Αριστομένης ο Μεσσήνιος: Οι Μεσοελλαδικοί Τύμβοι της Βοϊδοκοιλιάς

1. BOΪΔOKOIΛIA

Ταφικός χώρος:
Δύο τύμβοι έχουν ερευνηθεί στην άμεση περιοχή του όρμου της Βοϊδοκοιλιάς. Ο πρώτος τύμβος, με κτιστή, λίθινη κρηπίδα είναι κτισμένος στα ερείπια κατεστραμμένου ΠE II οικισμού, ενώ ένας θολωτός τάφος κατασκευάστηκε στο κέντρο του κατά την ΥΕΙ. Ο τύμβος είναι κτισμένος σε χαμηλό, ασβεστολιθικό ύψωμα πάνω από το κόλπο της Βοϊδοκοιλιάς, που του εξασφαλίζει την εποπτεία σε μία ευρύτατη περιοχή κυρίως από τα ΒΑ. έως τα ΝΑ. και τα Δ.
Ο δεύτερος τύμβος, είναι κτισμένος σε μικρή απόσταση από το πρώτο, σε πιο προφανές σημείο, στη κορυφή μικρού, λόφου και έχει καταστραφεί πλήρως από την εκεί κείμενη εκκλησία του προφήτη Ηλία. Αποτελείτο πιθανώς μόνο από συσσώρευση χώματος καθώς δεν εντοπίστηκαν ίχνη κρηπίδας ή περιβόλου. Υπάρχει μία σαφής αλληλοθέαση των δύο μνημείων.
Ο σύγχρονος των τύμβων οικισμός βρισκόταν είτε σε μία ευμεγέθη, επίπεδη περιοχή μεταξύ τους, είτε ελαφρώς ανατολικότερα, στο βόρειο άκρο της σημερινής λιμνοθάλασσας του Διβαρίου.

Βοϊδοκοιλιά Πυλίας. Ο ΠΕ ΙΙ οικισμός, ο ΜΕ Ι τύμβος και ο ΥΕ Ι θολ. τάφος (J.W. Myers).

Ταφικά αγγεία:
Στη περιοχή του τύμβου Α, βρέθηκαν συνολικά εννέα ταφικοί πίθοι. Οκτώ εξ αυτών ήταν τοποθετημένοι οριζόντια και ακτινωτά στη κρηπίδα του τύμβου και ένας (ΝΑ- 6), επίσης οριζόντιος, εκτός και ελαφρώς νοτιότερα του τύμβου. Όλοι οι πίθοι είναι μεγάλου μεγέθους, ωοειδείς και άωτοι, αμελούς όπτησης, με ωχρή/φαιή επιφάνεια. Πέντε εξ αυτών φέρουν σχοινοειδή διακόσμηση στον ώμο. Πλακοειδείς λίθοι έφρασσαν το στόμιο τεσσάρων πίθων.
Στον δεύτερο τύμβο βρέθηκε μόνον ένας ακόσμητος, ημικατεστραμμένος ταφικός πίθος μεγάλου μεγέθους. Ήταν τοποθετημένος οριζόντια. Πώμα δε βρέθηκε. Η παρουσία οστράκων πίθων στην τοιχοδομία του ναού του Προφήτη Ηλία, συνιστούν την αρχική παρουσία περαιτέρω εγχυτρισμών.

Ταφές:
Επτά εκ των εννέα αγγείων του τύμβου Α περιείχαν μονές ταφές ενηλίκων. Διπλές ταφές, μία πρωτογενή και μία ανακομιδή περιείχαν οι πίθοι ΝΑ- 6 και Β- 4. Πλείστοι των νεκρών είχαν τοποθετηθεί στα ταφικά αγγεία σε συνεσταλμένη στάση και με την κεφαλή προς το πυθμένα. Εξαιρέσεις αποτελούν οι νεκροί του πίθου 6, που είχαν τη κεφαλή προς το στόμιο και ο δεύτερος νεκρός του πίθου Β- 4, που είχε τοποθετηθεί εγκάρσια προς το μήκος του οριζόντια τοποθετημένου πίθου. Ένα στρώμα θαλάσσιων βοτσάλων, που βρέθηκε εντός του πίθου 6 αποτελεί το μοναδικό είδος εσωτερικής διαρρύθμισης που βρέθηκε στους πίθους του τύμβου Α.
Μία συνεσταλμένη, μονή ταφή ενηλίκου βρέθηκε στον μοναδικό σωθέντα πίθο του τύμβου Β.

Κτερίσματα:
Έξι πίθοι του τύμβου Α ήταν κτερισμένοι. Τα κτερίσματα του τύμβου συνίστανται από πέντε μελανούς, μινυακούς κανθάρους, τρεις απιόσχημες φλάσκες, ένα κυάθιο, δύο χάλκινα μαχαίρια και έναν αργυρό σφηκωτήρα. Δύο επιπλέον αγγεία βρέθηκαν σε εντελώς αποσπασματική κατάσταση και δεν ήταν εφικτή η αναγνώρισή τους.
Η διασωθείσα ταφή του δεύτερου τύμβου ήταν ακτέριστη.

Χρονολόγηση:
Η περίοδος χρήσης του πρώτου τύμβου έχει αποδοθεί από τον ανασκαφέα στη ΜΕ Ι περίοδο, χρονολόγηση που προκύπτει από μία σειρά μελανών μινυακών οστράκων στο ΝΑ. τομέα και άλλα μέρη του τύμβου, όσο και από μέρος της κτέρισης των εγχυτρισμών που περιελάμβανε1. Τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα κεραμικής από τους τάφους του τύμβου είναι οι μελανοί μινυακοί κάνθαροι και οι απιόσχημες φλάσκες των πίθων 1, 5, 7, 10 και 11, που μπορούν να χρονολογηθούν με βεβαιότητα στους πρωϊμότερους χρόνους της ME περιόδου λόγω της ταύτισής τους με παρόμοια αγγεία από την πρωϊμότερη ΜΕ φάση της Λέρνας2.
Σαφή χρονολογικά τεκμήρια για τον δεύτερο τύμβο δεν υπάρχουν και μπορεί γενικά να αποδοθεί στη ME περίοδο. Η παρουσία του στην ίδια, άμεση περιοχή του τύμβου Α, ίσως συνιστά μία ανάλογη χρονολόγηση.

2. ΔIBAPI

Ταφικός χώρος.
Πιθανός τύμβος. Ήταν κατασκευασμένος στη ΒΔ πλευρά της λιμνοθάλασσας του Διβαρίου (Οσμάν αγά) κοντά στην ακτή, περιοχή με την οποία η κοντινή θέση της Βοϊδοκοιλιάς έχει άμεση θέαση. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε για νεκροταφείο και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, στους οποίους πιθανότατα ανήκει και ένας τραπεζιόσχημος περίβολος.

Ταφικά αγγεία:
Άωτος, ωοειδής πίθος, σχετικά μεγάλου μεγέθους, με πλαστική, διακοσμητική ταινία στο μέσον περίπου της κοιλίας. Είχε τοποθετηθεί οριζόντια εντός λάκκου και το στόμιό του έκλειναν δύο σχιστολιθικές πλάκες.

Ταφές:
Ο πίθος περιείχε μία πρωτογενή ταφή, πιθανώς ενηλίκου, λίαν αποσαθρωμένη.

Κτερίσματα:
Εντός του πίθου βρέθηκε μία ακόσμητη, μόνωτη, χειροποίητη προχοΐσκη, χονδροειδούς κατασκευής, με πιεσμένο σφαιρικό σώμα, αμφίκοιλο λαιμό, έξω νεύον χείλος και ελαφρώς στιλβωμένη κιτρινωπή επιφάνεια (εικ.1.1, 1.51).

Χρονολόγηση:
Λόγω του χονδροειδούς, οικιακού χαρακτήρα της προχοίσκης, που συνόδευε την ταφή, ο εντοπισμός ενός ακριβούς παραλλήλου δεν είναι ασφαλής. Η κιτρινωπή, στιλβωμένη επιφάνειά της παραπέμπει σε ομάδες κεραμικής από τον Άνω Εγκλιανό και τα Βολιμίδια, ύστερης μεσοελλαδικής χρονολόγησης3, ενώ σημαντική είναι η ομοιότητα της κατασκευής της με τα πρωιμότερα δείγματα κίτρινης μινυακής κεραμικής από την Εύτρηση4, επομένως μία χρονολόγηση στην ME II- ΙΙΙ περίοδο μοιάζει αρκετά πιθανή για την ταφή αυτή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μία μικρή ομάδα κεραμικής, από την επίχωση αμέσως άνωθεν του ταφικού πίθου (εικ.1.2) αποκλειστικής, ή σχεδόν αποκλειστικής ελληνιστικής χρονολόγησης5. Η παρουσία των οστράκων αυτών στη συγκεκριμένη επίχωση δείχνει ότι, είτε η διαμόρφωση του ελληνιστικού νεκροταφείου εξάλειψε κάθε ίχνος ενός προγενέστερου ME τύμβου (πλην του εγχυτρισμού), είτε τέτοιου είδους μνημείο δεν υπήρξε ποτέ στο σημείο και η εν λόγω ταφή εντασσόταν σε άλλου είδους ταφικό χώρο στο ίδιο σημείο.
Δεξιά ο Τάφος 22 του Νεκροταφείου του Διβαρίου (ανασκαφή Καλτσά 1982): Η ταφή αυτή αποκαλύφθηκε λίγο πιο βαθιά από το επίπεδο των άλλων τάφων. Η ταφή ήταν σε πιθάρι με ανάγλυφο ζωνάρι στην κοιλιά. Το στόμιο του πιθαριού έφραζαν ερμητικά μια σχιστόπλακα και μπροστά από αυτή μια μεγάλη πέτρα (Πίν.40ε). Περιείχε ταφή κτερισμένη με μία προχοΐσκη.

Η ανακάλυψη της ταφής με τους υπόλοιπους τάφους ήταν πραγματικά μια έκπληξη. Τόσο το ίδιο το πιθάρι όσο και η προχοΐσκη χρονολογούνται στη μεσοελλαδική εποχή. Ήταν, ωστόσο, το μοναδικό εύρημα μιας τόσο παρωχημένης εποχής που συντρόφευε τους μεταγενέστερους νεκρούς της ελληνιστικής εποχής.
Κτερίσματα: ΑΕ ΜΠΥ 1780 (Πίν.40γ). Άβαφη, χειροποίητη προχοΐσκη. Λείπει η λαβή και τμήμα του χείλους. Πηλός γκρίζος-μαύρος, ακάθαρτος. Ύψ. 0,10, διάμ. βάσης 0,04, διάμ. χείλους 0,06μ.

Αγγελετόπουλος Ιπποκράτης
"Οι Εγχυτρισμοί της Εποχής του Χαλκού στην Κεντρική και Νότια Ηπειρωτική Ελλάδα"

Σημειώσεις:
1. Κορρές 1977,278-279, 286, 1978, 357, 1979, 143.
2 Zerner 1978: pl. XV:10, XVIII:3, XIX:11-13.
3. Τις πληροφορίες αυτές οφείλω στην Λέκτορα του Παν/μίου Αθηνών κ. Αφροδίτη Χασιακού.
4. Goldman 1931, 162. Περαιτέρω παρατηρήσεις γύρω από την κίτρινη μινυακή κεραμική της Εύτρησης προέκυψαν και από την προσωπική εξέταση του υλικού των ανασκαφών της Goldman, στις αποθήκες της Θ ́ ΕΠΚΑ Θηβών.
5. Φέρει την ένδειξη: "λαβή αγγείου και όστρακα από την επίχωση πάνω από το πιθάρι Τ22". Από την εν λόγω ομάδα κεραμικής, στην ME περίοδο ανήκει πιθανώς μόνο το πώμα, πρβλ. Touchais 2007, 92,

Βιβλιογραφία:
Βοϊδοκοιλιά: Mc Donald & H. Simpson 1961, 243∙ 1964, 232-233 1969, 149-150 Kορρές 1977, 267-293 1978, 347-359 1979, 143-149 1980, 174 Müller 1989, 20 Boyd 2002, 126-131∙ Χασιακού και Κορρές 2006, 695-707.
Διβάρι: Καλτσάς 1982, 137 1983, 24∙ Boyd 2002, 153.