Το καλοκαίρι του 1827 η κατάσταση στην Πελοπόννησο ήταν πολύ κρίσιμη. O Iμπραήμ πασάς, τρίτο ήδη χρόνο, βρίσκοντας πρόσφορο το έδαφος εκινείτο ελεύθερα στη Δυτική Πελοπόννησο από τα Φρούρια ως την Πάτρα αιχμαλωτίζοντας, λεηλατώντας, καταστρέφοντας τις πόλεις και τα χωριά, όπου περνούσε. Σκοπός του ήταν η παγίωση της κυριαρχίας του σ' εκείνα τα μέρη, που ενισχυόταν αφ’ ενός μεν από το μίασμα του προσκυνήματος και αφ’ ετέρου από τις διαμάχες, τις εντεγκλήσεις και αντενέργειες των κυβερνώντων προς τους πολιτικούς αντιπάλους τους. Το προσκύνημα είχε διόλου παραλύσει την οποιαδήποτε αντίσταση και ενέτεινε οπωσδήποτε τη διαρροή του πληθυσμού προς τον κατακτητή με τη δήλωση υποταγής.
Τα στρατεύματα της Πελοποννήσου σχεδόν υποτυπώδη και εντελώς ανεφοδίαστα, στηριζόμενα κυρίως στην προσωπική προσπάθεια και τον αγνό πατριωτισμό ωρισμένων αγωνιστών, περιορίζονταν μόνο στο να προβάλλουν, όταν και όπου μπορούσαν, αντίσταση στα οργανωμένα στρατεύματα του Αιγυπτίου σατράπη. Τις περισσότερες φορές περιορίζονταν σε αψιμαχίες και ενέδρες και σπανιώτερα σε μάχες με σημαντικές απώλειες.
Γενικός αρχηγός των Πελοποννησιακών στρατευμάτων ο Κολοκοτρώνης, παρά τις
συντονισμένες και επίμονες αντενέργειες της Αντικυβερνητικής Επιτροπής, που επεδίωκε την εξουδετέρωσή του, δημιουργούσε στρατόπεδα παρακινώντας τους κατοίκους των διαφόρων μερών να εκστρατεύσουν κατά των εχθρών για να δημιουργήση εστίες αντιστάσεως και να παρεμποδίση το προσκύνημα. Συστήθηκαν λοιπόν στρατόπεδα στα Καλάβρυτα, στα Νεζερά, στον Πύργο και στη Γαστούνη1. Στις 5 Ιουνίου 1827 διώρισε το Νικηταρά να συστήση στρατόπεδο στη Μεσσηνία, στρατολογώντας από την επαρχία Μυστρά και Μεσσηνίας για ν' αποκρούη τα εχθρικά κινήματα και να προστατεύη τους κατοίκους της περιοχής από τις λεηλασίες και τις επιδρομές2. Ταυτόχρονα ειδοποίησε και τους οπλαρχηγούς και στρατιώτες του Λεονταρίου, Αρκαδίας και λοιπών επαρχιών της Μεσσηνίας περί του διορισμού του Νικηταρά:
Δεξιά: Ο Νικήτας Σταματελόπουλος ή Νικηταράς ο Τουρκοφάγος. Γέννηση: 2 Φεβρουαρίου 1787 Μεγάλη Αναστάσοβα νυν Νέδουσα Μεσσηνίας."Τον στρατηγόν Νικήτα Σταματελόπουλον διώρισα πληρεξούσιον αντιπρόσωπόν μου δια να συστήση στρατόπεδον..." και τους ζήτησε να "συμβοηθήσουν τον ειρημένον στρατηγόν διά να συστήση όσον τάχος στρατόπεδον..."3.
Αμέσως ο Νικηταράς, "ο έχων έργον τον πόλεμον, ο φιλοκίνδυνος και ο ακολουθών ημέραν και νύκτα τον εχθρόν"4, σύστησε το στρατόπεδό του στη Μεσσηνία με βάση τη Φρουντζάλα. Ο αριθμός των στρατιωτών του, σύμφωνα με τους απομνημονευτές, κυμαινόταν από 1.200- 2.500 στρατιώτες5. Σκοπός ήταν η προστασία της Μεσσηνίας από τις επιδρομές των Αιγυπτίων, αλλά και η παρεμπόδιση μεταφοράς τροφών και πολεμοφοδίων στους στρατοπεδευμένους στην Τριπολιτσά εχθρούς.
Σε μια προσπάθεια αναχαιτίσεως εφοδιασμού των Αράβων της Τριπολιτσάς με τροφές, που έστελνε ο Ιμπραήμ από τα Φρούρια6, αναφέρεται και το έγγραφο της 4ης Αυγούστου 1827 7, με το οποίο ο αρχιστράτηγος Τζώρτζ ενημέρωνε την Αντικυβερνητική Επιτροπή για την επιτυχία του Νικηταρά στα Δερβένια και για την ανάγκη να του σταλούν τροφές και πολεμοφόδια. Στην αναφορά αυτή περικλείεται και το γράμμα, που ο Νικηταράς στις 29 Ιουλίου έστειλε στον αρχιστράτηγο ενημερώνοντάς τον για τη δράση του, από το οποίο και πληροφορούμεθα τα όσα έγιναν στα Δερβένια.
Έγραφε λοιπόν ό Νικηταράς στόν άρχιστράτηγο8: "εις τας 26 του ήδη τρέχοντος 13 φρεγάτες εχθρικές ήλθον εις τές Κιτριές και εκανονιοβόλησαν αρκετά την θέσιν εκείνην, όπου συγχρόνως ήλθον και οι εχθροί εις Φρουντζάλαν, τους οποίους αφού εκτυπήσαμεν οπισθοδρόμησαν με μεγάλην τους καταισχύνην". Έχομε δηλαδή μια συνδυασμένη επίθεση των εχθρών από θάλασσα9 και ξηρά, που όμως δεν ευδοκίμησε. Ο Νικηταράς, αφού τους απέκρουσε στη Φρουντζάλα, σκόπευε να περάση στον Αλμυρό και τις Κιτριές "διά να μη κάμουν δεσπάρκον εις τα παράλια" οι εχθροί. Αλλά "αιφνιδίως" γράφει, "εις τάς 27 (Ιουλίου) βλέπομεν τους εχθρούς από Νησί της Μεσσηνίας και κινούνται με ικανούς ζαερέδες κατά τους Λάκκους, οι οποίοι χθες το εσπέρας10 έμειναν εις τους Λάκκους χωρίον Τζαούση και ούτω εσυμπεράναμεν ότι τας φρεγάτας τας έστειλεν εις Κιτριές δια να κάμουν παρασασιρμάδες να περάσουν τον ζαερέ". Αναγκάστηκε λοιπόν ο Νικηταράς να μείνη εκεί για να οργανωθή να τους κτυπήση και να τους εμποδίση να περάσουν τις τροφές. "Τότε λοιπόν εγώ", γράφει, "συνάζων όλους όσους περισσότερους εδυνήθην Λεονταρίτας και λοιπούς ετράβηξα εις το πλάγι κατά τα Δερβένια, όπου όντες ολίγοι εκάμαμεν το σχέδιόν μας να τους καρτερέσωμεν την νύκτα...". Όμως οι Άραβες διανυκτέρευσαν στο χωριό των Λάκκων και με τα χαράματα κινήθηκαν προς τα Δερβένια. Σ' εκείνο το πέρασμα11 τους κτύπησαν οι στρατιώτες του Νικηταρά, "Και κτυπώντές τους εις τα πτερά, τη αληθεία έγινεν η μάχη μου αύτη τόσον σημαντική, ώστε όπου ο πόλεμος εβάσταξεν ώρας επτά".
Οι απώλειες από μέρους των εχθρών ήταν αρκετά σημαντικές. Περισσότερους από 300 νεκρούς Άραβες αναφέρει ο Νικηταράς, ενώ από τους Έλληνες πληγώθηκαν μόνον 11. Πήραν οι Έλληνες λάφυρα και ζώα πολλά. Παρά τη γενναία όμως αντίσταση του Νικηταρά οι Άραβες πέρασαν από τα Δερβένια και συνέχισαν την πορεία τους προς την Τριπολιτσά, γιατί "η παντελής έλλειψις των πολεμοφοδίων εδιαφέντευσε τους εχθρούς από του να τους γένη η τελεία φθορά των".
Η επιτυχία του Νικηταρά ήταν οπωσδήποτε αξιόλογη, αν σκεφθή κανείς τις συνθήκες εφοδιασμού ή μάλλον την πλήρη έλλειψη πολεμοφοδίων "με όλον τούτο ας έχη δόξαν ο Θεός όπου εβοήθησε τους Έλληνες και έκαμαν τούτο, το οποίον εξοχώτατε, εισέτι δεν το έπαθον οι Άραβες τέτοιον φέρσιμον παρά των Ελλήνων". Και για να ολοκληρώση ό,τι άρχισε, ζητάει από τον αρχιστράτηγο να "μάς προφθασθή τζεμπχανές και ζαερές, επειδή εις 2-3 ημέρας θέλει επιστρέψουν όπισθεν, και όταν είμεθα εφωδιασμένοι από φυσέκια τότε σας βεβαιώ", γράφει "ότι ο εχθρός θα αφανισθή κατά κράτος". Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Νικηταρά: "...μην ήθελε παρακαλώ και μου γένη η παραμικρά αργοπορία των φυσεκίων, διότι ιδού η περίστασις, καθ’ ήν η δυστυχισμένη Ελλάς ελπίζει την σωτηρίαν της και τον αφανισμόν του εχθρού της, φυσέκια, φυσέκια, φυσέκια και ψωμί".
Πραγματικά στις 2 Αυγούστου 1827 οι εχθροί γυρίζοντας από την Τριπολιτσά έπεσαν στην καινούργια ενέδρα του Νικηταρά στα Δερβένια. Γι' αυτή τη δεύτερη ενέδρα ανέφερε ο Νικηταράς στο γράμμα του στην Αντικυβερνητική Επιτροπή στις 2 Αυγούστου: "Από σκλάβους οπού βρήκαν μάς είπαν ότι πηγαινάμενοι τον ζαερέν θέλει επιστρέψουν οπίσω και έτσι επιάσαμεν πάλι τα Δερβένια και εσήμερις εις τας 2 του παρόντος πάλιν επιστρεψαν οπίσω εις Δερβένια και με του Θεού την βοήθειαν εκροτήσαμεν πόλεμον με το έβγαλμα του ηλίου έως το γιόμα. Εκείνο όπου έγινε έως να κατεβούν εις της Τζάκονας το Χάνι ο Κύριος το ηξεύρει και αμέσως αναχωρήσαμεν και υπάγομεν εις Άγιον Φλώρον, διά να τους βγούμεν εμπρός εις Τζεφερεμήνη και με την δύναμιν του Αγίου Θεού αν πετύχουμε και εις αυτήν την θέσιν θέλει κάμωμεν το χρέος μας. Διά τούτο παρακαλώ την Σεβαστήν Επιτροπήν να με προφθάση πέντε φορτώματα φουσέκια και δυό χιλιάδες στουρνάρια επειδή και έχουν έλλειψιν οι στρατιώτες από πολεμοφόδια καθώς είναι γνωστόν σας και δεν ελπίζω ποτές να με αφήστε στερημένον".
Όμως η Αντικυβερνητική Επιτροπή εκώφευε στις έντονες εκκλήσεις του γενναίου πολεμιστή, που προσπαθούσε με τον αγνό πατριωτισμό του να επιτύχη αυτό, που τα πάθη και η φιλοδοξία των κυβερνώντων δεν του επέτρεπαν.
Ταυτόχρονα όμως με τον αρχιστράτηγο ο Νικηταράς ενημέρωσε και το Γενικό Αρχηγό Κολοκοτρώνη, που περιήρχετο την περιοχή Καλαβρύτων. Στο δεύτερο αυτό γράμμα υπάρχει σύγχυση ημερομηνιών. Αρχικά τοποθετεί τη μάχη στα Δερβένια την 1η Ιουλίου14 και μετά στις 23 Ιουνίου15 και στις 26 Ιουνίου την επίθεση από ξηρά και θάλασσα. Έτσι όμως τοποθετημένα τα γεγονότα δεν εξυπηρετούν το σχέδιο, που φαίνεται πως επεδίωξε να εφαρμόση ο Ιμπραήμ16, να αποσπάση δηλαδή την προσοχή του στρατοπέδου της Φρουντζάλας για να περάση τον ζαερέ χωρίς εμπόδια.
 |
| Δερβένια: Βρίσκονται στο στενό πέρασμα από την Αρκαδία προς την Μεσσηνία. |
Στο θέμα της ημερομηνίας διαφωνούν και οι απομνημονευτες17. Σημειώνοντας το γεγονός ο μεν Φραντζής το τοποθετεί στις 14 Ιουνίου, ο Οικονόμου στις 22 Ιουνίου, ο Γρηγοριάδης στις 21 Ιουνίου, ο Τρικούπης και ο Σπηλιάδης18 στα τέλη Ιουλίου. Ότι τα γεγονότα συνέβησαν στα τέλη του Ιουλίου και όχι τον Ιούνιο εκτός από το έγγραφο του Τζώρτζ επικυρώνει και το γράμμα του Νικηταρά στην Αντικυβερνητική Επιτροπή "επειδή και έτυχε νά μαστε με αρκετούς στρατιώτας εις Φρουτζαλοκάμαρα εις τάς 28 Ιουλίου ... και έξαφνα βλέπομεν τον εχθρόν με ζαερέδες διά να απεράση εις Τριπολιτζάν και με του Θεού την βοήθειαν ετρέξαμεν εμπρός εις τα Τέρβενα και εχτυπηθήκαμεν με εδαύτους και τι έγινε ο Θεός το ηξεύρει"19. Επίσης και αναφορά του Κολοκοτρώνη προς το Βουλευτικό στις 11 Αυγούστου20. Παραπονούμενος ο Κολοκοτρώνης για την παντελή έλλειψη τροφών και πολεμοφοδίων σημειώνει: "...αλλ' εκείνο το κατά την Μεσσηνίαν (στρατόπεδον) δεν ηξεύρω πώς και πόθεν (να οικονομήσω). Μ' όλα ταύτα θέλει μεταχειρισθώ όλας τας δυνάμεις μου όχι μόνον να μη το αφήσω να πάθη, αλλά και να το υποστηρίξω, καθώς απεδείχθη πραγματικώς η εκ της διατηρήσεώς του ωφέλεια, αφ' όσην ο άξιος στρατηγός Νικήτας έκαμε μεγαλωτάτην προς τον εχθρόν βλάβην προ ολίγου". Το "προ ολίγου" βεβαίως είναι τα τέλη Ιουλίου και όχι ο Ιούνιος.
Ως προς τα γεγονότα οι διαφορές μεταξύ των δύο γραμμάτων είναι λίγες. Στο γράμμα προς τον Αρχιστράτηγο ο Νικηταράς δεν προσδιόρισε τον αριθμό των στρατιωτών του, "συνάζων όλους όσους περισσότερους εδυνήθην...ετράβηξα εις το πλάγι...". Αλλά στον Κολοκοτρώνη21 ανέφερε: "εσύναξα έως 700 Λεονταρίτας". Και είναι λεπτομερέστερος στη διήγηση της επιθέσεως: "εμβήκαμεν όλοι εις χωσιάν μέσα εις την δεμοσιάν, υποπτευόμενοι λοιπόν οι εχθροί εκίνησαν τα χαράματα και ούτω τραβηχθέντες εις εν μέρος εν όσω επέρασαν οι μισοί τους εβαρέσαμεν, με τους οποίους ανοίξαμεν τουφέκια έως 6 ώρας μέσα εις την δεμοσιάν, εμπρός εκείνοι και κατόπιν ημείς, τέλος πάντων στήθος με στήθος έγινεν η μάχη μας τόσον πεισματική, ώστε όπου εκατήντησαν έως των Δερβενίων σκοτωμένοι και πληγωμένοι από τους εχθρούς περίπου των 300..."
Κατά τους απομνημονευτές ο αριθμός των εχθρών κυμαίνεται από 4.000- 6.000 και αρχηγός τους φέρεται ο Ρισβάνμπεης. Αυτό όμως δεν το ανέφερε ο Νικηταράς σε κανένα από τα τρία γράμματά του, που είναι και οι άμεσες πηγές. Ανέφερε ακόμη ο Νικηταράς στον Κολοκοτρώνη, πώς οι εχθροί διέφυγαν την καταστροφή, γιατί οι Αρκάδιοι αδράνησαν∙ "σαν όμως μας επρόφθαναν 500 ή και 1.000 Αρκάδιοι κατά τον Κοκκινόβραχον, σας βεβαιώ ούτε σπειριζαερές επερνούσεν, αλλά πολλά ολίγοι ήθελον γλυτώσει»22. Ο Γρηγοριάδης23 όμως, στην προσπάθειά του ν' αποκαταστήση τους Αρκαδίους, γράφει ανακρίβειες αποδίδοντας την πρωτοβουλία της επιθέσεως στα Δερβένια στον Παπατσώρη.
Η σημασία της επανειλημμένης αντιστάσεως του Νικηταρά στα Δερβένια μπορεί ν' αξιολογηθή μόνον αν λάβη κανείς υπ' όψιν του την εσωτερική κατάσταση της Πελοποννήσου. Στο Ναύπλιο τα μέλη της Αντικυβερνητικής Επιτροπής, ανίκανα και ακατάλληλα σε στιγμές πολύ κρίσιμες, υπέθαλπαν τις ταραχές και υποδαύλιζαν την αναρχία. Αγανακτημένος ο αρχιστράτηγος από τις αντενέργειες της Αντικυβερνητικής Επιτροπής, θα γράψη στον Κολοκοτρώνη: "...αυτή δεν είναι Κυβέρνησις. Είναι φατρία αξία της κοινής αποστροφής διά την αβελτηρίαν της... Ο Θεός γνωρίζει πόσας δυσκολίας απαντώ εις το να διατηρήσω τα υπό την οδηγίαν μου στρατεύματα πεινασμένα και εστερημένα όλων των αναγκαίων αλλά το ιδικόν μου και ιδικόν σου χρέος είναι να πολεμήσωμεν..."24.
Και εκτελούσε μεν το χρέος του ο Κολοκοτρώνης περιφερόμενος στην Πελοπόννησο, δημιουργώντας στρατόπεδα και προσπαθώντας να επαναφέρη τους προσκυνημένους, όμως εστερείτο τελείως τροφών και κυρίως πολεμοφοδίων, γιατί η Αντικυβερνητική Επιτροπή προτιμούσε να "μιχθή κάλλιον η γη με το πυρ ή να ελευθερωθή η Πελοπόννησος υπό του Κολοκοτρώνη". Και όμως εκείνος την ειδοποιούσε επανειλημμένως25 για τον κίνδυνο από την έλλειψη των πολεμοφοδίων, "η δε Πελοπόννησος χάνεται και χάνεται μόνον και μόνον διότι δεν έχει τροφάς και φυσέκια διά να συστηθή στρατόπεδον"26. Παρ' όλα αυτά όμως, παρά τον προφανή άμεσο κίνδυνο, η Κυβέρνηση εκώφευε και επειδή έβλεπε την επιμονή του Γενικού Αρχηγού, που εκ του μηδενός δημιουργούσε στρατόπεδα, εστίες αντιστάσεως κατά του εχθρού, ζητούσε από τον αρχιστράτηγο να τον μετακαλέση "διότι ή εις τα μέρη εκείνα διατριβή του είναι ασύμφορος"27.
Αυτή ήταν η κατάσταση, ενώ είχε ήδη υπογραφή (6 Ιουλίου 1827) η συνθήκη του Λονδίνου και τούτο ήταν γνωστό στην Κυβέρνηση, που όμως συνέχιζε να επιδίδεται "είς σχέδια διαιρέσεως και σπαραγμών εμφυλίων φέροντα εις όλεθρον", όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Σπηλιάδης28.
Μέσα σ' αυτή λοιπόν τη δίνη των παθών των κυβερνώντων, που θα μπορούσε να στοιχίση τον αφανισμό της Ελλάδος, ενέργειες σαν του Νικηταρά δεν μπορούν παρά να χαρακτηρισθούν ηρωισμοί. Ήταν βασικά απεγνωσμένες προσπάθειες αναχαιτίσεως της ακάθεκτης ορμής του Ιμπραήμ, ελπίδα σωτηρίας για τους εγκαταλελειμμένους στη διάκριση του Αιγυπτίου σατράπη κατοίκους της Πελοποννήσου, ήταν ένα θετικό σημείο υπάρξεως αντιστάσεως αναγκαίας για τις συνθήκες, που ήδη είχαν αρχίσει να δημιουργούνται στην εξωτερική πολιτική, ευνοϊκές γιά την Ελλάδα.
EΛENH A. KAPYΔH
"Στρατιωτικών σώμα του Ιμπραήμ σ΄ενέδρα του Νικηταρά στα δερβένια Λεονταρίου (1827)"
Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1977
Σημειώσεις:
1. Φ. Χρυσανθοπούλου- Φωτιάκου, Απομνημονεύματα περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1974, τ.Β, σσ.437, 438. Aμβρ. Φραντζή, Επιτομή της Ιστορίας τής αναγεννηθείσης Ελλάδος, Αθήναι 1976, τ.Β, σσ.490, 49E. M. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Αθήναι 1976, σ.745. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΒ, σ.454.
2. Βλ. την προηγούμενη σημείωση. Πρβλ. και Ι. Θ. Κολοκοτρώνη, Ελληνικά Υπομνήματα, Αθήναι 1856, σ.475.
3. Ι. Θ. Κολοκοτρώνη, Ελληνικά Υπομνήματα, σ.474. Δεν είναι επομένως σωστό αυτό, που γράφει ο Γρηγοριάδης ότι «στρατοπεδάρχης του Ελληνικού εκείνου στρατού διετέλει ό στρατηγός Δημήτριος Παπατσώρης διορισθεις παρά του Γενικού Αρχηγού Κολοκοτρώνη τη συγκαταθέσει και προτάσει του Αθανασίου Γρηγοριάδου». Ιστορικαι Αλήθεια, Αθήναι 1934, σ. 220.
4. Φ. Χρυσανθοπούλου- Φωτάκου, Βίοι Πελοποννησίων ανδρών, Aθήναι 1888, σ.92.
5. Φ. Χρυσανθοπούλου- Φωτάκου, Απομνημονεύματα, τ.Β, σσ.437, 438(2000). Ι. Θ. Κολοκοτρώνη Ελληνικά Υπομνήματα, σ.499 (2.000). Φραντζή. Επιτομή τής Ιστορίας, τ.Β, σ.490 (1200). Γρηγοριάδου, Ιστορικαι Αλήθειαι, σ.220 (2.500).
6. ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, φ.36/8 Ιουλίου 1827 «...καθ’ άς έχω πληροφορίας ό Ιμπραήμ μετέβη εις τα Μεσσηνιακά Φρούρια». ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, φ. 214 Ιουλίου 1827 «...την προχθες εκατέβη από Τριπολιτζάν μ' όλον του το στράτευμα εις Μεσσηνίαν...» Φωτάκου, Απομνημονεύματα, τ.Β, σ.444. Οικονόμου, Ιστορικά, σσ.748, 749, 750. Ι.Θ. Κολοκοτρώνη, Υπομνήματα, σ.499. Σπ. Τρικούπη, "Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως Αθήναι 1925, τ.Α , σ.126. Κ. Δεληγιάννη, Απομνημονεύματα, Αθήναι 1936, τ.Γ, σ.145.
7. ΓΑΚ, Υπ. Πολέμου, φ. 203/4 Αυγούστου 1827.
8. ΓAK, Υπ. πολέμου φ.203/29 Ιουλίου 1827.
9. Σπ. Τρικούπη Ιστορία τής Ελληνικής Επαναστάσεως, τ.Α, σ.126 (... - 14 πλοία εκκινήσαντα από Νεόκαστρον, τα πλείστα φρεγάται, κορβέτται... έρριψαν αυθημερόν 1.700 κανονίας...).
10. 28 Ιουλίου 1827.
11. Από το χωριό Τζαούση ώς τα Δερβένια. Ι.Θ. Κοκολοτρώνη Υπομνήματα, σσ.501-503.
12. ΓAK, Αντικυβ. Επιτροπή φ 239/2 Αυγούστου 1827.
13. Ι.Θ. Κολοκοτρώνη, Υπομνήματα, σσ.501-503.
15. «...εκίνησαν λοιπόν οι εχθροί τα χαράματα» (τής 23ης Ιουνίου),
16. ΓΑΚ, Υπ. Πολέμου, φ. 203/4 Αυγούστου 1827.
17. Φραντζή, Επιτομή της Ιστορίας, τ.Β, σ.491. M. Οικονόμου, Ιστορικά, σ.750. Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ.Δ, σ.126. Γρηγορεάδου, Ιστορικαι Αλήθειαι, σ. 220.
18. Ο Σπηλιάδης (τ.Γ, σ.421) αναφέρει ότι μαζί με το Νικηταρά πολέμησε και ο Γενναίος. Ομως αυτό δεν είναι ακριβές. Γιατί ο Γενναίος εκείνο τόν καιρό βρισκόταν στα Καλάβρυτα (Γενναιου, Απομνημονεύματα, σ.192. Υπομνήματα, σ.499 και σ.518),
19. ΓΑΚ, Αντικυβ. Επιτροπή, φ. 239/2 Αυγούστου 1827.
20. Ι.Θ. Κολοκοτρώνη. Υπομνήματα, σ.537.
21. Ι.Θ. Κολοκοτρώνη, Υπομνήματα, σσ.501-503.
22. Αυτόθι,
23. Γρηγοριάδου, Ιστορικαί Αλήθειαι, σσ.220, 221.
24. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, τ.Γ, σ.424. Ο ιστορικός σημειώνει χαρακτηριστικά «ή Aντικυβερνητική Επιτροπή άντενεργεί και κατά του άρχιστρατήγου, ώς συμπράττοντος με τον Γεν. Αρχηγόν, και αν ήδύνατο, ήθελε τους παύσει άμφοτέρους τής υπηρεσίας πρός χάριν τών όλιγαρχικών, οι οποίοι θέλουσι να διορισθώσι πολεμικοί άρχηγοί και δεν διορίζονται...».
25. ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, φ. 36/2 και 3 Ιουνίου 1827: «...σωρός βέβαια θα έγιναν αι αναφοραί μου εις την Κυβέρνησιν..., χάνεται ό λαός τόν όποιον παριστάνετε κύριοι...»
26. ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, φ. 36/16 ιουνίου 1827.
27. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, τ.Γ, σ.393.
28. Ν. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, τ.Γ, σ.399.