1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Το έτος 1831 υπήρξεν οδυνηρόν διά την μόλις αναγεννωμένην νεωτέραν Ελλάδα. Ως γνωστόν, σοβαρά αντίθεσις υπέβοσκεν από αρκετού χρόνου μεταξύ της κυβερνήσεως Ιωάννου Καποδίστρια και της αντιπολιτεύσεως, με δυναμικούς εκπροσώπους της τελευταίας τους Υδραίους και τους Μανιάτες οπαδούς των Μαυρομιχαλαίων. Οι λόγοι είναι πολλοί και περίπλοκοι. Πάντως, βασική αιτία της διαστάσεως είναι, ότι αι προσπάθειαι του Κυβερνήτου διά την εφαρμογήν των Νόμων εις το μόλις δημιουργούμενον κράτος από το χάος δεν ήσαν αρεσταί εις ωρισμένους, που είχαν συνηθίσει μέχρι τότε να είναι ανεξέλεγκτοι. Πρόσθετος σοβαρός παράγων, αναρριπίζων τα πάθη, είναι ότι η Κυβέρνησις είχε την φανεράν υποστήριξιν της Ρωσίας, ενώ την αντιπολίτευσιν ενίσχυον ανεπισήμως η Αγγλία και κυρίως η Γαλλία.
Η ανωτέρω αντίθεσις εισέρχεται εις το στάδιον της ενεργού δράσεως από τον Ιανουάριον 1831, με το στασιαστικόν κίνημα των Μανιατών εις Λιμένι. Κατά τους επομένους μήνας ο αγών μεταξύ Κυβερνήσεως και αντιπολιτεύσεως διέρχεται από εναλλασσομένας φάσεις, διά να κορυφωθή την 1 Αυγούστου, όταν οι Υδραίοι έκαυσαν τα εθνικά πολεμικά πλοία εις τον Πόρον. Μετά το θλιβερόν αυτό γεγονός, η ρήξις μεταβάλλεται εις ανοικτόν πόλεμον, με προσπάθειαν δυναμικής επικρατήσεως του ενός εκ των δύο αντιπάλων1.
Οι «συνταγματικοί», όπως αυτoωνομάζοντο οι ανήκοντες εις την αντιπολίτευσιν, αποστέλλουν ναυτικήν δύναμιν και κυριαρχούν εις τον Μεσσηνιακόν κόλπον. Το σχέδιον προβλέπει κίνησιν από την Μάνην προς Βορράν, προς εξουδετέρωσιν των κυβερνητικών δυνάμεων και ενίσχυσιν των αντιπολιτευομένων. Πράγματι, δυνάμεις Μανιατών καταλαμβάνουν την 23 Αυγούστου τις Κιτριές και την 26 το Αρμυρό. Επόμενος αντικειμενικός σκοπός είναι η Καλαμάτα. Την ευθύνην διά την άμυναν της πόλεως έχει ο συνταγματάρχης Γενναίος Θ. Κολοκοτρώνης, διαθέτων ολίγας εκατοντάδας ατάκτων πεζών και ιππέων και το ΙΘ΄ ελαφρόν τάγμα. Οι Μανιάτες προσβάλλουν την πόλιν τας πρωινάς ώρας της Τετάρτης 2 Σεπτεμβρίου. Μετά από ολοήμερον αγώνα, αι αρχαί της πόλεως με μέρος της φρουράς εγκαταλείπουν ατάκτως την πόλιν την νύκτα της ιδίας ημέρας και μεταβαίνουν εις Φρουτζαλοκάμαρα (Θουρίαν). Την επομένην οι στασιασταί εισέρχονται εις την Καλαμάταν.
2. ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΤΡΟΥ ΜΠΟΥΑ
Μαζί με αυτούς που εγκατέλειψαν την πόλιν περιλαμβάνεται και ο Πέτρος Μπούας, υπηρετών εις Καλαμάταν περισσότερον από ενάμισυ έτος ως μοναδικός διδάσκαλος του αλληλοδιδακτικού σχολείου2. Ο Μπούας από Φρουτζαλοκάμαρα μεταβαίνει εν συνεχεία εις Ναύπλιον μετά του αστυνόμου Ζαφείρη Μαράτου. Εκεί, διαταχθείς προφανώς υπό του συμπατριώτου του Αυγουστίνου Καποδίστρια, συντάσσει ιδιοχείρως και υποβάλλει την κατωτέρω έκθεσιν περί των γεγονότων της Καλαμάτας, μόλις τέσσαρας ημέρας μετά την αναχώρησίν του εξ αυτής. Ο διδάσκαλος Μπούας συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των κυριωτέρων κυβερνητικών υπαλλήλων της πόλεως, όπως ο πολιτικός και ο στρατιωτικός διοικητής, ο ταγματάρχης, ο αστυνόμος, ο δασμοτελώνης κ.ά. Κατά συνέπειαν, λόγω θέσεως και πνευματικής αναπτύξεως ηδύνατο να έχη σαφή αντίληψιν των γεγονότων. Εκ τούτου και η σημαντική αξία του παρουσιαζομένου εγγράφου.
Εκθεσις των κατά την Καλαμάταν/2 συμβάντων
/3 Κατά τας 22 του παρελθόντος Αυγούστου, τα υδραϊκά /4 πλοία και έως 300 Σπαρτιάται εκτύπησαν τας Κιτριάς,/5 και μετά 20 σχεδόν ωρών πολέμου έφυγον οι εν αυταίς, αφού/6 συνδιαλέχθησαν πολλάκις με τους αντάρτας, και η δειλία του αρχηγού εφάνη/7 η αιτία.
/8 Τάς 25, με φαίνεται, εκυρίευσαν το Αλμυρόν, αναχωρήσαντες/9 οι Καπιτανάκηδες εις την επάνω θέσιν, ονομαζομένην/10 Σελιτζάνικα, και η αιτία απεδόθη εις τον φόβον/11 των Καπιτανάκηδων διά να μη χαλασθώσι αι οικίαι/12 των. Ηκούσθησαν όμως και κρυφαί συνομιλίαι μεταξύ/13 των, δηλ. των συντρόφων του Καπιταμάκη, και εσυμπεράνθη/14 ότι δεν ήθελαν να κτυπήσωσι, έως ίδωσι δυνάμεις/15 της Σ. Κυβερνήσεως, το οποίον πνεύμα εφαίνετο/16 και εις όλην την Δυτικήν Σπάρτην.
/17 Κατά τας 27 ήλθον έως 40 τον αριθμόν εις έν χωρίον/18 της Καλαμάτας, μεταξύ αυτής και του Αλμυρού, εις μίαν/19 οικίαν του Κανερίνη Καπιτανάκη, όστις διά γυναίκα/20 -έχει- την θυγατέρα του καπιτάν Κυριακούλη Μαυρομιχάλη.
/21 Την αυτήν ημέραν, προς την 1μ.μ., εξήλθεν της Kαλαμάτας/22 ο συνταγματάρχης Γενναίος με έως 600/23 πεζούς και ιππείς, διά να τους κτυπήση, στείλας και έν/24 μέρος με το ιππικόν εμπρός πλησίον του Αλμυρού εις/25 την Αγίαν Σώ, με σχέδιον ότι εξελθόντες οι εν Αλμυρώ/26 να βοηθήσωσι τους συντρόφους των, να κατέβη/27 και ο καπιτάν Γιαννέας Καπιτανάκης από το όπισθεν/28 και ούτως να τους κτυπήσωσι και να τους αφανίσωσι./29 Και τω όντι, τούτο έπρεπε να επιτύχη εάν ο καπιτάν/30 Γιαννέας δεν ήθελε βιασθή (δεν γνωρίζω τον/31 αληθινόν σκοπόν, δεν με φαίνεται όμως όλος καλός)/32 να κτυπήση, και ούτως αυτοί να εννοήσωσι τον κίνδυνον/33 και να γυρίσωσι οπίσω, ώστε να ματαιωθή/34 ο σκοπός εκείνου του μέρους.
/35 Εις δε την οικίαν του Κανερίνη οι στρατιώται/36 ώρμησαν με μεγάλον ζήλον, αυτός όμως απώλεσε/37 και δύο, επλήγωσε και 7. Ήθελον όμως ή τους αφανίσει/38 όλους ή τους λάβει ζωντανούς, εάν ο καπιτάν Κρίτζαλης/39 δεν ελυπείτο τον φίλον του Κανερίνη, και δεν ήθελε/40 δώσει το μπέσα και καταπείσει και τον συνταγματάρχην/41 να δεχθή την υπόσχεσίν των, ότι να αναχωρήσωσι/42 το εσπέρας. Ούτως όμως εματαιώθη όλη/43 η εκστρατεία, και δεν έπαθον άλλο ειμή να πληγωθώσι/44 δύο ή τρεις και να φονευθή, ως λέγεται, και ένας./45 Οι αντάρται όμως αντί να φύγωσι εδυναμώθησαν,/46 έκλεισαν και ένα πηγάδιον και έμειναν ατάραχοι.
/47 Μετά τέσσαρας δε ημέρας, κατά την 31/48 παρελθόντος, εκυρίευσαν την Ντογάνα/49 της Καλαμάτας, ήτις ήτο ελευθέρα. Και κατά την/50 1 ισταμένου, 2 ώρας προ της αυγής της δευτέρας,/51 ήλθον εις την πόλιν της Καλαμάτας, εις την μεταξύ/52 των Γιανιτζάνικων και θαλάσσης μέρος το οπoίoν/53 τους παρέδωσε ο Ν. Φλέσας αμέσως, όστις εφύλαττε/54 την άκραν εκείνην. Όχι μόνον, αλλά με το μπέσα/55 και το χριστιανοί, καθώς ελέγετο, ανοίξαντες και δύο πολίται/56 τας θύρας, παρέδωσε και δύο ετέρας καλάς οιοκίας,/57 αιχμαλωτισθέντων και 28 των εν αυταίς, όσοι/58 δεν εμπόρεσαν να φύγωσι. Από τα άλλα μέρη όμως/59 επολεμήθησαν καλά και έχασαν πολλούς, ομού/60 με 6 ως έλεγον, σημαντικούς. Έως ότου εξημέρωσε/61 διέμεινε καθείς εις την θέσιν του, και όλην την ημέραν/62 επoλεμήθησαν ανδρείως.
/63 Το εσπέρας όμως ότε έπρεπε να ληφθώσι αι αναγκαιόταται/64 θέσεις διά τα επιχειρήματα της αυγής, να δυναμωθώσι/65 και όσα μέρη είχαν ανάγκην, οι του τάγματος/66 δεν ήθελον νά τας λάβωσι, και μερικοί μάλιστα/67 άφησαν και τάς δποίας είχαν. Επροφασίζετο ο είς με/68 τον άλλον οι στρατιώται όμως ήσαν σταθεροί, και διεφθαρμένοι/69 εφαίνοντα ο υποταγματάρχης Βελισάριος και οι/70 λοχαγοί Ι. Βλαχόπουλος, Γιάννης Κίτζος και Αθανάσιος./71 Ούτως, το πράγμα εσυγχύσθη, και βέβαια είδον/72 ότι είχαν σκοπόν να μας παραδώσωσι και ζωντανούς./73 Αυτοί όμως επροφασίζοντο με τον φόβον της προδοσίας/74 των πολιτών. Ήσαν όμως φθαρμένοι, συλλογιζόμενος/75 τα πρότερον, από τον Αντώνιον Μαυρομιχάλην, πρωτοσύγκελλον,/76 οικίαν Μπενάκη, Μπάσταν, ίσως και Λεονταρίτη,/77 όργανα ούτοι οι τελευταίοι του Μεστενέα, εμπόρου και φροντιστού/78 των Γάλλων εις Νεόκαστρον δεν πρέπει να εξαιρέσω/79 την οικογένειαν Ρεμπού.
/80 Μετά μακράν όμως φιλονεικίαν απεφασίσθη να μείνη/81 καθείς εις την θέσιν του. Ο διοικητής όμως, πηγαίνων/82 να συνομιλήση με τον συνταγματάρχην, απήντησε/83 τον λοχαγόν Δημήτριον Βλαχόπουλον, κρατούντα/84 με 22 ανθρώπους την οικίαν του Μπάστα τόσον δυνατήν/85 και ακίνδυνον, αναχωρούντα. Ταυτα εφόβισαν/86 τον συνταγματάρχην και διοικητήν, και προσκαλέσαντες/87 και τον υποταγματάρχην να συσκεφθούν, απεφάσισαν/88 ν' αναχωρήσουν. Και η εκτέλεσις έγινε εις την στιγμήν,/89 ώστε δεν επρόφθασε να φύγη καθείς ειμή με ότι/90 είχαν ανά χείρας. Επεράσαμεν εις το μοναστήριον/91 του Προφήτου Ηλιού και το πρωί εις Καμάρι, και εκείθεν/92 εφύγαμε, εγώ τε και ο αστυνόμος.
/93 Αυτά είναι τα διατρέξαντα. Όλα εις αυτήν την περίστασιν/94 έγιναν άτακτα. Καμμία προετοιμασία, ούτε νερου,/95 και κανένας τόπος δεν εδύνατο να μας βαστάξη./96 Με αυτάς τας αμφιβολίας, το πεπρωμένον ήταν να/97 αφανισθή η Καλαμάτα. Σημειώ ότι τόσων βιαία/98 έγινεν η αναχώρησις, ώστε δεν ειδοποιήθησαν/99 ούτε όλαι αι οικίαι των στρατιωτών να φύγωσι,/100 και ούτως πολεμούντες έμειμον έως σχεδόν το πρωί,/101 με τους οποίους και ο αδελφός του Πανάγου Πικουλάκη/102 και οι εν τή οικία αυτού Σπαρτιάται. Αυτή όμως/103 η περίστασις αφάνισε πολλούς εχθρούς, επειδή/104 δεν ήλπιζον να εύροσι εχθρό. Με την αυγήν όμως/105 έφυγον όλοι, και οι εν τη οικία του Πικουλάκη εσώθησαν/106 με το μπέσα. Έκαυσαν όμως, ευθύς οπού/107 εκείνοι ανεχώρησαν, την οικίαν με όλα τα/108 εν αυτή.
/109 Αυτή, ευγενέστατε, είναι η έκθεσις τών κατά/110 την Καλαμάταν, ακριβώς όσοι εγώ ήξευρον./111 Εκ των ημετέρων εφονεύθησαν δύο μόνον, και τέσσαρες/112 επληγώθησαν. Από τους εναντίους πρέπει να/113 είναι πολλοί∙ μεταξύ αυτών και ο αδελφός του πρωτοσυγκέλλου,/114 ο υιός του Χριστέα, ως έλεγoν, και άλλοι κάμποσοι/115 σημαντικοί.
/116 Σας παρακαλώ να μού συνχωρήσητε την/117 βίαν∙ και μένω∙
/118 Τη 7 Σβρίου: 1831 Της υμετέρας ευγενείας
/119 Ναύπλιον ελάχιστος δούλος
/120 Π. Μπούας.
4. Σπαρτιάται. Ούτως, ως γνωστόν, κατά την διάρκειαν του Αγώνος και αμέσως μετ' αυτόν ωνομάζοντο οι Μανιάτες, Σπάρτη δε η Μάνη. Κιτριές. Είναι μικρόν παραθαλάσσιον χωρίον παρά τον ομώνυμον όρμον εις τας ανατολικάς ακτάς του Μεσσηνιακού κόλπου, απέχον 15 χλμ. από την Καλαμάταν∙ κατά τα τελευταία έτη της Τουρκοκρατίας ήτο έδρα του μπέη της Μάνης βλ. Δ.B. Bαγιακάκου, Δύο σχέδια διοικήσεως της Μάνης, 'Λακωνικά" (1972), σ.489.
8. Αλμυρόν ή Αρμυρόν. Μικρόν παραθαλάσσιον χωρίον παρά τον ομώνυμον όρμον, απέχον 7 χλμ. από την Καλαμάταν. Αμέσως βορείως τούτου ευρίσκεται η Βέργα, όπου έγινεν η περίφημος μάχη την 22-24 Ιουνίου 1826∙ βλ. Δ.B. Bαγιακάκιου. Ο Ιμβραήμ εναντίον της Μάνης, Αθήναι 1963, σσ.53-54∙ του ιδίου, Αρχαία και μεσαιωνικά τοπωνύμια εκ Μάνης, «Πελοποννησιακά», τ.E. (1962), σσ.:61-163. Βλ. σχεδιάγραμμα, Πίναξ ΙΓ'.
9. Καπιτανάκηδες ή Καπετανάκηδες. Πολύκλαδος και ισχυρά οικογένεια του Σταυροπηγίου (τ. δήμος Αβίας) περί της οποίας βλ.: Στ. Σκοπετέα, Ο Μανιάτης αγωνιστής του 1821 Χρ. Καπετανάκης, «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τ.Α (1957), σσ.63-70. Γιάννη Αναπλιώτη, Κουτηφαραίοι- Καπετανάκηδες, «Μεσσηνιακά Γράμματα», τ.Β (1967), σσ.51-64. Στ. Καπετανάκη, Θανασούλης Καπετανάκης, «Λακωνικα Σπουδαί», τ.Γ (1977), σσ.286-309.
10. Σελιτζάνικα "Καλύβια". Ευρίσκοντο όπου το σημερινό χωρίον Σέλιτσα, το μετονομασθεν εις Βέργαν. Μέχρι την Επανάστασιν και ολίγον μετά, το κυρίως χωριό ήτο η Επάνω Σέλιτσα (υψ. 860μ.). Μετά, οι κάτοικοι μετώκησαν χαμηλότερα εις τα Σελιτσάνικα Καλύβια, που έγιναν το κυρίως χωριό∙ βλ. σχεδιάγραμμα, Πίναξ Γ'.
17-18. Είς εν χωρίον της Καλαμάτας. Τα Γιανιτσάνικα, 2 χλμ. ΝΑ Καλαμάτας, μετονομασθέντα εις Φαράς.
18-20. Εις μίαν οικίαν του Κανερίνη... Πρόκειται περί του Δημητρίου Γιαννάκη Καπετανάκη (1810- 1840), επωνομαζομένου Κανερίνη. Εδώ ο Μπούας μας δίδει την πληροφορίαν ότι ο Κανερίνης ήτο γαμβρός του αδελφού του Πετρόμπεη Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, πεσόντος, ενώ ηγωνίζετο κατά τον Τούρκων εις Σπλάντζαν της Ηπείρου, την 4 Ιουλίου 1822.
25. Αγία Σώ. Το μέχρι σήμερον σωζόμεναν εκκλησίδιον Αγία Σιών (κ. Αγιασώ), 4 χλμ. ανατολικώς Καλαμάτας, καθώς και η γύρω περιοχή.
27. Γιαννέας. Πρόκειται περί του Παναγιώτου Γιάννη Καπετανάκη, επoνομαζομένου Γιαννέα, γαμβρού του Αναγνωσταρά.
36-37. Απώλεσε δύο. Εφόνευσε δύο.
38. Κρίτζαλης. Ο γνωστός οπλαρχηγός Γιαννάκης Γκρίτζαλης από το Ψάρι Τριφυλίας, πιστός φίλος του Θ. Κολοκοτρώνη.
40. ...δώσει το μπέσα... Μπέσα, ή (αλβ. bese), εμπιστοσύνη.
48-49. ...εκυρίευσαν την Ντογάνα της Καλαμάτας... Ντογάνα ή Ντουάνα, ή (ιταλ. dogana), τελωνείον, αγκυροβόλιον. Ούτω συνέχιζε να ονομάζεται από πολλούς η παρά τον λιμένα παραλία της Καλαμάτας, ακόμη μέχρι προ ολίγων ετών.
49-50. ...Και κατά την 1 ισταμένου, 2 ώρας πρό... Κατά την νύκτα Τρίτη προς Τετάρτη, 1/2 Σεπτεμβρίου.
53. Νικήτας Φλέσας. Αδελφός του Παπαφλέσα και πενθερός του Κωνσταντίνου Μαυρομιχάλη, αδελφού του Πετρόμπεη.
69-71. Υποταγματάρχης Βελισάριος... Οι αναφερόμενοι είναι αξιωματικοί του ΙΘ΄ ελαφρού τάγματος που εστάθμευεν είς Καλαμάταν. Ο ταγματάρχης Κωνστ. Βλαχόπουλος, αδελφός του Αλεξάκη Βλαχόπουλου εκτάκτου επιτρόπου Ήλιδος κατά την περίοδον αυτήν, απουσίαζεν εκ Καλαμάτας αναπληρούμενος από τον Βελισάριον.
74-79. Ήσαν όμως φθαρμένοι, συλλογιζόμενος τα πρότερον... Εδώ ο Μπούας αναφέρει τους κατά την γνώμην του αντικυβερνητικούς, που συνέβαλαν εις την διάβρωσιν των αξιωματικών του τάγματος. Αντώνιος Μαυρομιχάλης, είναι ο αδελφός του Πετρόμπεη∙ πρωτοσύγκελλος, είναι ο αρχιμανδρίτης Γεώργιος- Γεράσιμος Παγώνης από το χωριό Μεγάλη Μαντίνεια∙ Μπενάκης, Μπάστας, Λεονταρίτης και Ρεμπούς, είναι γνωστά ονόματα οικογενειών Καλαματιανών προκρίτων∙ ο Μεστενέας είναι Βενετός έμπορος και φροντιστής των Γάλλων∙ εις ερανικόν κατάλογαν διά την ανέγερσιν αλληλοδιδακτικού σχολείου εις Μεθώνην τον Ιούνιον 1831, αναφέρονται ότι προσέφεραν: Κωνστ. Μεστάνης (υπεγράφετα και Μεσθανεύς) φοίνικας 11,40 και Εμμανoυήλ Μεσθενεύς φοίν. 40∙ και οι δύο είναι βενετοί έμποροι∙ βλ. ΓΑΚ, Γραμμ. Θρησκείας, φ.40, 13 Ιουν. 1831, Κ. Ράμφος δ/τής Μεσσην. φρουρίων προς Γραμματείαν Εκκλ. και Εκπαιδ. Την επισήμανσιν του εγγράφου οφείλω εις τον Μ. Φερέτον.
81. Ο διοικητής όμως... Πρόκειται περί του Ιωάννου Τομπακάκη, πολιτικού διοικητού Καλαμάτας και Νησίου κατά την περίοδον αυτήν.
90- 92. Μοναστήρι του Προφήτου Ηλιού... και το πρωί εις Καμάρι... ο αστυνόμος... Διαλελυμένη μονή 2 χλμ. Β. Καλαμάτας, σήμερον σανατόριον «ο Προφήτης Hλίας». Το Καμάρι με τον εγγύς συνοικισμόν Φρουτζάλα ή Φουρτζάλα (Φρουτζαλοκάμαρα) αποτελούν την σημερινήν Θουρίαν, 8 χλμ. ΒΔ Καλαμάτας. Ο αναφερόμενος αστυνόμος Καλαμάτας είναι ο Ζαφείρης Μαράτος με τον οποίον, όπως πληροφορεί ο Μπούας, μετέβησαν εν συνεχεία εις Ναύπλιον.
3. ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΙ
Η υδραϊκή μοίρα -η «συνταγματική», όπως αυτοωνομάζετο- με μοίραρχον τον Υδραίον Εμμ. Γ. Βούλγαρην, παραπλέουσα τα παράλια της Μάνης, προσεπάθησε την 19 Αυγούστου να καταλάβη το Μέζαπον χωρίς να επιτύχη, τούτο δε χρεωστείται εις τον ζήλον και την σταθεράν επιμονήν του Νικολάου Π. Μαυρομιχάλη κρατούντος την θέσιν εκείνην, όπως γράφει ο διοικητής Καλαμάτας3.
Εν συνεχεία η μοίρα4, κινουμένη προς Βορράν, παραλαμβάνει από τα παράλια της Μέσα Μάνης μερικάς εκατοντάδας Μανιατών5 υπό τον Ηλίαν Κατσάκον Μαυρομιχάλην, και την 21 Αυγούστου εμφανίζεται προ των Κιτριών. Η φρουρά αρχικώς, ελπίζουσα εις αποστολήν ενισχύσεων, αρνείται να υποκύψη εις το περί παραδόσεως τελεσίγραφον του μοιράρχου. Κατόπιν αυτού, την επομένην αρχίζει βομβαρδισμός από των πλοίων και δράσις κατά ξηράν εκ των αποβιβασθέντων ενόπλων. Αποτέλεσμα των ανωτέρω είναι σύναψις συμφωνίας και αποχώρησις της φρουράς εις το κάστρον Σταυροπηγίου (Ζαρνάταν) το εσπέρας 23 Αυγούστου6. Ο Μπούας περιγράφει συνοπτικώς αλλά με ακρίβειαν τα γεγονότα των Κιτριών, αποδίδων την παράδοσιν της φρουράς εις δειλίαν του αρχηγού7.
Επόμενος αντικειμενικός σκοπός των στασιαστών ήτο το Αρμυρό, κατεχόμενον από 150 ενόπλους υπό τον Παναγιώτην Καπετανάκην Γιαννέαν8. Αντί της βίας οι στασιασταί προτιμούν τας διαπραγματεύσεις και την ψυχολογικήν πίεσιν. Πράγματι, ο εκ Δολών Κετσέας αποστέλλεται εις Αρμυρό διά συνεννοήσεις μετά του αρχηγού της φρουράς. Εκ παραλλήλου, την μεσημβρίαν της Τετάρτης 26 Αυγούστου τα υδραϊκά πλοία εμφανίζονται προ της παραλίας της Καλαμάτας, όπου παραμένουν διαδρομούντα επ’ αρκετόν προς επίδειξιν ισχύος. Εν συνεχεία καταπλέουν εις τον όρμον του Αρμυρού, όπου αγκυροβολούν το εσπέρας. Αι συνεννοήσεις των απεσταλμένων μετά του Γιαννέα, καθώς και η απειλητική παρουσία των πλοίων, αναγκάζουν την φρουράν του Αρμυρού να εγκαταλείψη την θέσιν της και να αποσυρθή εις τας υπωρείας του υπερκειμένου βουνού της Σέλιτσας, 2 χλμ. περίπου από την ακτήν. Ούτως, ο Κατσάκος μετά 500 περίπου Μανιατών, κινούμενος εκ Κιτριών, εισέρχεται την ιδίαν ημέραν εις Αρμυρό χωρίς αντίστασιν9.
Την επομένην, Πέμπτην 27 Αυγούστου, δύναμις 30- 40 10 Μανιατών προωθείται από Αρμυρό προς Βορράν, διέρχεται από Αγιασώ και οχυρούται εις ένα ή δύο οικήματα του Κανερίνη (Δημητρίου) Καπετανάκη, μεταξύ Ξερίλα ρέμα και χωρίου Γιανιτσάνικα11. Η απειλητική αυτή αιχμή κατά της πόλεως προκαλεί άμεσον αντίδρασιν των κυβερνητικών. Την μεσημβρίαν, ισχυρά δύναμις πεζικού και ιππικού υπό τον Γενναίον12 κινείται προς Γιανιτσάνικα και προσβάλλει τους ωχυρωμένους στασιαστάς, Κατά την αφήγησιν Μπούα13, συμφώνως προς υφιστάμενον σχέδιον, μέρος της δυνάμεως του Γενναίου θα προωθείτο εις Αγιασώ προς την κατεύθυνσιν Αρμυρού. Οταν οι ευρισκόμενοι εις Αρμυρό εκινούντο προς βοήθειαν του Κανερίνη, η δύναμις Γιαννέα θα κατήρχετο από Σελιτσάνικα, ώστε οι στασιασταί να ευρεθούν μεταξύ δύο πυρών και να εξοντωθούν. Ο Γιαννέας όμως, αντί να κινηθή, έβαλεν απλώς από τας κατεχομένας θέσεις του, ως είδος συνθήματος, με αποτέλεσμα να μη κινηθούν οι στασιασταί από Αρμυρό, και ούτω να ματαιωθή η εφαρμογή του σχεδίου.
Η επίθεσις όμως κατά των ωχυρωμένων εις τα οικήματα συνεχίσθη πεισματώδης με απωλείας εκατέρωθεν14. Τέλος, κατόπιν συνεννοήσεως του Γιαννάκη Γκρίτζαλη μετά του Κανερίνη, ο τελευταίος υπεσχέθη να αποχωρήση το εσπέρας15. Κατόπιν αυτού, η κυβερνητική δύναμις επέστρεψεν εις την πόλιν άπρακτος προς μεγάλην απογοήτευσιν των Καλαματιανών: είδομεν προς το εσπέρας να επιστρέψουν εις την πόλιν άπαντες, αφήσαντες αυτούς (τους άνδρας του Κανερίνη) ελευθέρους. Το τoιoύτον φέρσιμον ελύπησε σημαντικά τους πολίτας16. Φυσικά ο Κανερίνης μετά των άλλων όχι μόνον δεν έφυγον, αλλ΄ ισχυροποίησαν την θέσιν εκείνην17.
Τέλος το εσπέρας 30 Αυγούστου, μικρά δύναμις στασιαστών κατέλαβε την Ντουάνα, δηλ. την παραλίαν της Καλαμάτας, όπου το τελωνείον, χωρίς αντίστασιν αφού δεν υπήρχεν εκεί φρουρά κυβερνητική18. Μετά τας εκτεθείσας προκαταρκτικάς επιχειρήσεις, οι στασιασταί ήσαν κύριοι της θαλάσσης, κατά ξηράν δε κατείχον επικαίρους θέσεις πλησίον της Καλαμάτας, εις απόστασιν 2 χλμ. προς Νότον και Ανατολάς19.
4. ΚΑΤΑΛΗΨΙΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤ΄ΑΥΤΗΝ 20
H Καλαμάτα την εποχήν αυτήν ήτο μία κωμόπολις 400 οικογενειών περίπου, που κατοικούσαν γύρω από το Κάστρο, ιδίως προς Νότον. Η εξωτερική της περίμετρος είναι δυνατόν να ορισθή χονδρικώς από την μονήν Καλογραιών, Φραγκόλιμναν, Άγιον Νικόλαον Φλαρίου, Πλατείαν 23 Μαρτίου, περιοχήν αγοράς και το ποτάμι (Νέδων). Φυσικά υπήρχον και οικήματα διάσπαρτα εκτός της ανωτέρω περιμέτρου. Ολίγαι κατοικίαι ευρίσκοντο επίσης εις τα Καλύβια Δυτικώς Νέδοντος και εις την Ντουάνα. Η πόλις δεν ήτο περιτειχισμένη.
Εις την πόλιν είχον την έδραν των ο πολιτικός διοικητής Καλαμάτας και Νησίου -όπως ήτο ο τίτλος του- Ιωάννης Τομπακάκης, τοποθετημένος από εξαμήνου περίπου, ο αστυνόμος Ζαφείρης Μαράτος, ο διδάσκαλος του αλληλοδιδακτικού σχολείου Πέτρος Μπούας κ.ά. πολιτικοί υπάλληλοι. Από του Ιανουαρίου 1831,21 λόγω του στασιαστικού κινήματος των Μαυρομιχαλαίων εις Λιμένι, είχεν εγκατασταθή ως φρουρά εις την Καλαμάταν το ΙΘ ́ ελαφρόν τάγμα, μεταφερθέν εξ Ηλείας, με ταγματάρχην τον Κώσταν Βλαχόπουλον και υποταγματάρχην τον Βελισάριον Καλόγερον22, δυνάμεως 350 ανδρών περίπου23. Μετά τας απειλητικάς διαθέσεις των στασιαστών κατά μήνα Αύγουστον 183, ο γενικός αρχηγός Θεόδ. Κολοκοτρώνης, εδρεύων εις Καρύταιναν, απεφάσισε την ενίσχυσιν της φρουράς, αποστείλας τον υιόν του συνταγματάρχην Γενναίον με πεζούς ατάκτους και τμήμα ελαφρού ιππικού συνολικής δυνάμεως 300- 400 ανδρών24. Ο Γενναίος έφθασεν εις Καλαμάταν την 23 Αυγούστου25. Ούτως, η συνολική δύναμις της φρουράς ανήρχετο εις 700 περίπου άνδρας πεζούς και ιππείς, υπό την γενικήν αρχηγίαν του Γενναίου. Το ΙΘ΄ελαφρόν τάγμα είχε διοικητήν τον υποταγματάρχην Βελισάριον Καλόγερον, καθ’ όσον ο ταγματάρχης Κ. Βλαχόπουλος απουσίαζεν26.
Η αμυντική τακτική του τάγματος, υιοθετηθείσα και υπό του Γενναίου, ήτο στατική ολόπλευρος άμυνα κατωκημένου τόπου. Ολόκληρος δηλαδή η δύναμις είχε κατανεμηθή εις διάφορα οικήματα και επικαίρους θέσεις, κυρίως εις την παρυφήν της πόλεως, με αποστολήν να βάλη κατά των επιχειρούντων να εισδύσουν εις αυτήν. Τον τρόπον οργανώσεως της αμύνης περιγράφει ο Γενναίος: Άμα έφθασα εις Καλαμάταν κατά πρόσκλησιν του διοικητού, φέρων απόσπασμα του ελαφρού ιππικού και μέρος Πελοποννησίων στρατιωτών, ενησχολήθην πρωτίστως να διανείμω τους στρατιώτας μου εις διαφόρους αναγκαίας θέσεις και εις διαφόρους οικίας, αίτινες δεν κατείχοντο από το τάγμα, το οποίον ήτο διαμοιρασμένον εις άλλας πάλιν οικίας της πόλεως27. Οπού το ελάχιστον ήθελες 1.000 στρατιώτες καλούς να βαστάξουν όλα τα ακρινά σπίτια και λοιπάς θέσεις28.
Η συνολική δύναμις των ενεργούντων κατά της πόλεως Μανιατών δεν υπερέβαινε τους 500 άνδρας29, αρχηγόν δε είχον τον Ηλίαν Κατσάκον Μαυρομιχάλην30.
Η επίθεσις κατά της πόλεως εξεδηλώθη την Τετάρτην 2 Σεπτεμβρίου, πολύ προ της αυγής31, από την κατεύθυνσιν του χωρίου Γιανιτσάνικα. Εις τον τομέα αυτόν είχε καταλάβει την οικίαν Στ. Βαρελοπούλου ο Νικήτας Φλέσας με 50 στρατιώτας του, παρ' όλον ότι ο Γενναίος τον είχε διατάξει να εγκατασταθή εις άλλην οικίαν κοντά εις το Κάστρο32. Οταν επλησίασαν οι επιτιθέμενοι, ο Φλέσας παρέδωσε το κατεχόμενον οίκημα και ηνώθη μαζί των, εν συνεχεία δε τους εβοήθησε να καταλάβουν και δύο γειτονικά οικήματα χωρίς μάχην33. Μετά τας επιτυχίας αυτάς οι στασιασται δεν εσημείωσαν άλλην πρόοδον. Ολόκληρον την ημέραν παρέμειναν εις επαφήν με τους αμυνομένους αλληλοπυροβολούμενοι. Εν τω μεταξύ έγινε γνωστή η προσχώρησις του Φλέσα, με αποτέλεσμα την κάμψιν του ηθικού των αμυνομένων. Iδίως οι αξιωματικοί του ΙΘ ́ τάγματος, έχοντες επηρεασθή προηγουμένως από φίλους των στασιαστών, έδειχναν απροθυμίαν να συνεχίσουν την άμυναν. Προς το εσπέρας, ότε έπρεπε να γίνουν ωρισμέναι μεταβολαί εις την αμυντικήν διάταξιν, οι αξιωματικοί ηρνήθησαν να συμμορφωθούν. Ο λοχαγός μάλιστα Δημ. Βλαχόπουλος με 22 άνδρας του εγκατέλειψε την οικίαν Μπάστα, όπου ήτο ωχυρωμένος.
Τα ανωτέρω είχον σοβαράν επίδρασιν επί του ηθικού των αμυνομένων, ιδίως των αρχηγών, οι οποίοι παντού έβλεπον προδοσίαν. Ούτως, εις γενομένην σύσκεψιν μεταξύ διοικητού Τομπακάκη, συνταγματάρχου Γενναίου και υποταγματάρχου Βελισαρίου απεφασίσθη η εγκατάλειψις της πόλεως. Η εκτέλεσις της αποφάσεως έγινεν αμέσως, χωρίς να ληφθή πρόνοια να ειδοποιηθούν οι κάτοικοι ή τουλάχιστον τα αμυνόμενα τμήματα. Κατά το μεσονύκτιον ο διοικητής, ο συνταγματάρχης, ο υποταγματάρχης και όσοι ήσαν κοντά και το επληροφορήθησαν, απεχώρησαν προς την μονήν Προφήτου Ηλιού και εκείθεν είς Φρουτζαλοκάμαρα34. Όσοι στρατιώται δεν ειδοποιήθησαν παρέμειναν εις τας θέσεις των μέχρι πρωΐας, οπότε ανεχώρησαν και αυτοί. Οι ευρισκόμενοι μάλιστα εις την οικίαν Πικουλάκη, παρά την Φραγκόλιμναν, έβαλον κατά των επιτιθεμένων την πρωίαν Μανιατών και επροξένησαν απωλείας35.
Αυτή υπήρξε και η τελευταία αντίστασις, μετά την κάμψιν της οποίας οι στασιασταί εισέβαλον εις την πόλιν την πρωίαν της Πέμπτης 3 Σεπτεμβρίου, και προέβησαν εις παντοειδείς λεηλασίας και καταστροφάς, παρά τας διακηρύξεις του Κατσάκου περί τηρήσεως της τάξεως, που δεν ήτο δυνατόν φυσικά να εξασφαλισθή. Αι τελευταίαι πρωιναί απώλειαι προ της οικίας Πικουλάκη εξώργισαν τους επιτιθεμένους, οι οποίοι, συμφώνως προς περιγραφήν των κατοίκων: Ορμώντες μαινόμενοι ως λύκοι εξαγριωμένοι διά τους φόνους οπού τους ηκολούθησαν, έσπαζον τας θύρας των οσπιτίων και εργαστηρίων μας με τουφεκισμούς και με επαπειλητικάς φωνάς. Φεύ! Όχι μόνον αφήρπασαν την κινητήν κατάστασίν μας, αλλά και πολλών εκινδύνευσεν η ιδία ζωή μας. Και ούτως εμείναμεν οι κτηματίαι και έμποροι γυμνοί και άποροι. Οι Σπαρτιάται, διατρίβοντες δύο ημέρας εις την πόλιν μας, επήγαν τα λαφυραγωγηθέντα πράγματά μας εις το Αλμυρόν, και αν παρ’ ελπίδα πάσαν δεν ήθελε προφθάσει η Γαλλική δύναμις καταδιώκουσα αυτούς εκ της πόλεώς μας, βέβαια ήθελε πάρουν και τες τάβλες των οσπιτίων μας και ήθελε μας ακολουθήσουν και άλλα μεγαλύτερα κακά. Εξοχώτατε, απερίγραπτος είναι η συμφορά της πόλεώς μας...36
Ο στρατηγός Gueheneuc, αρχηγός του Γαλλικού εκστρατευτικού σώματος, όταν επληροφορήθη τα γεγονότα εις Μεθώνην, έστειλεν αμέσως πλοίον, που έφθασεν εις Καλαμάταν την 5 Σεπτεμβρίου. Ο κυβερνήτης παρουσίασε διαταγήν του Γάλλου στρατηγού περί αμέσου αποχωρήσεως των Μανιατών εκ της πόλεως. Πράγματι, οι στασιασταί απεχώρησαν αυθημερόν, εκτός ωρισμένων αρχηγών και της «Συνταγματικής Επιτροπής». Την επομένην έφθασεν οδικώς εις την πόλιν δύναμις 800 Γάλλων στρατιωτών37. Μετ' ολίγας ημέρας κατήλθεν εις Μεσσηνίαν και ο Θ. Κολοκοτρώνης με δύναμιν πεζικού και ιππικού, και εγκατεστάθη εις Νησί, αρνηθείς μάλιστα να παραδώση την πόλιν αυτήν εις τους Γάλλους, όταν του εζητήθη. Ο Γενναίος, αποχωρήσας αρχικώς εις Σκάλαν, επανήλθε και εστρατοπέδευσεν εις Μικρομάνην- Φρουτζαλοκάμαρα38.
Την 10 Σεπτεμβρίου ο Ρώσος ναύαρχος Ricord εξουδετέρωσε τα υδραϊκά πλοία των στασιαστών εις Αρμυρό39. Κατόπιν αυτού, οι στασιασταί Μανιάτες ανεχώρησαν διά την πατρίδα των Μέσα Μάνην∙ μόνον ο αρχηγός των Ηλίας Κατσάκος παρέμεινεν εις Κάτω Δολούς με ολίγους ενόπλους οπαδούς του40. Εν τω μεταξύ ο Πέτρος Μπούας, μετά την υποβολήν της Εκθέσεώς του εις Ναύπλιον, διετάχθη προφανώς να επανέλθη εις Καλαμάταν ίνα συνεχίση το διδασκαλικόν του έργον. Πράγματι, μεταβαίνει από Ναύπλιον εις Νησί και την Πέμπτην 17 Σεπτεμβρίου 1831 επισκέπτεται την Καλαμάταν. Την ιδίαν όμως ημέραν επιστρέφει εις Νησί συντετριμμένος εξ όσων είδε και ήκουσε, και υποβάλλει μακράν αναφοράν προς τον διοικητήν Ι. Τομπακάκην, δηλώνων ότι αδυνατεί πλέον να εργασθή εις Καλαμάταν. Ενδιαφέροντα αποσπάσματα του εγγράφου αυτού, διαφωτίζοντα την επικρατούσαν κατάστασιν εις την πόλιν, παραθέτομεν κατωτέρω41:
Απελθών σήμερον (Πέμπτη 17 Σεπτ. 1831) εις Καλαμάταν, γεμάτος θλίψιν και αγανάκτησιν επέστρεψα. Τρόμον αληθώς φέρει η κατάστασις της Καλαμάτας, γυμνή και έρημος ούσα εκ των περισσοτέρων αγαθών πολιτών, στερημένη διόλου παντός είδους εμπορίου, και γεμάτη ανταρτών και κακοφρόνων όπλων. Ουδείς αγαθός άνθρωπος δεν ηδύναται να σταθή... κατατρεχόμενος εάν μόνον τολμήση να προφέρη το όνομα του Σ. Κυβερνήτου Καποδίστρια... Εις τας εκκλησίας, εις την αγοράν, εις τας οδούς, παντού, καθ' ημέραν και όλην την ημέραν δεν ακούονται σχεδόν ειμή έριδες και φωναί διά τα καθεστώτα. Αυτό τούτο, ευγενέστατε, ετρόμαξε το πολύ μέρος των πολιτών οίτινες φοβούνται και την ασφάλεια της ιδίας σχεδόν υπάρξεώς των. Τούτο έκαμε πολλούς στενούς μου φίλους να με αποφεύγουν, και ν’ αποφεύγουν εκείνους τους οποίους αληθινά αγαπούν, και άλλους πάλιν μόλις με εχαιρέτουν να με λέγωσι: «πήγαινε εις το καλόν διότι φοβούμεθα». Και αληθώς, διότι εμέ αυτόν πολλοί αντάρτα ύβρισαν, και Γάλλοι αξιωματικοί και στρατιώται πολλοί αγρίως εθεώρουν, ιδεασθέντες από ομόφρονάς των βέβαια ότι είμαι πιστός εις τα αληθή συμφέροντα του Έθνους, ώστε και μόλον ότι είχαν ανάγκην να διατρίψω, εβιάσθην και από φίλους ν’ αναχωρήσω, φοβηθείς τα επακόλουθα. Εις τοιαύτην των πραγμάτων κατάστασιν, ευγενέστατε, είναι των αδυνάτων όχι μόνον να διδασκαλεύσω εις την πόλιν εκείνην, αλλ' ούτε ημέραν να μείνω. Δέν πρέπει προσέτι ν' αποσιωπήσω ότι και το σχολείων είναι στρατών και εις αθλίαν κατάστασιν... Όλοι αληθώς, ευγενέστατε, οι πολίται της Καλαμάτας είναι αγαθοί, και τολμώ να σας διαβεβαιώσω ότι ούτε δέκα πέντε δεν είναι οι κακοφρονούντες, και αυτοί όχι και όλοι Καλαματιανοί. Ο διοικητής Τομπακάκης, υποβάλλοντας την αναφοράν του Μπούα προς την Γραμματείαν της Επικρατείας, παρατηρεί: Αι δε καθημεριναί εκθέσεις διαφόρων πολιτών προς την διοίκησιν ταύτην επιβεβαιούν τα ενδιαλαμβανόμενα...42
5. ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η ενέργεια των Μανιατών προς Καλαμάταν έχει όλα τα χαρακτηριστικά αμφιβίου επιχειρήσεως με πλήρη κυριαρχίαν της θαλάσσης υπό των επιτιθεμένων. Η αμφίβιος επιθετική δύναμις των στασιαστών -500 άνδρες περίπου- επιβιβασθείσα εις Μέσα Μάνην, κυρίως εις Λιμένι, απεβιβάσθη την 22 Αυγούστου εις Κιτριές, των οποίων η ολιγάριθμος φρουρά παραμείνασα αβοήθητος εσυνθηκολόγησε μετά πολύωρον αντίστασιν. Άδικος κρίνεται ο χαρακτηρισμός του Μπούα: η δειλία του αρχηγού εφάνη η αιτία (της παραδόσεως)43. Αί ενδιάμεσοι περιοχαί από Μέσα Μάνη μέχρι Καλαμάτα, δηλ. Ζυγός, Ανδρούβιστα, Σταυροπήγι (τ. δήμοι Λεύκτρου, Καρδαμύλης και Αβίας αποτελούντες την Έξω Μάνην), ήσαν κατά πλειοψηφίαν αν όχι εχθρικαι προς τους στασιαστάς, τουλάχιστον όμως ουδέτεραι44. Δι ο και οι στασιασται από Κιτριες δεν επροχώρησαν πέραν της μιάς ώρας προς το εσωτερικόν, μέχρι Κάτω Δολούς, διά να καλύψουν το πλευρόν των.
Η κατάληψις του Αρμυρού έγινεν αφού απεχώρησεν η φρουρά, κατόπιν ασκήσεως ψυχολογικής βίας και φόβου των Καπετανάκηδων περί καταστροφής των οικιών των υπό του πυροβολικού των υδραϊκών πλοίων45. Το καταρτισθέν σχέδιον καταστροφής των στασιαστών εις τον χώρον μεταξύ Αρμυρού- Αγιασώ, διά προσβολής τούτων υπό των Κυβερνητικών από Αγιασώ και υπό του Γιαννέα από Σέλιτσα ήτο ορθόν∙ η επαμφοτερίζουσα όμως στάσις του Γιαννέα δεν άφηνεν ελπίδας επιτυχίας.
Αί διεισδύσεις ολιγαρίθμων στασιαστικών σωμάτων εις Γιανιτσάνικα την 27 Αυγ. και εις Ντουάναν την 30 κρίνονται ως εξαιρετικώς τολμηραί ενέργειαι. Η προσπάθεια του Γενναίου προς εξουδετέρωσιν των ωχυρωμένων εις τους πύργους Κανερίνη ήτο φυσικόν να αποτύχη, καθ' όσον η εκπόρθησις οικημάτων χωρίς ειδικά μέσα (διά την εποχήν εκείνην πυροβολικόν, υπόνομοι) είναι δυσχερεστάτη επιχείρησις46.
Η οργάνωσις αμύνης της Καλαμάτας υπό των Κυβερνητικών παρουσιάζεται εξαιρετικά στατική και παθητική. Όλοι οι στρατιώται κατανέμονται εις τα ακρινά σπίτια47 της πόλεως και αναμένουν την επίθεσιν, μοιραίως δε την ήτταν. Μία δύναμις, έστω και μικρά, τοποθετημένη εκτός της πόλεως προς Τούρλες ή και ανατολικώτερον, με αποστολήν να προσβάλη τα πλευρά και τα νώτα των επιτιθεμένων θα καθιστούσε την άμυναν ενεργητικήν και κατά συνέπειαν αποτελεσματικήν.
Η μεγαλυτέρα όμως αδυναμία της αμύνης ήτο η υπονόμευσις του ηθικού των αμυνομένων, ιδίως των αρχηγών48, αποτέλεσμα του προηγηθέντος ψυχολογικού πολέμου εκ μέρους των στασιαστών. Η μακρά και συστηματική προπαγάνδα της αντιπολιτεύσεως είχε δημιουργήσει κλίμα συγχύσεως και δυσπιστίας εις τας τάξεις των κυβερνητικών ως προς τας επιδιώξεις και την ορθότητα ενεργειών των δύο αντιμαχομένων. Καχυποψία, έλλειψις αμοιβαίας εμπιστοσύνης και φόβος διά προδοσίαν επικρατούσαν μεταξύ πληθυσμού και στρατιωτικών αλλά και των στρατιωτικών μεταξύ των49. Τα ανωτέρω είχον επιφέρει μείωσιν της μαχητικής ικανότητος των αμυνομένων δια κάμψεως της προς αντίστασιν θελήσεώς των. Ούτω, την νύκτα της Τετάρτης 2 Σεπτεμβρίου, συμπαρομαρτούντος και του σκότους, η ηγεσία κατελήφθη από πανικόν, με αποτέλεσμα να ληφθή η βεβιασμένη απόφασις της αμέσου και φυσικά ατάκτου εγκαταλείψεως της πόλεως. Είναι τα επακόλουθα δράσεως της σήμερον γνωστής «πέμπτης φάλαγγος». Εις τας ενεργείας των στασιαστών παρατηρούμεν περίσκεψιν. Μετά την δημιουργίαν προγεφυρώματος εις Κιτριές δεν σπεύδουν να συγκρουσθούν με τους Καπετανάκηδες εις Αρμυρό, αλλά χρησιμοποιούντες την μέθoδoν των διαπραγματεύσεων και της επιδείξεως ισχύος, τους αναγκάζουν να αποχωρήσουν χωρίς μάχην. Η επίθεσις κατά της Καλαμάτας εξαπολύεται αφού έχει περισφιχθή η πόλις από Γιανιτσάνικα και Ντουάνα και έχει προηγηθή συστηματικός ψυχολογικός πόλεμος και υπονόμευσις του ηθικού των κυβερνητικών στρατευμάτων. Οι στασιασταί διαθέτουν στρατιώτας ατάκτους βέβαια, αλλά αποφασιστικούς, γενναίους, μαχητικούς, με επιθετικόν πνεύμα και φανατισμόν. Φυσικά το κίνητρον της λεηλασίας, παρά την αντίθετον επιθυμίαν και προσπαθείας των αρχηγών, ενισχύει σοβαρώς την επιθετικότητα των Μανιατών. Αποτέλεσμα των ανωτέρω υπήρξε να επιβληθούν οι άτακτοι πεζοί στασιασταί επί των Κυβερνητικών, οι οποίοι διέθετoν μεγαλυτέραν δύναμιν, ιππικόν, εφεδρείας εις Καρύταιναν και άλλας επαρχίας υπό τον γενικόν αρχηγόν Θ. Κολοκοτρώνην, είχον δε όπισθέν των ολόκληρον τον κρατικόν μηχανισμόν της καποδιστριακής πολιτείας.
Ως προς την ανάμιξιν των ξένων, βλέπομεν τον Ρώσον ναύαρχον να ενεργή ως αρχηγός ναυτικού της Κυβερνήσεως κατά των στασιαστών. Από την άλλην πλευράν τα Γαλλικά στρατεύματα υποστηρίζουν ολοφάνερα τους «συνταγματικούς» στασιαστάς Μανιάτες, ενώ ταυτοχρόνως καταλαμβάνουν την Καλαμάταν, αρνούμενοι να αποχωρήσουν, παρά τα διαβήματα της Κυβερνήσεως50. Ούτως, η θλιβερωτέρα πτυχή των γεγονότων, τα οποία εξ αφορμής της εκθέσεως Μπούα εξητάσαμεν, είναι η άμεσος και ενεργός επέμβασις των Γάλλων και Ρώσων εις τας εσωτερικάς υποθέσεις των Ελλήνων. Τα απατηλά συνθήματα και αι ενέργειαι των ξένων οξύνουν τας αντιθέσεις και ενισχύουν τον ολέθριον διχασμόν.
Κων. Λ. Κοτσώνη, Ταξιάρχου ε.α.
"Κατάληψις της Καλαμάτας από τους Μανιάτες, 1831, (κατ΄ ανέκδοτον έκθεσιν)"
Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1977
1. Βλ. A) Πηγαί: Νικ. Σπηλιάδου, Απομνημονεύματα, έκδ. ΓΑΚ, τ.Θ, Αθήναι 1970, σσ.232-250 και т.IГ, Αθήναι 1974, σσ.512-524. N. Κασομούλη, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, τ.Γ, Αθήναι 1942, σσ.345-370. Γενναίου Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα, εκδ. Τσουκαλά, Αθήνα 1956, σσ.208-212. Τού ιδίου. Απομνημονεύματα, έκδ. ΓΑΚ, Αθήναι 1961, σσ.62-65. Παν. Παπατσώνη, Απομνημονεύματα, έκδ. ΓΑΚ, Αθήναι 1960, σσ.97 -98. Β) Συνθετικαί εργασία στηριζόμεναι κυρίως επί ανεκδ. εγγράφων: Χρ. Λούκου. Η περιοδεία του Ανδρέα Μεταξά στην Πελοπόννησο (1830), «Μνήμων», τ.Β (1972), σσ.187-256. Του ιδίου. Ο κυβερνήτης Ιω. Καποδίστριας και οι Μαυρομιχαλαίοι, «Μνήμων», τ.Α (1974), σσ.1-110.
2. Ο Πέτρος Μπούας, γεννηθείς εις Κέρκυραν το 1804, διωρίσθη υπό της Κυβερνήσεως διδάσκαλος του αλληλοδιδακτικού σχολείου Καλαμάτας την 6 Φεβρουαρίου 1830, έφθασε δε εις την πόλιν την 11 του ιδίου μηνός με πρόσθετον καθήκον, εκτός της διδασκαλίας, την επίβλεψιν δι' ανέγερσιν αλληλοδιδακτικού διδακτηρίου. Ο Γραμματεύς της παιδείας Ν. Χρυσόγελος εις το σχετικόν έγγραφον προς τον προσωρινόν διοικητήν Δυτ. Σπάρτης, Καλαμάτας κλπ. αναφέρει μεταξύ άλλων: ...η Γραμματεία κρίνει χρέος της να συστήση εις την πρόνοιάν σας τον διδάσκαλον τούτον, ως ικανόν και έμπειρον της οποίας εμπιστεύεται επηρεσίας, καθ’ άς φέρει επισήμους αποδείξεις. Απ. B Δασκαλάκη, Κείμενα-πηγαι της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, σειρά III, σ.750. Με κολακευτικούς χαρακτηρισμούς διά τον Μπούαν εκφράζεται και ο Ανδρ. Μεταξάς, διερχόμενος εκ Καλαμάτας ως έκτ. επίτροπος Πελοποννήσου τον Σεπτ. 1830. Αυτόθι, σσ.1345-1346. Περί καταγωγής του, ηλικίας κλπ. βλ. αυτόθι, σ.1504. Το υπό την εποπτείαν του Μπούα ανεγειρόμενον διδακτήριον ωλοκληρώθη, τα εγκαίνιά του δε έγιναν την Δευτέραν 8 Ιουνίου 1831, παρουσία των αρχών, των γονέων και πλήθους κόσμου, με αγιασμόν και πανηγυρικήν ομιλίαν του διδασκάλου, μόλις τρείς μήνας προ των ιστορουμένων γεγονότων. Αυτόθι, σσ.1919-1920. Το κτίριον αυτό ευρίσκετο κοντά εις την ανατολικήν είσοδον του Αλεξανδρακείου Γηροκομείου, κατεδαφισθέν μετά το 1934. Πότη Οικονομάκη, Το Τζαμί... και "Αλληλοδιδακτική", Καλαμάτα 1964, σσ.8-11, 21-34.
Πληροφορίας περί Μπούα βλ. και εις : Μ. Φερέ του, Η παιδεία στην Καλαμάτα στην Τουρκοκρατία και μέχρι του 1835,«Μεσσηνιακά Γράμματα»,τ.Α(1956), σσ.495- 500. Ελ Μπελιά, Η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδιο τριακήν περίοδον (1828-1832), εν Αθήναις 1970, σσ.54, 75, 92, 105, 110, 123 - 124, 127, 131, 136 - 137. Βλ. ΓΑΚ, Εκτ. Επίτροποι, φ.98.
Πληροφορίας περί Μπούα βλ. και εις : Μ. Φερέ του, Η παιδεία στην Καλαμάτα στην Τουρκοκρατία και μέχρι του 1835,«Μεσσηνιακά Γράμματα»,τ.Α(1956), σσ.495- 500. Ελ Μπελιά, Η εκπαίδευσις εις την Λακωνίαν και την Μεσσηνίαν κατά την Καποδιο τριακήν περίοδον (1828-1832), εν Αθήναις 1970, σσ.54, 75, 92, 105, 110, 123 - 124, 127, 131, 136 - 137. Βλ. ΓΑΚ, Εκτ. Επίτροποι, φ.98.
3. Αρχείον της Κοινότητας Ύδρας, τ. ΙΕ, εν Πειραιεί 1931, σσ.456, 501. ΓΑΚ, Γενική Γραμματείας φ.274, 22 Αυγ. 1831, δ/της Καλαμάτας πρός Κυβέρνησιν. Τό Μέζαπον ευρίσκεται εις τόν μυχόν του όμωνύμου κόλπου, 15 χλμ. νοτίως Τσίμοβας (Αρεοπόλεως). Ο διοικητής της φρουράς ανήκεν εις τόν κλάδον των Μαυρομιχαλαίων Πιερράκων της Τσίμοβας, πολιτικώς αντιθέτων πρός την οικογένειαν του Πετρόμπεη.
4. Επί της μοίρας επέβαινε τριμελής επιτροπή τών «συνταγματικών», φέρουσα οδηγίας δράσεως. Περί συγκροτήσεως τής μοίρας και τής επιτροπής βλ. Αρχείον Υδρας, τ.ΙΕ, σ.501, Ν. Σπηλιάδου, Απομνημ., εκδ. ΓΑΚ, τ.ΙΓ ́, σ.514.5. ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, Η Μάνη και ό Καποδίστριας, φ.221, 25 Σεπτ. 1831, κάτοικοι Μαραθονησίου πρός έκτ. επίτροπον Σπάρτης (Μάνης): Σάς είναι γνωστόν ότι οι Μαυρομιχάληδες έξεστράτευσαν κατά της Καλαμάτας μόνον μέ Μεσομανιάτες και Τζιμοβιώτες. Μέσα Μάνη όνομάζεται η περιοχή από Οιτύλου μέχρι Ταινάρου, ενώ αμέσως βορείως Οιτύλου μέχρι Αγιασώ ονομάζεται Eξω Μάνη.
6. Η φρουρά Κιτριών απετελείτο από 20 στρατιώτας υπό τον Κωνστ. Τζανετάκην και Παναγ. Καλλικούνην. Περί των συμβάντων εις Κιτριές βλ.: ΓΑΚ, Γεν. Γραμμικτ., φ.274, τρία τελεσίγραφα. Εμμ. Γ. Βούλγαρη 21 και 22 Αυγ. προς κατοίκους και διοικητάς φρουράς Kιτριών περί παραδόσεως. ΓΑΚ, Γεν. Γραμματι, φ.274, 24 Αυγ. 1831, διοικητής φρουράς Κιτριών από φρούριον Σταυροπηγίου προς διοικητήν Καλαμάτας, και διοικητής Καλαμάτας προς Κυβέρνησιν. ΓΑΚ, Πληρεξούσιος Τοποτηρητής, φ.19, 25 Αυγ. 1831, Γενν. Κολοκοτρώνης από Καλαμάτα πρός τον πατέρα του εις Καρύταινα. Προς το ξημέρωμα την Κυριακή (23 Αυγ.) έφθασα ενταύθα εύρον τές Κιτριές και επαπειλούντο, και πρός το βράδυ παρεδόθησαν.
7. Έκθεσις, στ.3-7.
8. ΓΑΚ, Πληρεξ. Τοποτηρητής, φ. 19, 26 Αυγ. 1831, Γενν. Κολοκοτρώνης από Καλαμάτα πρός τον πατέρα του. Βλ. σχεδιάγραμμα, Πίναξ ΙΓ',
9. ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ., φ.274, 27 Αυγ. 1831, διοικητής Καλαμάτας προς Κυβέρνηov. Έκθεσις, στ.8-16.
10. Εις την Έκθεσιν, στ.17, αναφέρονται έως 40. Εις αναφοράν Καλαματιανών προς Κυβερνήτην ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ, φ.275, 8 Σεπτ. 1831 αναφέρονται τριάκοντα εξ αυτών.
11. Τα οικήματα ευρίσκοντο εις την περιοχήν κτήμα Καρέλια-Κουρακλαίικα,
12. Φαίνεται ότι εξήλθε το σύνολον της φρουράς, διότι ο Μπούας εις Εκθεσιν, στ.22, αναφέρει με έως 600 πεζούς και ιππείς∙ οι δε κάτοικοι αναφέρουν: Οι οπλαρχηγοί εξεκίνησαν μεθ' όλων τών στρατιωτών και ιππέων και επολιόρκησαν την οικίαν του Κανερίνη∙ βλ. αναφοράν, υποσημ. 4 ανωτέρω.
13. Έκθεσις, στ.25-28.
14. Έκθεσις, στ. 37, 44: κυβερνητικοι ν.2, τρ. 7. στασιασται ν.1, τρ.2-3. Γενν. Κολοκοτρώνη, Απομνημ., έκδ. Τσουκαλά, σ.211: νεκροί και τραυματίαι κυβερνητικοί 8.
15. Έκθεσις, στ.38–42.
16. Βλ. αναφοράν υποσημ. 4, σ.200, Εκθεσις, στ.42 - 43.
17. Ο Γενν. Κολοκοτρώνης, Απομνημ. έκδ. ΓΑΚ, σ.64, προσπαθεί να διασκεδάση την αποτυχίαν αναφέρων. Ο Γενναίος φθάσας εις Καλαμάτα με ολίγους και με το τάγμα του Βλαχοπούλου έδίωξε τους Μανιάτας από πέριξ των Καλαμών Γιανιτσάνικα.
18. Προκήρυξις «συνταγματικής διοικητικής επιτροπής της Σπάρτης» εις Χρ. Λούκου, Η κατάληψη της Καλαμάτας από τους Μανιάτες το 1831 και η επέμβαση των Γάλλων στις διενέξεις των Ελλήνων, «Μνήμων», τ.Α (1971), σσ.95-97. Αναφορά υποσημ. 4, σ.200. Ο Μπούας εις Έκθεσιν, στ.47-48, αναφέρει ότι η Ντουάνα κατελήφθη την 31 Αύγ., προφανώς διότι τότε το επληροφορήθη, εφ' όσον η κίνησις έγινε την προηγουμένην νύκτα.
19. Βλ. σχεδιάγραμμα, Πίναξ Γ'.
20. Περί του θέματος βλ. και μελέτην υποσημ. 5 ανωτέρω. Εδώ θα εξετασθή η επιχειρησις κυρίως από τεχνικής και τακτικής απόψεως, βάσει της Εκθέσεως Μπούα, ώς και άλλων συναφών στοιχείων.
21. Ο Ν. Κασομούλης, Απομνημ., τ.Γ, σ.360, αναφέρει ότι το τάγμα έφθασεν εις την Καλαμάταν την 27 Ιαν. 1831.
22. Αυτόθι, σ.305.
23. Γενν. Κολοκοτρώνη, Απομνημ., εκδ. Τσουκαλά, σ.2:11.
24. Αυτόθι, σ.211, αναφέρονται 300 στρατιώται. ΓΑΚ, Πληρεξ. Τοποτηρ., φ.19, 25 Αυγ. 1831, Ιωάνν. Κολοκοτρώνης πρός τον πατέρα του αναφέρει 350. ΓΑΚ, Πληρεξ. Τοποτηρ. φ.19, 25 Αυγ. 1831, Ιωάνν. Κολοκοτρώνης πρός Αύγουστ, Καποδίστριαν αναφέρει 400 στρατιώτας. Μεταξύ αυτών περιελαμβάνοντο ό Νικήτας Φλέσας με Πολιανίτες, και ό Γιαννάκης Γκρίτζαλης με Ντρέδες (ορεινούς Τριφυλίους).
25. ΓAK, Πληρεξ. Τοποτηρ., φ.19, 25 Αυγ. 1831, Ιωάνν. Κολοκοτρώνης από Καλαμάτα προς τον πατέρα του: Δι ευχής σου, προς το ξημέρωμα την Κυριακήν (23 Αυγ.) έφθασα ενταύθα.
26. Γενν. Κολοκοτρώνη. Απομνημ., έκδ. Τσουκαλά, σ.2:11.
27. ΓΑΚ, Γραμματεία Στρατιωτικών, φ.112, 21 Σεπτ. 1831, Ιωάνν. Κολοκοτρώνης προς Γραμμ. Στρατιωτικών.
28. Γενν. Κολοκοτρώνη, Απομνημ., έκδ. Τσουκαλά, σ.212. Αιά κατεχομένας οικίας έχομεν τας ακολούθους ειδήσεις:
α) Οικία Στ. Βαρελοπούλου ευρίσκετα πρός τό μέρος του χωρίου Γιανιτσάνικα, κατεχομένη από τον Ν. Φλέσα με 50 στρατιώτας του, παρεδόθη την πρωίαν 2 Σεπτ. χωρίς μάχην, βλ. ανωτέρω έγγραφον υποσημ.1.
β) Οικία Παν. Κατριμπάνου κοντά εις την προηγουμένην, κατεχομένη από 40 στρατιώτας παρεδόθη όμοίως βλ. Γενν. Κολοκοτρώνη, Απομνημ. έκδ. Τσουκαλά, σ.211.
γ) Οικία Μπάστα κατεχομένη από 22 στρατιώτας ύπό τόν λοχαγόν τού τάγματος Δημ. Βλαχόπουλον, δεν γνωρίζομεν που εύρίσκετα, εγκατελείφθη το έσπέρας τής 2 Σεπτ. βλ. Εκθεσις, στ.83-85
δ) Οικία Πανάγου Πικουλάκη ευρίσκετο παρά την Φραγκόλιμναν, κατεχομένη από τόν αδελφών του και άγνωστον αριθμόν στρατιωτών, κατελήφθη κατόπιν μάχης την πρωίαν τής 3 Σεπτ, βλ. Έκθεσις, στ.101-108.
29. Περί της δυνάμεως τών Μανιατών έχομεν τάς ακολούθους ειδήσεις: α) Εκθεσις, στ.4, 300. β) Ν. Σπηλιάδου, Απομνημ., έκδ. ΓΑΚ, σ.514, 350. γ) Αρχείον Ύδρας, τ.ΙΕ , σ.501, 350. δ) ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ., φ.274, 27 Αυγ. 1831, διοικητής Καλαμάτας πρός Κυβέρνησιν, 500. Ολοι σχεδόν, ώς είδομεν, είναι Μεσομανιάτες. Δεν έλαβον ενισχύσεις από Σταυροπηγιώτας, παρά τάς γενομένας εκκλήσεις: ΓΑΚ, Γεν, Γραμμι., φ.275, 30 Αυγ. 1831, Κατσάκος πρός Σταυροπηγιώτας ΑΚ, Γεν. Γραμμ., φ.275, 31 Αυγ. 1831, «Συνταγματική Επιτροπή» πρός κατοίκους Σταυροπηγίου. Ο Γενναίος Κολoκοτρώνης εις Απομνημ., έκδ. Τσουκαλά, σ.211, αναφέρει 1.500, και εις Απομνημ., έκδ. ΓΑΚ, σ.64, αναφέρει 2.000, προφανώς διά να δικαιολογηθή κάπως η αποτυχία του κατά την άμυναν της πόλεως.
30. Περί του ανδρός βλ. Σ. Β. Κουγέα, Ο τάφος ενός Ελληνος αγωνιστού εις το Μόναχον (του Ηλία. Κατσάκου Μαυρομιχάλη), Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, έτος ΙΕ, (1936), σσ.433-446.
31. Εκθεσις, στ.50.
32. Εγγραφον, υποσημ.1, σ.203,
33. Αυτόθι, όπου ο Γενναίος αναφέρει και το εξής: Ο Α. Φλέσας είχεν ανάψει πυράν έξωθεν της οικίας του, σημείον προσκλήσεως, ώς με πληροφορούν πολλοί οίτινες την είδον. Γενν. Κολοκοτρώνη, Απομνημ., έκδ. Τσουκαλά, σ.211. Εκθεσ., στ.56-58.
34. Εκθεσις, στ.63-92. ΓΑΚ, Γεν. Γραμματεία, φ.275, 8 Σεπτ. 1831, κάτοικοι Καλαμάτας πρός Κυβερνήτην: Περί τα μέσα της νυκτός, ο διοικητής Ι. Τομπακάκης μετά του αστυνόμου Ζ. Μαράτου και λοιπών αρχών και το στρατιωτικόν ανεχώρησαν κρυφίως, χωρίς καν να ειδοποιήσουν ημάς τους δυστυχείς...
35. Έκθεσις, στ.100-104.
36. ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ., φ.275, 8 Σεπτ. 1831 κάτοικοι Καλαμάτας προς Κυβερνήτην.
37. ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ., φ.275, 6 Σεπτ. 1831, αναφορά Κ.Π.Κυριακού από χωρίον Λαδά. Γ.Α.Κ. Γεν. Γραμμ., φ.275, 8 Σεπτ. 1831, Σταυρ. Καπετανάκης από Σκαρδαμούλα πρός Αύγ., Καποδίστρια. Χρ., Λούκου. Η κατάληψη,..., σσ.100-101.
38. Ιωάννου Κολοκοτρώνη, Διάφορα έγγραφα και επιστολαί... αφορώντα τάς κατά το 1832..., Αθήνησι 1856, σσ.32-33.
39. Εφημ. «Απόλλων», φύλλον 57Α 23.9.1831. Περί τής εξελίξεως τών γεγονότων μετά την αποχώρησιν τών Μανιατών, την επέμβασιν των Γάλλων, βλ. Χρ. Λούκου, Η κατάληψη. σσ.83 κεξ.
40. ΓΑΚ, Γραμμ. Στρατιωτ., φ.110, 14 Σεπτ. 1831 , Θ. Κολοκοτρώνης πρός Γραμμ. Στρατιωτ., αναφέρονται 80. Γ.Α.Κ., Εκτακτοι Επίτρογιοι φ. 98, 16 Σεπτ. 1831, Θ. Κολοκοτρώνης πρός έκτ. επίτρ. Π. Α. Αναγνωστόπουλον, αναφέρονται 30.
41. ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ. φ.276, 17 Σεπτ. 1831, Π. Μπούας πρός διοικητήν Καλαμάτας και Νησίου.
42. ΓΑΚ, Γεν. Γραμματεία, φ.276, 18 Σεπτ. 1831, διοικητής Καλαμάτας και Νησίου πρός Γραμμ. Επικρατείας.
43. Έκθεσις, στ.6 - 7.
44. Η «Συνταγματική Επιτροπή» τών στασιαστών απετελείτο άποκλειστικώς από Μεσομανιάτες. Αν. Π. Μαυρομιχάλης, Ιωάνν. Κατσής Μαυρομιχάλης, Α. Πικουλάκης, Π. Κοσονάκος, Δ. πουλικάκος, Π. Γερακαράκος, Θ. Τζουμάκος, Δεμέστιχας, Ν. Τεκουλάκος. Βλ. και ΓΑΚ, Γεν. Γραμμ., φ. 275, 8 Σεπτ. 1831, αναφορα εκτ. επιτρ, Σπάρτης (Μάνης). Π.Α. Αναγνωστοπούλου προς Κυβερνήτην.
45. Ερείπια οικιών των Καπετανάκηδων υπάρχουν εις Αρμυρό μέχρι σήμεραν αμέσως δυτικώς της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου. Ο Γιαννέας δι΄αναφοράς του προς τον Καποδίστριαν δικαιολογεί την εγκατάλειψιν της θέσεως. Ο Κυβερνήτης, είς απάντησιν υπογραφομένην υπό του ιδίου, ευρίσκει βασίμους τας δικαιολογίας. Η από τας 4 του παρόντος επιστολή σας με εσαφήνισε καλά τας λυπηράς αιτίας, όσας σάς εβίασαν ν' αφήσετε την θέσιν του Αλμυρού βλ. ΓΑΚ, Βλαχογιάννη, Η Μάνη και ο Καποδίστριας, φ.221, 14 Σεπτ. 1831, Ι. Καποδίστριας προς Γιαννέαν.
46. Υπενθυμίζεται η αδυναμία χιλιάδων στρατιωτών του Ομέρ Βρυώνη να εκπορθήσουν το Χάνι της Γραβιάς την 8 Μαΐου 1821, υπερασπιζόμενον υπό τών ολίγων επαναστατών του Οδ. Ανδρούτσου.
47. Γενν. Κολοκοτρώνη, Απομνημ., έκδ. Τσουκαλά, σ.212.48. Έκθεσις, στ.68-79.
49. Ο φόβος δεν ήταν αβάσιμος, ώς είδομεν. Ο Νικήτας Φλέσας, πενθερός του Κων/ νου Μαυρομιχάλη, παρέδωσε την θέσιν, που είχεν αναλάβει να υπερασπισθή, εις τους στασιαστάς, προσχωρήσας πρός αυτούς και καυχώμενος διά την πράξιν του Εις φίλους του, όταν κατελήφθη ή Καλαμάτα την 3 Σεπτεμβρίου. Προς Παπαφωτεινόν εις Ντελήμεμη (Αίθαία), Έμαθες ότι τους εδώσαμε του διαβόλου. Και πρός φίλους του κατοίκους Δυρραχίου. Στοχάζομαι ότι εμάθατε τών φίλων τί τους έγινε, όπου έφυγαν πομπεμένοι από Καλαμάτα... ΓΑΚ, Γραμμ. Στρατιωτικών, φ.112.
50. Διά την επέμβασιν τών Γάλλων εις τάς διενέξεις τών Ελλήνων βλ. Χρ. Λούκου, Η κατάληψη..., σσ.82-94.