανού, που βρέθηκαν μαζί με απολεπίσματα πυριτολίθου σε διάφορες τομές, ένα πήλινο σφαιρικό σφονδύλι, ένα λίθινο «ιγδίον» και δύο δόνακες από ελαιόχρωμο πυριτόλιθο. Τέλος, η παρουσία άφθονης ΥΕ ΙΙΙ κεραμεικής στις δοκιμαστικές τομές που εγιναν -με επικρατέστερα τα στελέχη κυλίκων-, αλλά και άλλα όστρακα που συγκεντρώθηκαν από την περιοχή, μαρτυρούν συνέχιση της κατοικήσεως του Στομίου και κατά τα μυκηναϊκά χρόνια.
Τα δεδομένα, όπως παρουσιάζονται μέσα από τη σύντομη και δοκιμαστικού χαρακτήρος σε πρώτη φάση έρευνα, μαρτυρούν μιαν εγκατάσταση ΜΕ πληθυσμού, της οποίας αγνοούμε ακόμα την ολική έκταση και την μορφή, πιθανότατα -κατά την παράδοση- ανοχύρωτη, με ορθογώνια σπίτια, απ΄όσο προς το παρόν φαίνεται, και η οποία είχε καταλάβει την θέση πρωϊμότερου ΠΕ οικισμού, του οποίου κατάλοιπα θα πρέπει πλέον να αναζητηθούν συστηματικότερα μελλοντικώς με συμπληρωματική έρευνα σε βαθύτερα και καλύτερα ίσως διατηρημένα στρώματα. Είναι απαραίτητο να διευκρινισθή η μορφή και των υπαρχόντων θεμελίων σε σχέση με τους κυλισμένους πωρολίθους από τα υψηλότερα προς την κατωφέρεια μέρη.
Είναι πάντως γεγονός ότι το κέντρο του οικισμού πρέπει να βρίσκεται στα ΝΝΑ σημεία της θέσεως, όπου εμφανίστηκαν άλλωστε και οι ασφαλέστερες αποδείξεις. Οι οψιανοί, η παρουσία μυλολίθων και η υφή μικρού μέρους της κεραμεικής, η οποία δεν έχει ακόμα μελετηθή συστηματικά, είναι δηλωτικά της πρωϊμότερης εγκαταστάσεως, που θα πρέπει να διευκρινισθή, καθώς και να συγκριθή η γραπτή κεραμεική με το υλικό που θα δημοσιευθή από τον Άγιο Στέφανο Λακωνίας και από τα Νιχώρια Μεσσηνίας ως προς τις τοπικές τεχνικές της ΝΔ Πελοποννήσου. Εξάλλου και η κεραμεική του τύμβου Βοϊδοκοιλιάς θα είναι άκρως διαφωτιστική για την συγκριτική μελέτη των τυχόν πρωϊμοτέρων φάσεων του Στομίου.
Από όσα αναφέραμε, συμπεραίνεται ότι το Στόμιον Φιλιατρών αποτελεί μιαν ακόμα θέση που επιβεβαιώνει την πολύτιμη σημασία των επιφανειακών επισημάνσεων οικιστικών κυρίως καταλοίπων στη Μεσσηνία, για τα οποία απαιτείται συστηματικότερη έρευνα, μελέτη και δημοσίευση. Κατά συνέπεια, είναι επιβεβλημένος ο κατά το δυνατόν επακριβής καθορισμός της στρωματικής αλληλουχίας των λειψάνων στην θέση αυτή, όπου -ως φαίνεται- ο μάλλον απάνεμος, γραφικός κολπίσκος θα μπορούσε να είχε χρησιμεύσει σαν λιμάνι και για τις εμπορικές επαφές των ανθρώπων που επέλεξαν να κατοικήσουν κοντά του.
Γεωργία Χατζή- Σπηλιοπούλου, Επιμελήτρια Αρχ/των.
Δοκιμαστική ανασκαφή στο Στόμιον Φιλιατρών*
Πρακτικά Γ΄τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (Φιλιατρά- Γαργαλιάνοι 24- 26 Νοεμ. 1989)
Από όσα αναφέραμε, συμπεραίνεται ότι το Στόμιον Φιλιατρών αποτελεί μιαν ακόμα θέση που επιβεβαιώνει την πολύτιμη σημασία των επιφανειακών επισημάνσεων οικιστικών κυρίως καταλοίπων στη Μεσσηνία, για τα οποία απαιτείται συστηματικότερη έρευνα, μελέτη και δημοσίευση. Κατά συνέπεια, είναι επιβεβλημένος ο κατά το δυνατόν επακριβής καθορισμός της στρωματικής αλληλουχίας των λειψάνων στην θέση αυτή, όπου -ως φαίνεται- ο μάλλον απάνεμος, γραφικός κολπίσκος θα μπορούσε να είχε χρησιμεύσει σαν λιμάνι και για τις εμπορικές επαφές των ανθρώπων που επέλεξαν να κατοικήσουν κοντά του.
Γεωργία Χατζή- Σπηλιοπούλου, Επιμελήτρια Αρχ/των.
Δοκιμαστική ανασκαφή στο Στόμιον Φιλιατρών*
Πρακτικά Γ΄τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (Φιλιατρά- Γαργαλιάνοι 24- 26 Νοεμ. 1989)
* Η ανακοίνωση παρατίθεται εδώ, όπως ακριβώς έγινε και αποτελεί προδημοσίευση. Η εκτενής διαπραγμάτευση των ανασκαφικών δεδομένων θα αποτελέση αντικείμενο μελλοντικού δημοσιεύματος. 1. Rίchard Ηοpe Simpsoη, Mycenaean Greece, New Jersey 1981, 123 (F53), εικ.11. Ας σημειωθή επίσης ότι το 1984, με αφορμή αγροτικές διαμορφώσεις η Ζ' Εφορεία είχε επιβεβαιώσει την ύπαρξη αρχιτεκτονικών λειψάνων με περισυλλογή κεραμεικής επίσης της Εποχής του Χαλκού και στην θέση άγιος Χριστόφορος Φιλιατρών: ό.π.,122 (F 48)
2. Βλ. Γ. Χατζή, ΑΔ 1986, Χρονικά.
3. Η ενδιαφέρουσα γιά την περιοχή ταφή συντηρήθηκε επί τόπου από τούς επιδέξιους συντηρητές της Εφορείας Τάσο Βασιλαρά και Σωκρ. Χριστόπουλο. Μετά την αποκομιδή της μεταφέρθηκε στό Μουσείο Ολυμπίας, όπου κατά την εξέτασή της από τον ανθρωπολόγο του Παν/μίου Αθηνών κ. Σωτ. Μανώλη απεδείχθη ότι άνηκε σε γυναίκα.
4. Βλ, Γ. Σ. Κορρές, Αρχαιολογικαί διατριβαί επί θεμάτων της Εποχής του Χαλκού, Α', Εν Αθήναις 1979-1984, πίν.25, και σελ. 42, σημ.1, όπου αναφέρονται και άλλες όμοιες περιπτώσεις.
5. Βλ. σχετικά, Ε. Πρωτονοταρίου- Δεηλάκη, Οί Τύμβοι του Αργούς, Αθήναι 1980, 183, σημ.258 καί πίν.Γ 45/3-4, όπου τά εικονιζόμενα αγγεία είναι πανομοιότυπα με τον σκύφο των Φιλιατρών.
6. Ο. Τ.Ρ.Κ. Dickinson, The Origins of Mycenaean Civilisatίon, SIMA, Vol.XLIX, Goteborg 1977, 19, είκ.2 (3).
7. Βλ. ενδεικτικώς Μ.Ν.Valmin, The Swedish Messenίa Expeditίon, Lund 1930, πίν.ΧΧΙ καί ΧΧΙΙ.
2. Βλ. Γ. Χατζή, ΑΔ 1986, Χρονικά.
3. Η ενδιαφέρουσα γιά την περιοχή ταφή συντηρήθηκε επί τόπου από τούς επιδέξιους συντηρητές της Εφορείας Τάσο Βασιλαρά και Σωκρ. Χριστόπουλο. Μετά την αποκομιδή της μεταφέρθηκε στό Μουσείο Ολυμπίας, όπου κατά την εξέτασή της από τον ανθρωπολόγο του Παν/μίου Αθηνών κ. Σωτ. Μανώλη απεδείχθη ότι άνηκε σε γυναίκα.
4. Βλ, Γ. Σ. Κορρές, Αρχαιολογικαί διατριβαί επί θεμάτων της Εποχής του Χαλκού, Α', Εν Αθήναις 1979-1984, πίν.25, και σελ. 42, σημ.1, όπου αναφέρονται και άλλες όμοιες περιπτώσεις.
5. Βλ. σχετικά, Ε. Πρωτονοταρίου- Δεηλάκη, Οί Τύμβοι του Αργούς, Αθήναι 1980, 183, σημ.258 καί πίν.Γ 45/3-4, όπου τά εικονιζόμενα αγγεία είναι πανομοιότυπα με τον σκύφο των Φιλιατρών.
6. Ο. Τ.Ρ.Κ. Dickinson, The Origins of Mycenaean Civilisatίon, SIMA, Vol.XLIX, Goteborg 1977, 19, είκ.2 (3).
7. Βλ. ενδεικτικώς Μ.Ν.Valmin, The Swedish Messenίa Expeditίon, Lund 1930, πίν.ΧΧΙ καί ΧΧΙΙ.
