Το Λεύκτρον (ή Λεύκτρα στον Παυσανία και στον Πλίνιο) στην Α πλευρά του Μεσσηνιακού κόλπου [πίν.5.1] δεν πρέπει να συγχέεται με τα Λεύκτρα (ή Λεύκτρον στον Παυσανία) στη ΒΔ Λακωνία, στα σύνορα με την Αρκαδία1. Η πρωιμότερη γραπτή μαρτυρία που έχουμε είναι από τον Στράβωνα, που αναφέρει το Λεύκτρον στον Μεσσηνιακό κόλπο, μεταξύ του Οιτύλου και της Καρδαμύλης, ως αποικία των βοιωτικών Λεύκτρων. Λίγο παρακάτω λέει ότι ιδρύθηκε από τον Πέλοπα, όπως και η Χαράδρα και οι Θαλάμαι, ο οποίος έφερε Βοιωτούς, όταν η αδελφή του Νιόβη παντρεύτηκε τον Αμφίονα. Αλλού το χαρακτηρίζει ως λακωνικό και αναφέρει ότι επί Φιλίππου Β’ το διεκδίκησαν οι Μεσσήνιοι2. Στα αυτοκρατορικά χρόνια το Λεύκτρον ανήκει στη Λακωνία, όπως φαίνεται από τον Πλίνιο και τον Πτολεμαίο, ενώ και ο Παυσανίας το συμπεριλαμβάνει στις πόλεις των Ελευθερολακώνων, αν και μεταφέρει τους ισχυρισμούς των Μεσσηνίων που θεωρούσαν ότι η πόλη ήταν μεσσηνιακή τον παλαιό καιρό3. Δεν μπορούμε να πούμε αν το Λεύκτρο ιδρύθηκε από τους Μεσσήνιους το -369 ή προϋπήρχε ως οικισμός4, αν και, όπως θα δούμε, η κατοίκηση της περιοχής τεκμηριώνεται αρχαιολογικά κατά την κλασική εποχή.
Ο Παυσανίας είναι η μοναδική πηγή που διαθέτουμε για τις λατρείες της πόλης. Μέσα από τις λατρείες, κάποιες εκ των οποίων φαίνεται ότι είναι περισσότερο λακωνικές, εκφράζονται οι μεσσηνιακές διεκδικήσεις, που ίσως ανάγονται στην περίοδο της μεσσηνιακής κυριαρχίας στον -4ο αι. Ο Παυσανίας μαρτυρεί ότι οι κάτοικοι τιμούν ιδιαίτερα τον Ασκληπιό, που τον θεωρούν γιο της Αρσινόης, γεγονός που ο περιηγητής υποθέτει ότι σχετίζεται με τον ισχυρισμό των Μεσσηνίων για την προέλευση του ονόματος της πόλης από τον Λεύκιππο, τον αδελφό του Τυνδάρεω, που βασίλευε στη Μεσσηνία5. Δεν κάνει λόγο όμως για κάποιο ιερό του θεού, παρά μόνο αναφέρει ότι υπάρχει ένα μαρμάρινο άγαλμα του Ασκληπιού, καθώς και ένα της Ινούς σε άλλη θέση. Στη συνέχεια κάνει λόγο για το ναό και το άγαλμα της Κασσάνδρας, που οι ντόπιοι ονομάζουν Αλεξάνδρα, και για ξόανα του Απόλλωνα Καρνείου, «όμοια με εκείνα που συνηθίζουν να κάνουν οι λακεδαιμόνιοι της Σπάρτης». Αμέσως μετά αναφέρει: «Ἐπὶ δὲ τῆς ἀκροπόλεώς ἐστιν ἱερὸν καὶ ἄγαλμα Ἀθηνᾶς· καὶ Ἕρωτος ἐστιν ἐν Λεύκτροις ναὸς καὶ ἄλσος·…»6. Ολοκληρώνοντας τον λόγο του για την πόλη σημειώνει ότι επί των ημερών του βρέθηκε ένα άγαλμα του Ιθωμάτα Δία σε δάσος που καταστράφηκε από πυρκαγιά, γεγονός που αποδεικνύει για τους Μεσσήνιους ότι παλιά τα Λεύκτρα ανήκαν στη Μεσσηνία· ωστόσο ο Παυσανίας αντιπροτείνει ότι μπορεί Λακεδαιμόνιοι να κατοικούσαν εκεί ανέκαθεν και να λάτρευαν αυτόν τον θεό7.
Το αρχαίο Λεύκτρο βρίσκεται στην περιοχή του παραθαλάσσιου χωριού Στούπα της μεσσηνιακής Μάνης, κοντά στο σύγχρονο χωριό Λεύτρο, περίπου 6 χμ. ΝΑ της Καρδαμύλης. Στο Ν άκρο της Στούπας, δίπλα στην εθνική οδό, υπάρχει ένας φυσικά οχυρός λόφος, ύψους περίπου 30μ., με τα ερείπια του φραγκικού οχυρού Beaufort στην επίπεδη κορυφή του. Ο λόφος αυτός ταυτίζεται με την ακρόπολη της αρχαίας πόλης. Από αυτήν δεν αναφέρονται καθόλου αρχαία λείψανα που θα μπορούσαν να συνδεθούν με το ιερό της Αθηνάς. Αλλά και από την ίδια την πόλη ελάχιστα είναι γνωστά8.
Αναφέρονται γενικά αρχαιότητες από τα κλασικά ως τα ρωμαϊκά χρόνια στους πρόποδες του λόφου και στη γύρω πεδιάδα, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν ψηφιδωτά δάπεδα των ρωμαϊκών χρόνων. Κοντά στο μικρό ξωκλήσι του Αγ. Νικολάου παρά την εθνική οδό, περίπου 190μ. Α της ακρόπολης, ήταν ορατά κάποια αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία συνδέονται με το ιερό του Ασκληπιού, καθώς στην περιοχή είχε βρεθεί κι ένας μικρός μαρμάρινος ενεπίγραφος βωμός των αυτοκρατορικών χρόνων για τον θεό9. Το 2003 ο Sachs αναφέρει ότι δεν διακρίνονται καθόλου αρχαία ίχνη, η πεδιάδα γύρω από τον λόφο έχει σχεδόν ολοκληρωτικά ανοικοδομηθεί, ενώ ο λόφος δεν είναι προσβάσιμος και καλύπτεται από έντονη βλάστηση10. Διαθέτουμε, ωστόσο, μία ένδειξη για τη λατρεία της Αθηνάς στο Λεύκτρο. Πρόκειται για μία μικρή μαρμάρινη κεφαλή αγαλματίου (ύψους 0,095μ.), που ανακοινώθηκε ως τυχαίο εύρημα μαζί με μία ρωμαϊκή επιγραφή («Φειδίας Ἀφροδισίου ἐποίει»)11. Η αδημοσίευτη κεφαλή της Αθηνάς εκτίθεται στο Μπενάκειο Μουσείο της Καλαμάτας, όπως κι ένα άλλο αξιόλογο εύρημα άγνωστης ακριβούς προέλευσης, ένα «υπερμέγεθες εξαίρετον μαρμάρινον υπέρθυρον κλασικών χρόνων εκ της περιοχής του Λεύκτρου» με ανθέμια στις γωνίες του12.
ΕΛΕΝΗ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ:
«ΤΑ ΙΕΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ»
Σημειώσεις:
1 Βλ. για τις γραπτές πηγές Shipley 1997, 247 αρ.48 και IACP 557-558. Ο Πλούτ. Πελ. 7 διηγείται ότι πριν από τη μάχη των Λεύκτρων οι χρησμοί και το όραμα που είχε ο Πελοπίδας εφιστούσαν την προσοχή για τον κίνδυνο των Λεύκτρων, όμως πολλοί Θηβαίοι ήταν αβέβαιοι όσον αφορά την τοποθεσία, «ἐπεὶ καὶ τῆς Λακωνικῆς πολίχνιον πρὸς τῇ θαλάσσῃ Λεῦκτρον ὀνομάζεται, καὶ πρὸς Μεγάλῃ πόλει τῆς Ἀρκαδίας τόπος ἐστὶν ὁμώνυμος». Η πόλη της ΒΔ Λακωνίας μαρτυρείται ήδη από τους Θουκ. 5,54 και Ξεν. Ελλ. 6,5,24 ως Λεῦκτρα, καθώς και από τον Πλούταρχο (Κλεομ. 6,2 και Πελ. 20,4), που τα εντάσσει στη Μεγαλοπολίτιδα, ενώ ο Παυσ. 8,27,4 αναφέρει ότι το Λεῦκτρον ήταν μία από τις πόλεις των Αιγυτών που συνοικίστηκαν στη Μεγαλόπολη, βλ. σχετικά IACP 575 και Shipley 1997, 239 αρ.26.
2 Στρ. 8,4,4 και 8,4,6: «ἔστι δὲ καὶ ἄλλος Παμισὸς χαραδρώδης μικρὸς περὶ Λεῦκτρον ῥέων τὸ λακωνικόν, περὶ οὗ κρίσιν ἔσχον Μεσσήνιοι πρὸς Λακεδαιμονίους ἐπὶ Φιλίππου». Για τον μικρό ή λακωνικό Πάμισο, που διαχωρίζεται έτσι από τον Πάμισο της Μεσσηνίας, αλλά και από το ομώνυμο ποτάμι στην Τριφυλία, βλ. Baladié 1980, 71, 77.
3 Plin. Nat. 4,5,16· Πτολ. 3,16,9· Παυσ. 3,21,7.
4 Βλ. Roebuck 1941, 30 σημ.17. Ο Shipley (IACP 557) θεωρεί ότι δεν μπορούμε να βασιστούμε στη μεταγενέστερη μαρτυρία του Πλούταρχου για την ύπαρξη του Λεύκτρου στην κλασική εποχή· ωστόσο, στις αρχαίες πηγές για το Λεύκτρο δεν περιλαμβάνει περιέργως το χωρίο του Στρ. 8,4,6, ώστε να το συνεκτιμήσει. Ο Hope Simpson (ΜΜΕ 94 σημ.100) υποθέτει ότι υπήρχε κατοίκηση στην περιοχή κατά την αρχαϊκή περίοδο, παρόλο που δεν υπάρχουν λείψανα από τότε.
5 Παυσ. 3,26,4.
6 Παυσ. 3,26,5.
7 Παυσ. 3,26,6. Η Zunino 1997, 108-109 με σημ.60, 263 με σημ.20 βλέπει τη λατρεία του Δία Ιθωμάτα ως ακόμη μία ένδειξη για τη θρησκευτική «κοινή» μεταξύ των δύο περιοχών, ενώ αποδίδει την παράδοση ίδρυσης της πόλης από τον μεσσηνιακό ήρωα Λεύκιππο σε ένα μεταγενέστερο προπαγανδιστικό εύρημα, όχι άσχετο με τη συνωνυμία της πόλης με το μέρος όπου η Σπάρτη υπέστη τη συντριπτική της ήττα.
8 Βλ. Frazer III, 401· Forster 1903-04, 162· Valmin 1930, 203-204, εικ.42· Hope Simpson 1957, 233-234, εικ.2, πίν.47a· MME 290-291 αρ.148· Παπαχατζής 2, 453 σημ.1, εικ.454-455· Sachs 2006, 138-140 αρ.8.
9 IG V1, 1327. Βλ. Forster 1903-04, 162, 176 αρ.22· Valmin 1930, 204 με σημ.88· Riethmüller 2005, 134 με σημ.92-93 (είδε μόνο μερικούς αρράβδωτους σπονδύλους).
10 Sachs 2006, 139.
11 SEG 22,312. Η κεφαλή αναφέρεται ότι βρέθηκε στο χωριό Λεύκτρο και ότι είναι του -4ου αι., βλ. BCH 1959, 640, εικ.20.
12 ΑΔ 25, 1970, 173.