Βρισκόμαστε στην περιοχή της Μεσσηνίας, όπου μιά από τις σημαντικές πόλεις στην αρχαιότητα, τη μεσαιωνική περίοδο και στη νεώτερη εποχή, είναι η Κορώνη. Το όνομά της συνδεδεμένο με το όνομα της Κορωνίδος, της άτυχης μητέρας του Ασκληπιού, ήταν φυσικό να προκαλέση το ιδιαίτερο δικό μου ενδιαφέρον. Γιατί δόθηκε στην Κορώνη αυτό το όνομα; Ποιά ήταν η ιδιομορφία της περιοχής στην αρχαιότητα; Ποιά ήταν η σχέση των λατρευτικών της ιερών με την Κορώνη την κουρούνα -το γνωστό μας πουλί ή με την Κορωνίδα, την μητέρα του Ασκληπιού και τον Ασκληπιό; Ποιά ήταν η σημασία του πτηνού κορώνη γιά τον αρχαίο κόσμο και πόση βαρύτητα είχε η παρουσία της; Τέλος ποιά σχέση μπορεί να υπάρχη ανάμεσα σε όλα αυτά και σε κάποιες νεοελληνικές δοξασίες που έχουν σαν πρωταγωνιστή τους το πτηνό που στα αρχαία ονομάζεται κορώνη και στα νεοελληνικά κουρούνα. Ακολουθώντας αυτούς τους προβληματισμούς άρχισα την σχετική έρευνα.
Πληροφορίες για την αρχαία πόλη Κορώνη μας δίδει ο Παυσανίας, Μεσ. 34, 1-7. Στο κείμενο του Παυσανία τοποθετείται γεωγραφικά η Κορώνη, αναφέρονται παραδόσεις για το πως πήρε αυτό το όνομα και καταγράφονται τα ιερά της. Ως προς τη γεωγραφική θέση της πόλεως, οι σημερινοί μελετητές συμφωνούν με την περιγραφή του Παυσανία και αναγνωρίζουν -όπως σχολιάζει ο Παπαχατζής (152-153, σημ.3) -χωρίς όμως ρητή επιγραφική μαρτυρία της τοπωνυμίας, τη θέση της αρχαίας Κορώνης στη σημερινή κωμόπολι Πεταλίδι, που βρίσκεται σε απόσταση 27 χιλ. δυτικά της Καλαμάτας. Ο οικιστής της αρχαίας Κορώνης, ο Βοιωτός Επιμελίδης το -369 την περιέβαλε με τείχη, αλλά σήμερα δεν υπάρχουν πλέον εμφανή λείψανα αυτών, όπως ακόμη πτωχά είναι και τα άλλα οικοδομικά κατάλοιπα. Στο Πεταλίδι όμως βρέθηκαν πολλά γλυπτά -που είναι τώρα στο μουσείο της Καλαμάτας- σαρκοφάγοι, αναθήματα λίθινα και πήλινα, επιγραφές και επιτύμβιες στήλες. Το σημερινό Πεταλίδι σχηματίστηκε λίγο πριν από τα μέσα του περασμένου αιώνα με την εγκατάσταση Μανιατών στην περιοχή αυτή.
Ως προς το όνομα της Κορώνης: Ο Παυσανίας καταχωρεί δύο παραδόσεις για το πώς πήρε η πόλη το όνομά της (Παυσ. Παπαχατζή, σ.154, στ.5). Σύμφωνα με την πρώτη, ο Επιμελίδης, ο πρώτος οικιστής της Κορώνης, την ονόμασε Κορώνεια, διότι ο ίδιος καταγόταν από την Κορώνεια της Βοιωτίας. Περισσότερο όμως ενδιαφέρουσα φαίνεται η δεύτερη παράδοση. Λένε, γράφει ο Παυσανίας, πως όταν άνοιγαν τα θεμέλια γιά το τείχος της πόλεως «επιτύχοιεν κορώνη χαλκή» και για το λόγο αυτόν ονόμασαν την πόλη Κορώνη. Έτσι συνδέθηκε η Κορώνη με το γνωστό μας πουλί, την κουρούνα. Υπάρχει όμως και ένα άλλο στοιχείο -από όσα μας παραδίδει ο Παυσανίας- που συνδέει την πόλη με το ίδιο πουλί και αυτό είναι η παρουσία στην ακρόπολη της Κορώνης και δη στο ύπαιθρο ενός αγάλματος της Αθηνάς που είναι χάλκινο και κρατεί στο χέρι κορώνη. Η απεικόνιση αυτή, Αθηνάς με κουρούνα στο χέρι, είναι μοναδική και ουσιαστικά αντιβαίνει στην αρχαία δοξασία, ότι υπάρχει εχθρότητα ανάμεσα στην Αθηνά και στην κορώνη. Εφ' όσον όμως και ο θρύλος και η πραγματικότητα στρέφονται επίμονα γύρω από την παρουσία του ίδιου πάντα πτηνού, οδηγείται ο ερευνητής στη μελέτη των άλλων ιερών της περιοχής, για να διαπιστώση πόσο βαθειά και σε ποιό πλάτος φτάνει η επίδραση και η παρουσία της κορώνης στον τόπο τούτον.
Με οδηγό μας τον Παυσανία (Παπαχ., σ.154, στ.6 και 7), μαθαίνουμε ότι στην Κορώνη υπήρχε ναός της Αρτέμιδος της «καλουμένης Παιδοτρόφου», ναός του Ασκληπιού και του Διονύσου. Ακόμη, στην αγορά της πόλεως υπήρχαν αγάλματα του Ασκληπιού και του Διονύσου από μάρμαρο και του Διός σωτήρος από χαλκό, στην Ακρόπολη άγαλμα της Αθηνάς χάλκινο με κορώνη στο χέρι. «Ογδοήκοντα δε σταδίους» μακρύτερα από την Κορώνη, «Απόλλωνός εστιν ιερόν προς θαλάσση... έχoν». Το ιερό αυτό, όπως βεβαιώνει ο Παυσανίας, «αρχαιότατόν έστι» και εδώ «νοσήματα ο θεός ιάται». Στο ιερό υπήρχε ξόανο του θεού Απόλλωνος με την προσωνυμία Κόρυθος. Την μαρτυρία του Παυσανία έχουν επιβεβαιώσει τα ανασκαφικά δεδομένα στην περιοχή της Λογγά (Παυσ., σ.154, σημ.3), βορειότερα της σημερινής Νέας Κορώνης. Από τα ανασκαφικά ευρήματα -άνοιξη 1915 - φαίνεται πώς το ιερό υπήρχε από τους γεωμετρικούς χρόνους ως το τέλος της αρχαιότητας και κατόπιν κτίστηκε βασιλική παλαιοχριστιανική την οποία διαδέχτηκε η νεώτερη εκκλησία του Αγίου Ανδρέα της Νέας Κορώνης. Από τα ευρήματα και τις πληροφορίες του Παυσανία, ότι ο Απόλλων κόρυθος ήταν θεός θεραπευτής των ασθενειών, οι νεώτεροι μελετητές συμπεραίνουν πώς πρόκειται για τοπικό θεό θεραπευτή που ταυτίστηκε με τον Απόλλωνα, όπως ο Μαλεάτας της Επιδαύρου ή ο Ιππόλυτος της Τροιζήνας που συνδέθηκε με τον Ασκληπιό (Παυσ. Παπαχατζή, σσ.154-156, υπ.1).
Ύστερα από διεξοδική μελέτη των θεοτήτων, που λατρεύονται στην περιοχή της Κορώνης, οδηγήθηκα σε ένα πρώτο συμπέρασμα. Τα περισσότερα ιερά και τα αγάλματα θεών που αναφέρει ο Παυσανίας έχουν κατ' αρχήν μιαν εσωτερική σύνδεση μεταξύ τους και αυτή είναι η σχέση που εμφανίζουν με την κορώνη και με μυθολογικές γυναικείες μορφές που φέρουν το όνομα Κορωνίς, ενώ παράλληλα παρουσιάζουν μια σχέση με την υγεία και τη θεραπευτική. Η τελική εικόνα που αποκαλύπτεται είναι η εξής: Με επίκεντρο την κορώνη - Κορωνίδα έχουν συγκεντρωθή στην περιοχή της Κορώνης βασικές θεραπευτικές θεότητες του αρχαίου κόσμου, ο Απόλλων και ο Ασκληπιός, η Αθηνά Υγεία, η Άρτεμις παιδοτρόφος και ο Διόνυσος, ο οποίος σύμφωνα με τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών πρέπει να τιμάται ως ιατρός ή υγιάτης (L. Preller, Griechische Mythologie, 1964, σελ. 710,2 όπου και ή παρ, στον Αθήναιο I 41 p. 22E, II 2, p. 36 Β και Plut. Οuaest Conν. III 1, 3 p. 647). Η επιρροή δε της κορώνης- Κορωνίδος στην περιοχή της αρχαίας Κορώνης πρέπει να ήταν τόσο έντονη ώστε να γίνη ικανή να παραγκωνίση:
1ον μια παλαιότερη προσπάθεια των Μεσσηνίων να δώσουν στον Ασκληπιό δική τους μητέρα, την Αρσινόη -ας μην ξεχνάμε ότι οι Μεσσήνιοι πίστευαν πως υπήρχε παλαιό γένος Ασκληπιάδων στην Μεσσήνη που κατοικούσε σε γειτονική περιοχή της Πύλου, και ετιμούσαν τους γιούς του Ασκληπιού Μαχάονα και Ποδαλείριο, των οποίων πίστευαν ότι αυτοί κατείχαν τους τάφους τους.
Και 2ον να παραγκωνίσουν ακόμη την παλαιά θρυλική εχθρότητα μεταξύ Αθηνάς και κορώνης εφ’ όσον έχουμε στην Κορώνη το μοναδικό άγαλμα της Αθηνάς συμφιλιωμένης με την κουρούνα. Επομένως στην Αρχαία Κορώνη μέσω της κορώνης η θεραπευτική πλειάδα των λατρευομένων θεοτήτων εισχωρεί και εγκαθίσταται με τον δικό της τρόπο.
Και αυτό είναι ίσως φυσικό, εφ’ όσον πρόκειται γιά μια περιοχή, όπου ευδοκιμούν ιδιαίτερα τα σύκα -τα οποία σημειωτέον θεωρούνται από τα ωραιότερα της Ελλάδος. Τα σύκα είναι το αγαπημένο φαγητό της κουρούνας, γεγονός που ιδιαίτερα είχε παρατηρήσει ο αρχαίος κόσμος. Στο Πεταλίδι δε, όπως με βεβαίωσαν κάτοικοι της περιοχής, οι κουρούνες, τα παλιότερα κυρίως χρόνια, συνωθούντο σε σμήνη ολόκληρα, ιδιαίτερα στο τέλος του καλοκαιριού.
Το ότι όμως η περιοχή αυτή της Μεσσηνίας έδωσε τόσο μεγάλη σημασία στην κουρούνα δεν είναι παράδοξο γιά τον αρχαίο κόσμο. Είναι γνωστό ότι στην αρχαιότητα η κορώνη είναι από τα πουλιά εκείνα που ο λαός και οι συγγραφείς είχαν προσέξει και είχαν μελετήσει προσεκτικά. Ο Otto Keller, cστο βιβλίο του Antike Tier welt (τ.A, σ.90) πιστεύει ότι η ιδιαίτερη προσοχή που έδωσαν οι αρχαίοι στους κόρακες και στις κουρούνες οφείλεται στο ότι ανήκουν στα πιο χρήσιμα πουλιά και εξημερώνονται εύκολα. Παρ’ όλον ότι μπορεί να χαρακτηρισθούν γενικά ως ζώα άγρια παίρνουν μια θέση ανάμεσα στα ζώα του δάσους και στα οικόσιτα, είναι στον άνθρωπο λιγώτερο ξένα από τα πρώτα και τα εμπιστεύεται λιγώτερο από τα δεύτερα. Οι πρόγονοί μας ένιωθαν ένα σεβασμό απέναντί τους, που έφτανε μέχρι του σημείου να τα θεωρούν δαιμονικά και να τους προσδίδουν μια ήμιθεϊκή υπόσταση. Αυτές δε οι δοξασίες γύρω από την κουρούνα δεν περιορίζονται μόνον στον αρχαίο Ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, αλλά εξαπλώνονται πλατύτερα, από τα ινδιάνικα φύλα της Βορειοδυτικής Αμερικής μέχρι την Αλάσκα.
Στον ευρωπαϊκό χώρο η κουρούνα συνδέεται με τον χειμώνα και στον Μεσαίωνα την ονόμαζουν το πουλί του Αγίου Μαρτίνου, τον οποίο γιόρταζαν στην αρχή του χειμώνα. Στην Ελλάδα και στην Ιταλία ο αριθμός τους αυξάνεται σημαντικά το διάστημα του φθινοπώρου και ο Bergk, στο βιβλίο του Griechische Litteraturgeschichte, 1 351, θεωρεί ότι τα γνωστά μας αρχαία αγερμικά τραγούδια, τα Κορωνίσματα, πρέπει να ελέγοντο το φθινόπωρο. Αντίθετα ο Wackernagel, στο έργο του Έπεια Πτερόεντα 7.8, πιστεύει ότι οι κορωνισταί περιέφεραν την κορώνη την άνοιξη παράλληλα με τη χελιδόνα για να επιβεβαιώσουν το ότι ο χειμώνας πέρασε. Ακόμη στον αιώνα μας αναφέρονται τέτοιες πομπές με την κουρούνα από τον αγροτικό πληθυσμό της Γερμανίας. Στο Holstein π.χ. της Γερμανίας περιφέρουν την κουρούνα την τέταρτη Κυριακή των νηστειών του Πάσχα οπότε θεωρείται ότι αρχίζει η άνοιξη και στο Mecklenburg την Πεντηκοστή.
 |
| Αριστερά: Ο Ασκληπιός, Θεός της ιατρικής. Δεξιά: Λευκή κύλικα. Ο Απόλλων και το κοράκι. -490. Μουσείο Δελφών. Ο Πίνδαρος αναφέρει ότι ο Ασκληπιός δεν ήταν καν γιος της Κορωνίδας, αλλά της Αρσινόης, και τον παρέλαβε η Κορωνίς όταν αυτός ήταν νήπιο. Επειδή η Κορωνίς φοβήθηκε ότι θα την άφηνε ο Απόλλωνας, δημιούργησε ερωτικό δεσμό και με τον `Ισχυ, γιο του Ελάτου. Μόλις το έμαθε αυτό ο Απόλλων, είτε από τις μαντικές του ικανότητες, είτε επειδή του το είπε το ιερό πτηνό του, ο κόρακας, τόξευσε την Κορωνίδα με τα βέλη της Αφροδίτης. Μάλιστα, σύμφωνα με τον μύθο, όταν ο κόρακας ανέφερε στο αφεντικό του τα δυσάρεστα νέα, ο Απόλλωνας άλλαξε το χρώμα του από ασημένιο ή λευκό, που υποτίθεται ότι ήταν μέχρι τότε, σε μαύρο (Οβίδιος, Μεταμορφώσεις). |
Η κορώνη στην αρχαία ελληνική γραμματεία πρωτοεμφανίζεται στον Ησίοδο (Έργα και Ημέραι 747) με το στίχο «μήτοι εφεζομένη κρώζη λακέρυζα Κορώνη». Ο Αριστοτέλης μελετά τις συνήθειές της και τον ακολουθεί ο Αιλιανός. O D'Arcy Thompson, στο βιβλίο του Aglossary of greek birds αναφέρει τους διαφόρους άλλους αρχαίους συγγραφείς, που έχουν κατά εποχές αναφερθή στην κορώνη (σσ.97-98). Μια πλούσια επίσης αναφορά αρχαίων συγγραφέων, που ασχολήθηκαν με την κορώνη, τον τρόπο ζωής της και τα χαρακτηριστικά της καταχωρείται στις στήλες της Real Εnzyclopadie του Pauly-Wissowa στο λήμμα κορώνη. Επίσης η παρουσία της κορώνης είναι συχνή και εντυπωσιακή σε πολλούς αρχαίους μύθους και θρύλους, όπως και σε αρχαία νομίσματα. Ανάμεσα στα άλλα, σε νόμισμα ρωμαϊκό των αυτοκρατορικών χρόνων παρουσιάζεται το πτηνό δίπλα στον Ασκληπιό, πράγμα το οποίο ενισχύει ακόμη περισσότερο την άποψη που υποστηρίζω ότι η Μεσαιωνική πόλη Κορώνη έχει άμεση σχέση μέσω της κορώνης με την Κορωνίδα τη μητέρα του Ασκληπιού. Η σχέση όμως της κορώνης με την θεραπευτική δεν περιορίζεται μόνον στον αρχαίο μυθολογικό και λατρευτικό χώρο. Ο Πλίνιος αναφέρει (Ν. H. XXIX 113) ότι χρησιμοποιούσαν το μυαλό της κουρούνας για τη θεραπεία του πονοκέφαλου και για να αποφύγουν την απόπτωση των βλεφαρίδων (115), το κρέας της δε ήταν αποτελεσματικό σε μακροχρόνιες αρρώστιες (ΧΧΧ 103). Στις Κοιρανίδες, το γνωστό ανώνυμο έργο των Ελληνιστικών χρόνων, η κουρούνα καταχωρείται ως ένα πουλί που έχει πολύτιμες θεραπευτικές και προστατευτικές ικανότητες.
Ιδιαίτερα όμως η αρχαιότητα απέδιδε στην κουρούνα μαντικές ιδιότητες και μια παροιμιώδη μακροβιότητα. Ο Ησίοδος βεβαιώνει ότι «εννέατοι ζώει γενεάς λακέρυζα κορώνη» και άλλοι συγγραφείς την χαρακτηρίζουν ως εννεάνειρα, πολύζωο ή πολιά. Τα αγερμικά τραγούδια με την κουρούνα, τα αρχαία κορωνίσματα, μας αποκαλύπτουν τη σημαντική επιρροή που μπορούσε να ασκήση η παρουσία της στην καλή τύχη των ανθρώπων, την μακροβιότητα και τον πλούτο τους. Γι αυτήν την μαγική ευεργετική επίδραση που μπορούσε να έχη στο σπιτικό και στη ζωή τους δεν χρειαζόταν παρά να είναι πρόθυμοι να της προσφέρουν πλούσια και άφθονα δώρα. Οι κορωνιστές σύμφωνα με την μαρτυρία του Αθήναιου «αγείροντες τη κορώνη» έλεγαν:
εσθλοί κορώνη χίδρα πρόσδοτε κριθέων
τη παιδί ταπόλλωνος, ή λέκος πυρών
ήτ’ άρτον, ήτ' ήμαιθον, ή ότι της χρήζει.
δοτ’ αγαθοί τι τών έκαστος εν χερσίν
έχει κορώνη...
φιλεί γάρ αύτη πάγχυ δαίνυσται, κ.λ.π.
Η έντονη όμως εντύπωση που προκαλούσε η κορώνη στον αρχαίο κόσμο φαίνεται ότι με τον καιρό εξασθένησε στον τόπο μας. Οι διάφορες δοξασίες που κυκλοφορούν ακόμη αφορούν κυρίως το χώρο της προγνώσεως των καιρικών μεταβολών. Αν όμως μειώθηκε η ποικιλία και το εύρος των δοξασιών γύρω από αυτήν αυξήθηκε η δύναμη της παρουσίας της σε βαρύτητα, σημασία και ισχύ. Σήμερα στον τόπο μας η κουρούνα είναι το πουλί που συνεχίζει να δέχεται προσφορές και να συνδέεται με την υγεία. Σ’ ολόκληρη την κυρίως Ελλάδα, στην Κύπρο, στη Μικρασία και στον Πόντο, τα παιδιά, όταν γύρω στα έξη τους χρόνια αλλάζουν τα δόντια τους, συνηθίζουν να τα δίνουν στην κουρούνα λέγοντας: πάρε κουρούνα το δόντι μου και δός μου σιδερένιο κ.λπ. Βέβαια η συνήθεια να προσφέρωνται τα πρώτα δόντια του παιδιού σε κάποιο ζώο είναι διαδεδομένη σε όλες τις ηπείρους. Παντού όμως η προσφορά γίνεται σε κάποιο ζώο που έχει εντυπωσιακά δόντια, όπως δηλ. ο λύκος, ο σκίουρος, ο σκύλος, το καγκουρώ κ.λπ. Κυρίως όμως η προσφορά από τους πιό πολλούς γίνεται στον ποντικό. Η συνήθεια αυτή είναι διαδεδομένη σε ολόκληρο τον κόσμο. Μόνον όμως στον Ελλαδικό χώρο εμφανίζεται εκτός από τον ποντικό που είναι τρωκτικό και ένα πουλί, η κουρούνα, να δέχεται την προσφορά των παιδικών δoντιών. Είναι δε τόσο σταθερή και επίμονη η προσφορά στην κουρούνα που και σε μέρη όπου συχνάζει πολύ αυτό το είδος του πτηνού, όπως είναι η Ζάκυνθος, τα παιδιά χωρίς να την πολυγνωρίζουν επιμένουν να προσφέρουν τα δόντια τους μεταβάλλοντας κάπως το όνομά του.
Τα συμπεράσματα της έρευνάς μου είναι τα εξής:
1. Στην αρχαία Κορώνη έχουμε ένα θεραπευτικό θρησκευτικό κέντρο, όπου εμφανίζεται μιά πλειάδα θεραπευτικών θεοτήτων που σχετίζονται με την κορώνη και την Κορωνίδα, τη μητέρα του Ασκληπιού.
2. Η κορώνη υπήρξε ένα πουλί που ο αρχαίος κόσμος την πρόσεξε ιδιαίτερα, τη συνέδεσε μέσω της μαντικής και της μακροβιότητός της με την θεραπευτική, την υγεία και τον πλούτο και της πρόσφερε δώρα.
3. Η κορώνη και σήμερα συνεχίζει να δέχεται προσφορές. Είναι τα δόντια των παιδιών σ’ ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Με τον τρόπο αυτό ερμηνεύεται η ιδιόρρυθμη συνήθεια του λαού μας να συνδέη τα παιδικά δόντια με την κορώνη, μια συνήθεια πού, παρ’ όλη την εντυπωσιακά μεγάλη παρουσία της στον τόπο μας, ποτέ ως τώρα δεν είχε βρει την ερμηνεία της.
4. Στην Μεσσηνιακή Κορώνη η κουρούνα εμφανίζεται ικανή να συγκεντρώνη γύρω της πλειάδα θεραπευτικών θεοτήτων του αρχαίου κόσμου, ενώ σήμερα εμφανίζεται και πάλι ικανή να εξασφαλίζη υγεία και μικροβιότητα στα δόντια εκείνων που έχουν εμπιστοσύνη στη δύναμή της.
Έτσι η κορώνη μένει πάντα -στις δοξασίες του λαού μας- ικανή να εξασφαλίζη δύναμη και υγεία.
Αγλαΐας Μπίμπη- Παπασπυροπούλου, Διδ. Οδοντ., Διδ. Φιλοσοφίας
Κορώνη και Ασκληπιός στην Μεσσηνία
Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1984.
