Ο ρυθμός West Slope (Δυτικής κλιτύος)1, ο οποίος από το τέλος του -4ου έως το τέλος του -2ου αιώνος κυριάρχησε σαν μοτίβο διακοσμήσεως των αγγείων σε ολόκληρο σχεδόν τον τότε ελληνιστικό κόσμο, παρατηρείται και σε αγγεία της Μεσσηνίας, τα οποία ήρθαν στο φώς κατά τις αρχαιολογικές έρευνες, που έγιναν εκεί τα τελευταία χρόνια.
Τα οργανωμένα νεκροταφεία των περιοχών Γιάλοβας2 και Τσοπάνη Ράχη3, οι μεμονωμένοι τάφοι στις περιοχές Χώρας4, Αδαμέικα Χώρας5, Κορώνης, Μεθώνης κ.λ.π. μας πρόσφεραν μια σπουδαία σειρά αγγείων με διακόσμηση «Δυτικής κλιτύος»6.
Πρόκειται για μικρά αγγεία, όπως κάνθαροι, σκύφοι, πυξίδες, κύλικες, πινάκια, οινοχόες, λέβητες και λάγηνοι, που προορίζονταν κυρίως για την εξυπηρέτηση των καθημερινών βιοτικών αναγκών και σπάνια για διακόσμηση χώρων. Ένας μεγάλος αριθμός απ' αυτά ανήκουν σε ντόπια εργαστήρια, ενώ ορισμένα προέρχονται από μεγαλύτερα κέντρα, όπως την Αθήνα, Κόρινθο, Αλεξάνδρεια, Πέργαμο ή από σύμμαχες περιοχές, όπως την Ηλεία και την Αιτωλία.
Τα εγχώρια διακρίνονται εύκολα, τόσο από τον πηλό και την λιτή διακόσμηση, όσο και από τα περιγράμματα, τα όποια μιμούνται και εδώ μεταλλικά πρότυπα.
Τεχνίτες και τεχνική διακοσμήσεώς
Παρόλο που χρονολογικά, όπως προαναφέραμε, ο ρυθμός «Δυτικής κλιτύος» τοποθετείται σε μία περίοδο κορεσμένη και αρκετά ωριμασμένη τεχνικών γνώσεων, εν τούτοις στην επαρχία τουλάχιστον, γιά την οποία αναφερόμαστε, η αγγειογραφία εξακολουθεί, όπως και στις προγενέστερες εποχές, να διακρίνεται γιά τη λιτή και χωρίς εντυπωσιασμό έκφρασή της.
Μπορεί να βρισκόμαστε σε μιά εποχή, που παράλληλα με τον εκφυλισμό των άλλων τεχνών ήρθε και η σειρά του ερυθρόμορφου ρυθμού, εν τούτοις, στην Αττική τουλάχιστον η παράδοση στα θέματα της τεχνικής της διακοσμήσεως των αγγείων δεν χάθηκε. Συνεχίστηκε με όλα της τα μυστικά ως τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια, οπότε και υπέκυψε κάτω από τη χοντροκομένη και χωρίς διακόσμηση αγγειοπλαστική των Ρωμαίων.
Οι τεχνίτες αγνοούν βασικές συνταγές της τεχνικής του μοτίβου «Δυτικής κλιτύος». Με ευχέρεια μπορεί κανείς να τους χαρακτηρίση ή σαν αδέξιους τεχνίτες επαρχιώτικων εργαστηρίων κεραμεικής ή σαν ευκαιριακούς μαθητές μεγαλύτερων κέντρων, απ΄όπου αποκόμισαν ελάχιστες γνώσεις. Όπως συμβαίνει αλλού έτσι και στη Μεσσηνία τα θέματα που προτιμούν για την διακόσμηση των αγγείων, διατηρούν την ανάμνηση πλούσιων προτύπων, σπάνια όμως αποδίδονται όπως εκείνα. Απλά, σχηματοποιημένα και χωρίς ιδιαίτερη καλλιτεχνική φαντασία, διακοσμούν κυρίως το λαιμό και τους ώμους των αγγείων και σπάνια το υπόλοιπο σώμα. Οι καλλιτέχνες προτιμούν ιδιαίτερα τους κισσούς, τα γεωμετρικά σχέδια, τις γιρλάντες, τα στεφάνια ελιάς ή δάφνης και μερικές φορές τα βούκρανα και τους πάνθηρες. όπως παρατηρήσαμε πιό πάνω, οι καλλιτέχνες της επαρχίας και φυσικά και της Μεσσηνίας αγνοούσαν βασικές αρχές της τεχνικής της διακοσμήσεως «Δυτικής κλιτύος». Οι αδυναμίες τους επικεντρώνονται στην τεχνική της ανεξίτηλης ζωγραφικής. Αρχικά φαίνεται ότι για το ζωγράφισμα του αγγείου χρησιμοποιούσαν λευκό χρώμα. Αυτό όμως έχανε τη χρωστική του ουσία από το γάνωμα σε τέτοιο βαθμό που στην επιφάνεια του αγγείου δεν παρέμεινε τίποτε άλλο, παρά ένα διάφανο και αχνό αποτύπωμα της διακοσμήσεως.
Η αδυναμία αυτή, πιστεύω, υποχρέωσε τους καλλιτέχνες να εφεύρουν άλλους τρόπους ζωγραφικής τη γραπτή, την οποίαν απέδιδαν με διάλυμα πηλού χρώματος ομοίου με το χρώμα του πηλού του αγγείου, και τη χαρακτή, την οποία πραγματοποιούσαν μετά το ψήσιμο του αγγείου με αιχμηρό εργαλείο στη μαύρη ή καφέ επιφάνειά του. Λόγω της δυσκολίας της χαράξεως, για τη χαρακτή ζωγραφική, προτιμούσαν τα ευθύγραμμα ή ανοικτά καμπυλόγραμμα στοιχεία των θεμάτων, τα δε άλλα, φύλλα, καρπούς κ.λ.π. ζωγράφιζαν με διάλυμα πηλού.
Υπάρχουν και περιπτώσεις, που οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τη μικτή διακόσμηση, δηλαδή ευθείες γραμμές, στελέχη κισσών χαρακτά, φύλλα, καρπούς και κενά ζατρικίων γραπτά. Στις περισσότερες περιπτώσεις η γραπτή διακόσμηση με αραιωμένο πηλό γινόταν μετά τό ψήσιμο του άγγείου, Ομως η απολέπιση της γραπτής διακοσμήσεως ήταν συχνή και από την χρήση του αγγείου, αλλά και από την τεχνική της και επικρατεί έτσι η χαρακτή διακόσμηση στα στοιχεία που προαναφέραμε (στελέχη κισσών, ευθείες ζατρικίων ή παραλληλογράμμων), η οποία εξελίχθηκε σε αποκλειστικό επαρχιώτικο στυλ του ρυθμού «Δυτικής κλιτύος»,
Τύποι διακοσμήσεως
Εάν με βάση τα διακοσμητικά θέματα επιχειρήσουμε να ταξινομήσουμε τα αγγεία «Δυτικής κλιτύος» της Μεσσηνίας, έχουμε τους παρακάτω τύπους.
Τύπος I: Διακοσμητικό θέμα ο κισσός, του οποίου τα μεν στελέχη είναι χαρακτά, τα δε φύλλα και οι καρποί γραπτά από αραιωμένο πηλό. Η διακόσμηση ορίζεται μεταξύ δύο χαρακτών γραμμών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α. Ο Α.Ε.198 κάνθαρος από τo νεκροταφείο Τσοπάνη Ράχη (βλ. φωτ.1 και σχέδ.1). Ο κάνθαρος έχει ύψος 0,15μ. και διαμ. στομίου 0,097μ. Ο πηλός του είναι κιτρινέρυθρος. Είναι συγκολλημένος από πολλά τεμάχια και του λείπει μικρό κομμάτι στo λαιμό. Οι λαβές του είναι κατακόρυφες με oριζόντια την επάνω επιφάνειά τους, η οποία καταλήγει σε μικρή προεξοχή. Τα χείλη νεύουν προς τα έξω, κάτω δε απ' αυτά λεπτός ανάγλυφος δακτύλιος. Η βάση κωνική με λεπτό ανάγλυφο δακτύλιο στο μέσο του ύψους της. Ο λαιμός διακοσμείται με χαρακτούς βλαστούς κισσού και γραπτά φύλλα από αραιωμένα πηλό στο χρώμα του πηλού του αγγείου. Μεταξύ των φύλλων μικρές κοκκίδες από λευκό επίθετο χρώμα. Η διακόσμηση ορίζεται από δύο χαρακτές γραμμές, που έγιναν μετά το ψήσιμο του αγγείου. Στο πάνω τμήμα της κοιλιάς του αγγείου, τρεις επάλληλες σειρές μαστοειδών προεξοχών, κάτω απ' αυτές χαρακτή γραμμή7.
β. Η Α.Ε.276 οινοχόη (βλ. φωτ.2 και σχεδ.2) από το γνωστό νεκροταφείο της Γιάλοβας. Η οινοχόη έχει ύψος 0,14μ. και διαμ. στομίου 0,07μ. Η περίπτωση της άγνοιας των μυστικών της τεχνικής της γραπτής ζωγραφικής φαίνεται εδώ πολύ καθαρά. Η αρχική διακόσμηση του αγγείου ήταν γραφτή με λευκό χρώμα, το οποίο απορροφήθηκε από το γάνωμα του αγγείου και έχασε το χρωστικό της τόνο. Μη έχοντας άλλη λύση ο καλλιτέχνης χαράσσει μετά την όπτηση του αγγείου, τα στελέχη του κισσού με αιχμηρό εργαλείο και του ξαναδίνει έτσι μία διακοσμητική υπόσταση. Ο πηλός του αγγείου είναι ερυθρωπός και το γάνωμα μελανό ασημίζον. Το περίγραμμα του λαιμού αμφίκοιλο ευρυνόμενο κατά το στόμιο, του οποίου τα χείλη νεύουν προς τα έξω. Οι ώμοι διακρίνονται έντονα από την κοιλιά και η λαβή σχοινοειδής φέρει στην προσαρμογή της με το στόμιο κυλινδρόσχημο έξαρμα, το οποίο δείχνει ότι το αγγείο μιμείται μεταλλικό πρότυπο. Η βάση δακτυλιόσχημη και ελαφρώς κοίλη στο εσωτερικό. Στο σημείο της μεταβάσεως του λαιμού προς τον ώμο υπάρχει ανάγλυφος λεπτός δακτύλιος πάνω από τον οποίο εγχάρακτοι, μετά το ψήσιμο του αγγείου, κυματοειδείς κλάδοι με γραπτά φύλλα κισσού από επίθετο λευκό χρώμα. Μεταξύ των φύλλων τρεις λευκές κοκκίδες. Κάτω από τον πλαστικό δακτύλιο σειρά από δύο κατακόρυφες μικρές γραμμές, οι οποίες εναλλάσσονται από άλλη οριζόντια γραπτή. Οι εν λόγω γραμμές, τα φύλλα και οι κοκκίδες -καρποί του κισσού- είχαν ζωγραφισθή πριν από το ψήσιμο του αγγείου.
γ. Ο Α.Ε957 κάνθαρος από τη Γιάλοβα. Ο κάνθαρος (βλ. φωτ.3 και σχεδ.3) έχει ύψος 0,13μ. και διαμ. στομίου 0,067μ. Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό λαβές κάθετες κυλινδρικές, βάση κωνική κοίλη. Στο λαιμό δύο χαρακτές γραμμές ορίζουν τον χώρο μιάς ταινίας, στην οποία υπάρχουν γραπτά φύλλα κισσού.
δ. Ο Α.Ε1183 κάνθαρος επίσης από τη Γιάλοβα. Το αγγείο (βλ. φωτ.4 και σχέδ.4) έχει ύψος 0,092μ. και διαμ. στομίου 0,072μ. Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό ασημίζον. Βάση κωνική, κοίλη με αυλάκωση εξωτερικά. Λαβές ταινιοειδείς με αυλάκωση κατά μήκος αυτών. Ο λαιμός είναι διακοσμημένος με εγχάρακτους λεπτούς μίσχους και γραπτά κισσοειδή φυλλάρια χρώματος ερυθρωπού. Με το ίδιο χρώμα και κατά διαστήματα είναι ζωγραφισμένη και η κοιλότητα μεταξύ βάσεως και κοιλιάς. Την διακόσμηση του λαιμού ορίζει παραλληλόγραμμη ταινία από εγχάρακτες γραμμές, που έγιναν μετά το ψήσιμο του αγγείου. Μία περιφερική εγχάρακτη γραμμή στο πάνω μέρος της κοιλιάς του αγγείου έγινε πριν από το ψήσιμό του.
ε. Η Α.Ε1279 λάγηνος από το ίδιο νεκροταφείο (βλ. φωτ.5 και σχέδ.5). Το ύψος της λαγήνου είναι 0,213μ. Πηλός ερυθρός, γάνωμα μελανό. Είναι συγκολλημένη από πολλά κομμάτια. Στο πάνω μέρος του λαιμού εγχάρακτη διακόσμηση από ζεύγος γραμμών και γιρλάντα. Τη βάση του λαιμού περιτρέχει εγχάρακτη γραμμή, στον ώμο επίσης εγχάρακτος κύκλος από τον οποίο γεννιώνται γραπτά κισσοειδή φύλλα χρώματος υπερύθρου. Στο εν λόγω αγγείο μπορεί κανείς να διακρίνη την πολλαπλή τεχνική της διακοσμήσεως West Slope της επαρχίας, εάν χρησιμοποιήση μικροσκόπιο. Η ορατή διακόσμηση του αγγείου έχει γίνει πάνω σε προγενέστερη, η οποία έχει απολεπισθή. Μεταξύ των φύλλων λευκές κοκκίδες -καρποί του κισσού.
Τύπος ΙΙ . Διακοσμητικό θέμα ψευδoκισσού. Και εδώ τα στελέχη του κισσού είναι χαρακτά, τα δε φύλλα και οι καρποί γραπτά και μόλις διακρινόμενα. Η χάραξη έγινε ασφαλώς μετά την όπτηση και μετά την αποτυχημένη γραπτή διακόσμηση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα έχουμε:
α. Το A.E1399 ληκυθοειδές αγγείο από το γνωστό νεκροταφείο της Γιάλοβας. Εχει ύψος 0,167μ. (βλ. φωτ.6 και σχέδ.6). Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα καστανόμαυρο. Το αγγείο είναι συγκολλημένο από πολλά τεμάχια, έχει βάση κωνική, κοίλης βαθμιδωτή με αυλακώσεις και πλαστικό δακτύλιο στο ψηλότερο τμήμα της. Κοιλιά απιόσχημη. Οι λαβές δακτυλιοειδείς κατακόρυφες, αρχίζουν από το μέσο του λαιμού και καταλήγουν στους ώμους. Το στόμιο κωνικό και ευρύ, ο λαιμός χαμηλός και στενός. Στο πάνω τμήμα του ώμου διακοσμητική λωρίδα με εγχάρακτο κυματοειδές κόσμημα, στελέχη κισσού. Στις απολήξεις των στελεχών διακρίνονται τα απολεπίσματα των γραπτών φύλλων και των καρπών του κισσού, τα οποία έγιναν προφανώς πριν από το ψήσιμο του αγγείου.
β. Ο Α.Ε1119 κάνθαρος επίσης από τη Γιάλοβα (βλ. φωτ.7, σχεδ.7). Ο κάνθαρος έχει ύψος 0,106μ. και διαμ, στομίου 0,076μ. Πηλός υπέρυθρος, γάνωμα μελανό. Βάση ψηλή κωνική, λαβές ταινιόσχημες με ορθογώνιο τεμάχιο προσκολλημένο στην άνω επιφάνειά τους. Σώμα απιόσχημο, λαιμός ευρύς, χείλη έξω νεύοντα. Στο άνω μέρος της κοιλιάς λωρίδα με εγχάρακτη διακόσμηση στελεχών κισσού. Στις απολήξεις των στελεχών εξίτηλα γραπτά φύλλα. Η μετάβαση από τη βάση στην κοιλιά του αγγείου γίνεται με γραπτό δακτύλιο στο χρώμα του πηλού του αγγείου8.
γ. Ο Α.Ε.427 κάνθαρος. Ανήκει στη συλλογή Περδικέα και μάλλον προέρχεται από τη περιοχή Γιάλοβας. Έχει ύψος 0,125μ. και διαμ. στομίου 0,107 μ. (βλ. φωτ.8, σχεδ.8). Πηλός ωχροκίτρινος, γάνωμα εσωτερικά μελανό, εξωτερικά αλλοιωμένο ελαφρά, εξαιτίας της ανομοιογενούς οπτήσεως. Είναι συγκολλημένος από δύο τεμάχια, ελλιπής κατά το μεγαλύτερο μέρος των χειλέων, τα οποία νεύουν ελαφρά προς τα έξω. Η βάση κωνική, κοίλη εσωτερικά με αυλάκωση στο μέσο αυτής και με ελαφρά έξαρση στη μετάβασή της στο κυρίως σώμα του αγγείου. Λαβές κατακόρυφες κυλινδρικές. Στο μεταξύ των λαβών διάστημα δύο εγχάρακτες γραμμές, οι οποίες έγιναν πριν από την όπτηση του αγγείου, ορίζουν μία λωρίδα, η οποία είναι ζωγραφισμένη με εγχάρακτα κλαδιά κισσού και φύλλα γραπτά από επίθετο υπόλευκο χρώμα9.
δ. Η Α.Ε.278 κύλιξ από τον Ελληνιστικό τύμβο Τσοπάνη Ράχη. Έχει ύψος 0,07μ. και διαμ. στομίου 0,10μ. (βλ. φωτ.9 και σχεδ.9). Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό και σε ωρισμένα σημεία ερυθρωπό, λόγω ανομοιομερούς οπτήσεως. Λαβές κατακόρυφες ταινιόσχημες, οι οποίες στην άνω επιφάνειά τους φέρουν πλαστική προτομή σατύρου. Κοιλιά ημισφαιρική, πόδι βραχύ χωριζόμενο από τη βάση με δακτύλιο. Βάση κωνική, η οποία τελειώνει σε παχύ δακτύλιο. Μεταξύ των λαβών ζώνη από εγχάρακτες επάλληλες γραμμές, η οποία είναι ζωγραφισμένη με εγχάρακτα στελέχη κισσού. Διακρίνονται ίχνη φύλλων αυτού από επίθετο λευκό χρώμα.
ε. Ο Α.Ε.285 λέβης επίσης από τον Ελληνιστικό τύμβο Τσοπάνη Ράχη. Έχει ύψος 0,18μ. και διαμ. στομίου 0, 19μ. (βλ. φωτ.10 και σχεδ.10). Πηλός ωχροκίτρινος, γάνωμα μελανό. Μιμείται χάλκινο λέβητα. Είναι συγκολλημένος από πολλά τεμάχια και χείλη επίπεδα. Λαβές κάτω από τα χείλη, υποδηλώνονται πλαστικά επικολλημένες στο σώμα του αγγείου. Σώμα ημισφαιρικό, βάση από τρεις πλαστικές κεφαλές σατύρων. Στο πάνω μέρος του σώματος του αγγείου πλησίον των χειλέων ζώνη, η οποία ορίζεται πάνω και κάτω από εγχάρακτες γραμμές, φέρει κυματοειδή εγχάρακτη διακόσμηση από κλαδιά κισσού. Διακρίνονται επίσης γραπτά φύλλα, καθώς και γραπτές γραμμές από συνεχόμενες κοκκίδες, τα οποία είχαν γίνει πριν από την όπτηση του αγγείου. Στο κατώτατο τμήμα της κοιλιάς μικρές κάθετες συνεχόμενες τεθλασμένες αύλακες, που έγιναν πριν από την όπτηση του αγγείου.
στ. Η Α.Ε197 κύλιξ από τον τύμβο Τσοπάνη Ράχη. Έχει ύψος 0,08μ. και διαμ. στομίου 0,092μ. (βλ. φωτ.11 και σχεδ.11). Πηλός ωχροκίτρινος, γάνωμα μελανό. Συγκολλημένη από πολλά τεμάχια, Λαβές ταινιοειδείς κατακόρυφες, οι οποίες στην άνω επιφάνειά τους φέρουν έντυπη μορφή σατύρου. Σώμα σχεδόν ημισφαιρικός βάση ψηλή σφαιρική, κοίλη εσωτερικά. Μεταξύ των λαβών εγχάρακτη ζώνη από στελέχη κισσού, που ορίζεται πάνω και κάτω από εγχάρακτες γραμμές. Στις απολήξεις των στελεχών του κισσού ίχνη φύλλων από επίθετο λευκό χρώμα. Στο μέσον της κοιλιάς λεπτή εγχάραξη, η οποία έγινε πριν από την όπτηση. Η βάση διαχωρίζεται από την κοιλιά επίσης με λευκό χρώμα,
Τύπος ΙΙΙ: Διακοσμητικό θέμα γεωμετρικό. Στον τύπο αυτό επικρατούν κυρίως τα ζατρίκια και τα εγγεγραμμένα παραλληλόγραμμα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α. Ο Α.Ε323 κάνθαρος από τη Γιάλοβα. Το αγγείο έχει ύψος 0,144μ. και διαμ. στομίου 0,093μ. (βλ. φωτ.12 και σχεδ.12). Πηλός ωχροκίτρινος, γάνωμα καστανόμαυρο. Συγκολλημένος από πολλά κομμάτια. Τα χείλη νεύουν προς τα έξω. Οι λαβές είναι κατακόρυφες, ταινιόσχημες με τριγωνική προεξοχή στην άνω επιφάνειά τους. Πόδι χαμηλό με ανάγλυφο δακτύλιο, κάτω από το οποίο αυλάκωση. Βάση κοίλη. Στο λαιμό εγχάρακτη διακόσμηση, που ορίζεται πάνω και κάτω από εγχάρακτες γραμμές, που και στις δύο πλευρές του αγγείου δημιουργούν ανά δύο μετόπες. Στη μία πλευρά εντός δύο εγχάρακτων τετραγώνων με κοίλες τις πλευρές τους ανά ένα φυτικό κόσμημα (κλάδος κρίνου). Στην άλλη πλευρά οι δύο μετόπες αποτελούνται από πέντε επάλληλα τετράγωνα με κοίλες τις πλευρές τους. Και στις δυό πλευρές οι μετόπες χωρίζονται μεταξύ τους από ζατρίκιο αποτελούμενο από εννέα παραλληλόγραμμα χρωματισμένα με μελανό και καστανό χρώμα. Κάτω από τον λαιμό υπάρχει αυλακωτή χάραξη, μετά δε απ' αυτή τρείς επάλληλες σειρές μαστοειδών αποφύσεων10.
β. Ο Α.Ε1018 κάνθαρος από τη Γιάλοβα, πιθανόν από το ίδιο εργαστήριο. Έχει ύψος 0,137μ. και διαμ. στομίου 0,099 μ. (βλ. φωτ.13, σχέδ.13). Πηλός ερυθρός, γάνωμα μελανό. Συγκολλημένος από πολλά τεμάχια. Βάση κωνική, κοίλη με πλαστικό δακτύλιο στο πάνω μέρος της. Σώμα απιόσχημο, λαιμός ευρύς, χείλη έξω νεύοντα, κάτω δε αυτών πλαστικός δακτύλιος περιτρέχει το αγγείο. Λαβές δακτυλιοειδείς κατακόρυφες με απόφυση στην πάνω επιφάνειά τους. Μεταξύ των λαβών ταινία από εγχάρακτα κοσμήματα κλειστού μαιάνδρου (ελαττούμενα παραλληλόγραμμα) και ζατρικίου εναλλάξ11.
γ. To Α.Ε1253 πινάκιο. Έχει ύψος 0,033μ. και διαμ, στομίου 0,21 μ. (βλ. φωτ.14, σχεδ.14). Πηλός τεφρόχρωμος, γάνωμα μελανό. Συγκολλημένο από πολλά κομμάτια. Η περιφερειακή ταινία βρίσκεται ψηλότερα λόγω γωνιώδους θλάσεως των τοιχωμάτων, η δε εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια της ταινίας περιτρέχεται από αυλακώσεις. Η ταινία (το χείλος) του πινακίου κοσμείται με εγχάρακτη διακόσμηση κλειστού μαιάνδρου και ζατρικίου εναλλάξ. Στο κέντρο του πινακίου γραπτός ρόδακας ερυθρού χρώματος που περιβάλλεται από κυκλικές αυλακώσεις, που έγιναν πριν από την όπτηση. Ακολουθεί λωρίδα με γραπτό κόσμημα ομοκέντρων ημικυκλίων, μεταξύ των οποίων τρίλοβο φυλλάριο. Το θέμα περιβάλλει αυλακωτή χάραξη. Η ζώνη, που δημιουργείται μεταξύ του χείλους και της κεντρικής διακοσμήσεως, διακοσμείται από τρεις γραπτούς πάνθηρες μεταξύ των οποίων γραπτά βούκρανα. Τα θέματα του χείλους του πινακίου έγιναν μετά την όπτηση, ενώ του βάθους πριν από την όπτηση.
Τύπος ΙV: Διάκοσμος πανηγυρικός. Τα βασικώτερα στοιχεία αυτού του τύπου είναι οι γιρλάντες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α. Ο Α.Ε1065 κάνθαρος από τη Γιάλοβα. Εχει ύψος 0,11μ. και διαμ. στομίου 0,06μ. (βλ. φωτ.15, σχεδ.15). Πηλός κιτρινωπός, γάνωμα μελανό απολεπισμένο σε πολλά σημεία. Συγκολλημένος στη μία λαβή του. Λαβές κατακόρυφες με επίπεδες προεξοχές στην άνω επιφάνειά τους για τη στήριξη του δακτύλου. Βάση κωνική βαθμιδωτή. Στο κάτω μέρος του σώματος κοσμείται με πυκνές κατακόρυφες αυλακώσεις. Στο λαιμό γιρλάντα με χαρακτά κρεμαστά στολίδια, τα οποία έγιναν πριν από την όπτηση13.
β. Ο Α.Ε803 σκύφος από τη Γιάλοβα. Έχει ύψος 0,09μ. και διαμ. στομίου 0,085μ. (βλ. φωτ.16, σχεδ.16). Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό. Συγκολλημένος από πολλά τεμάχια. Σώμα βαθύ, βάση κωνική βαθμιδωτή, κοίλη. Λαβές ταινιόσχημες με ανάγλυφη προτομή σατύρου στην άνω επιφάνειά τους. Τρεις εγχάρακτες γραμμές, που έγιναν μετά την όπτηση, ορίζουν ζώνη, που διακοσμείται από γιρλάντα, της οποίας τα στελέχη είναι εγχάρακτα και τα φύλλα γραπτά από λευκό επίθετο χρώμα. Με το ίδιο χρώμα διαχωρίζεται η βάση από το κυρίως σώμα του αγγείου14.
γ. Η Α.Ε533 λάγηνος από τη Γιάλοβα. Έχει ύψος 0,115μ. (βλ. φωτ.17, σχεδ.17). Πηλός υπέρυθρος, γάνωμα μελανό. Συμπληρωμένη από πολλά κομμάτια. Το στόμιο χοανοειδές, τα χείλη ελαφρώς νεύοντα προς τα έξω, η λαβή κάθετη ταινιοειδής, το σώμα κυλινδροειδές, βάση επίπεδη και εσωτερικά κοίλη με βαθειά αυλάκωση στην εξωτερική της επιφάνεια. Τη βάση του λαιμού περιτρέχει δακτυλιοειδής έξαρση, κάτω από την οποία αβαθής αυλάκωση και εγχάρακτη γιρλάντα με ωοειδή γραπτά φυλλάρια χρώματος λευκού.
δ. Η Α.Ε1321 αρυβαλλόσχημη λάγηνος από τη Γιάλοβα. Έχει ύψος 0,68μ. (βλ. φωτ.18, σχεδ.18). Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό. Συγκολλημένη από πολλά κομμάτια. Τα χείλη επίπεδα νεύοντα ελαφρώς προς τα έξω. Λαβή ταινιοειδής κάθετη, ώμος σχεδόν επίπεδος, σώμα ημισφαιρικό, βάση επίπεδη κοίλη εσωτερικά. Επί του ώμου εγχάρακτο κόσμημα από ομόκεντρα ημικύκλια, μεταξύ δε αυτών εγχάρακτα στελέχη κισσού. Το κόσμημα αποδίδεται σε ζώνη, που ορίζεται από δύο επάλληλες εγχάρακτες γραμμές. Η διακόσμηση έγινε μετά την όπτηση. Η κοιλιά διακοσμείται από κατακόρυφες τεθλασμένες γραμμές, οι οποίες έγιναν πριν από την όπτηση.
ε. Ο Α.Ε.1025 κάνθαρος από τη Γιάλοβα. Έχει ύψος 0,08μ. και διαμ. στομίου 0,076μ. (βλ. φωτ.19, σχεδ.19). Πηλός υπέρυθρος, γάνωμα μελανό. Λαβές κατακόρυφες ταινιόσχημες με βαθειά αυλάκωση κατά τον άξονά τους. Βάση κωνική, κοίλη, με πλαστικό δακτύλιο εξωτερικά. Σώμα ημισφαιρικό, Στο λαιμό εγχάρακτο κόσμημα γιρλάντας. Στο πάνω μέρος της κοιλιάς εγχάρακτο κόσμημα τεθλασμένης γραμμής, που έγινε πριν από την όπτηση.
στ. Η Α.Ε180 λάγηνος από τον τύμβο Τσοπάνη Ράχη. Έχει ύψος 0,135μ. (βλ. φωτ.20, σχεδ.20), Πηλός ερυθρωπός, γάνωμα μελανό ασημίζον. Λαιμός ένθετος, λαβή ελαφρώς παραμορφωμένη, ταινιοειδής με έξαρση κατά τον άξονα αυτής και δύο αυλακώσεις εκατέρωθεν της εξάρσεως. Στη βάση του λαιμού κόσμημα από συνεχόμενα τοξοειδή σχήματα, τα οποία τόσο στις απολήξεις τους όσο και εντός των τόξων φέρουν κοκκίδες από επίθετο λευκό χρώμα. Ολόκληρη δε η επιφάνεια του ώμου φέρει εγχάρακτες επάλληλες γραμμές σε τρεις ομάδες, οι οποίες έγιναν πριν από την όπτηση.
Τύπος V: Διάκοσμος γεωργικός. Τα γνωρίσματα αυτού του τύπου είναι ζεύγη φύλλων ελιάς ή άλλα γεωργικά προϊόντα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
α. Ο Α.Ε1278 κάνθαρος από τη Γιάλοβα. Έχει ύψος 0,103μ. και διαμ. στομίου 0,079μ. (βλ. φωτ.21, σχεδ.21). Πηλός τεφρόχρωμος με γάνωμα μελανό. Συγκολλημένος από πολλά κομμάτια. Χείλη νεύοντα προς τα έξω, λαβές κατακόρυφες με αυλακώσεις κατά μήκος αυτών, σώμα βαθύ, βάση κωνική κοίλη με πλαστικό δακτύλιο εξωτερικά. Πλησίον των χειλέων τρεις επάλληλες εγχάρακτες γραμμές. Η μεσαία διακοσμείται με ζεύγη φύλλων ελιάς από επίθετο λευκό χρώμα15.
β. Ο Α.Ε274 κάνθαρος από τον τύμβο Τσοπάνη Ράχη. Έχει ύψος 0,077μ. και διαμ, στομίου 0,062μ. (βλ. φωτ.22, σχεδ.22). Πηλός υπέρυθρος, γάνωμα μελανό. Σώμα σφαιρικό, χείλη λεπτά νεύοντα προς τα έξω. Λαβές κατακόρυφες ταινιοειδείς με αυλάκωση κατά μήκος του άξονά τους. Βάση τροχιλόσχημη, κοίλη εσωτερικά. Σε κάθε μία από τις πλευρές του αγγείου και μεταξύ των λαβών τρεις επάλληλες εγχάρακτες γραμμές, που έγιναν μετά την όπτηση. Η μεσαία φέρει πέντε ζεύγη φύλλων ελιάς από επίθετο ερυθρωπό χρώμα. Στο πάνω μέρος της κοιλιάς τεθλασμένη αυλακωτή γραμμή, η οποία έγινε πριν από την όπτηση. Την αυλακωτή γραμμή την ορίζουν δύο άλλες περιφερικές αυλακώσεις, που έγιναν πριν από την όπτηση16.
Η παρουσίαση των αγγείων της Μεσσηνίας με διακόσμηση «Δυτικής κλιτύος» δεν λύνει ασφαλώς το μεγάλο πρόβλημα του τόπου γεννήσεως και προελεύσεως του εν λόγω ρυθμού17. Πιστεύω όμως, ότι στη μεγάλη προσπάθεια που καταβάλουν οι μελετητές του θέματος θα συμβάλη και η εν λόγω παρουσίαση των αγγείων, τα οποία αποτελούν ένα ελεγχόμενο αρχαιολογικό εύρημα του αρχαίου κόσμου. Προέρχονται από νεκροταφεία, τα οποία πέραν των αγγείων έχουν δώσει και άλλα χρονολογημένα συνευρήματα, τα οποία δεν είναι δυνατόν να παρουσιασθούν σ' αυτό το άρθρο.
Ο υπογράφων το παρόν άρθρο μελλοντικά θα παρουσιάση παρόμοια αγγεία ομόρων ή συμμάχων της Μεσσηνίας περιοχών, όπως της Ηλείας, Αχαΐας και Αιτωλίας, τα όποια πιστεύω ότι θα συμβάλουν ακόμη περισσότερο στην επίλυση του προβλήματος της καταγωγής του ρυθμού «West Slope».
ΛΑΖΑΡΟΣ ΚΟΛΩΝΑΣ, Αρχαιολόγος
Η Διακόσμηση αγγείων της Ελληνιστικής περιόδου στη Μεσσηνία
Πρακτικά Γ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών
1. Athenische Mittleilungen, XXVI 1901, pp.67-102.
2. B.C.H. 84 (1960), p.703.-ΑΑ 20 (1965) Χρονικά Β2, σ.208,-AΔ 21 (1966) Χρονικά Βι, σ.164,
3. ΑA 17 (1961-62) Χρονικά σε 98 και ΑA 18 (1963), Xρονικά σ.91.
4. ΠAE 1965, σ.203.
5. AΔ 29 (1973-74), Xρονικά Β2, σ.318-320.
6. Τον όρο «Δυτικής κλιτύος» έδωσε για πρώτη φορά ο Γερμανός Αρχαιολόγος Carl Watzinger, οποίος μελέτησε μιά μεγάλη ομάδα άγγείων με αυτή τη διακόσμηση, τα οποία είχαν βρεθή κατά τις ανασκαφές του Γερμανικού Ινστιτούτου στους πρόποδες της δυτικής κλιτύος (πλαγιάς) της Ακροπόλεως.
7. Athenische Mitteilungen XXVI 1901, S.77, n.22 και Corinth, vol.VII, partIII, pl. 1ó.
9. O.π.π. αριθ.1119.
10. Athenische Mitteitungen XXVI 1901, taf.3, 4, S.73, fig.13, S.78, fig.24, S.83 fig.33.-Corinth Vol. VIII part IIΙ, pl.55, n539. -AA21 (1966), 342,36I.
11. O.T.T. dipl.9, 323 Kai Hesperia 1934, p.349, fig.30, p.374 fig.59 & p.375 fig.60.
12. Corinth, Vol.VII, partIII, p.45.
13. Athenian Agora, Black and Plain pottery, vol. XII, part 2, pl. 29 n. 711. X. Δρούγου - Γ. Τουράτσογλου, Ελληνιστικοί λαξευτοι τάφοι Βεροίας, Αθήνα 1980, c.152.
14. AA 1973-74, B2, 318-320.
15. Ό.π.π. αριθ. 803. –Athenische Mitteilungen 79 (1964), beilage30, n. 4,45, n.3.
16. ό.π.π. αριθ. 1278,-ΑΑ 1973-74 Χρονικά Β2, σελ.318-320, πίν, 200α.
17. Σχετικά με τον ρυθμό «δυτικής Κλιτύος» βλέπε και ΑΔ38A (1983) Μελέτες σελ. 1-77 και 105-210, καθώς και Β' επιστημονική συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμεική Αθήνα 1990, τα οποία δεν είχαν εκδοθή όταν έκανα την πιο πάνω ανακοίνωση.