Αρχαία Κορώνη, Πεταλίδι Μεσσηνίας

Το Πεταλίδι είναι παραθαλάσσιο θέρετρο του δήμου Μεσσήνης της Περιφερειακής Ενότητας Μεσσηνίας. Απέχει από την Καλαμάτα 26 χιλιόμετρα. Στο Πεταλίδι, στον λόφο "κάστρο", ήταν χτισμένη η αρχαία Κορώνη. Σώζονται τμήματα του τείχους της αρχαίας ακροπόλεως και υπολείμματα αρκετών κτηρίων. Επίσης σε κοντινή απόσταση υπάρχουν εκτεταμένες εγκαταστάσεις της Ρωμαϊκής εποχής.
Ιδρύθηκε από βοιωτούς εποίκους, περίπου το -365. Γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ διέθετε σημαντικό λιμάνι. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην πόλη υπήρχαν ιερά της Ινούς, της Αρτέμιδος, Ασκληπιού και Διονύσου ενώ αναφέρει τα σημαντικά χάλκινα αγάλματα του Διός και της Αθηνάς. Τον +6ο/ +7ο αιώνα η πόλη εγκαταλείπετε και οι κάτοικοι χτίζουν την νέα τους πόλη στην θέση της αρχαίας Ασίνης. Στην νέα της τοποθεσία, στον Αντίποδα του Ακρίτα, η Κορώνη θα συνεχίσει την πορεία της από τον μεσαίωνα μέχρι σήμερα.

Ιστορία αρχαίας Κορώνης
Είχαν πολύ ταλαιπωρηθεί οι κάτοικοι της Βοιωτίας κατά τη δεκαετία -380/ -370. Η ηγεμονίδα πόλη τους, η Θήβα, είχε τα χρόνια εκεινα την πιο εντυπωσιακή της ηγεσια και είχε βαλθεί να ταπεινώσει τη μεγάλη της αντίζηλο, τη Σπάρτη. Ο στρατηγός τους ο Επαμεινώνδας τελικά, με τη συμμαχία των Αχαιών και των Μεσσηνίων, κατόρθωσε να τη συντρίψει. Το -371 στα Λεύκτρα η Σπάρτη γονάτισε ταπεινωμένη μπροστά στη θύελλα του Επαμεινώντα.
Η Βοιωτία είχε για χρόνια γίνει ο χώρος φοβερών πολεμικών συγκρούσεων. Οι κάτοικοι της Βοιωτικής Κορώνειας που κατάγονταν αρχικά από τη Φθιώτιδα, θεώρησαν τον εαυτό τους πολύ ζημιωμένο από τον πόλεμο. Βγήκαν να αναζητήσουν νέους χώρους για εποικισμό.
Ο Επαμεινώντας τους υπέδειξε την παλιά Μεσσηνιακή πόλη Αίπεια. Κανείς δεν μας μιλά για αυτή την προτίμηση. Μπορεί πάντως η υπόδειξη αυτή να είχε αίτια οικονομικά, μπορεί και πολιτικά. Το καταπληκτικό κλίμα, ο ευφορότατος κάμπος των χωματόλοφων στην παραλιακή λουρίδα και την περιοχή Ριζόμυλου, φαινόταν σαν μια πολύ συναρπαστική υπόσχεση για τους ταλαιπωρημένους Κορωναίους της Βοιωτίας. Ίσως όμως ο πανέξυπνος Επαμεινώντας να τους υπόδειξε το χώρο αυτό, γιατί μπορούσε ουσιαστικά να ελέγχει τον δρόμο για την Ασίνη, που την έκανε επίφοβη η οχυρή της τοποθεσία και το φιλοσπαρτιατικό της παρελθόν. Κι ακόμη, η περιοχή τούτη μπορούσε να ελέγξει τον δρόμο για την Πύλο, τη Μεθώνη και την παραλιακή Τριφυλία.
Σαν αρχηγός του σώματος των Αποίκων από την Κορώνη ορίστηκε ο Επιμηλίδης. Τίποτε δεν γνωρίζουμε για τον άνθρωπο αυτό. Θα έπρεπε όμως να καταγόταν από σπουδαία θρησκευτική γενιά της Κορώνειας, αν συνδέσουμε το όνομά του με τη λατρεία του Ερμή στη Βοιωτία και μάλιστα στην ίδια την Κορώνεια. Λένε μάλιστα πως εκεί υπήρχε ναός αφιερωμένος στον Ερμή Επιμήλιο. Μπορεί λοιπόν να υποθέσει κανείς πως ο Επιμηλίδης καταγόταν από συγκεκριμένη ιερατική γενιά της Κορώνειας και ασφαλώς το γεγονός τούτο θα 'ντυσε την επιχείρηση του αποικισμού- ανεξάρτητα με τα ουσιαστικά της αίτια - και με το γόητρο του θρησκευτικού προσανατολισμού.

Οι Κορωναίοι θα πρέπει να 'φτασαν στην περιοχή της Αίπειας κατά το -365. Δεν έχουμε καμιά πληροφορία για τις λεπτομέρειες της εγκατάστασης, αλλά μπορεί κανείς να τις φανταστεί, μια και έχουμε περιγραφή του Παυσανία για την παρόμοια ανοικοδόμηση της Πόλης Μεσσήνης στην Ιθώμη. Πρώτα-πρώτα κήρυκες σταλμένοι από τον Επαμεινώντα διακήρυξαν παντού την ανασύσταση των Μεσσηνιακών πόλεων, προσκαλώντας τους απανταχού Μεσσηνίους να εγκατασταθούν στα προγονικά τους χώματα. Σε περίπτωση λοιπόν που πρώην κάτοικοι της Αίπειας βρίσκονταν φυγάδες ή εξόριστοι, θα μπορούσαν τώρα να ξαναγυρίσουν στα χώματα των προγόνων τους. Ασφαλώς όσοι υπάκουσαν στην πρόσκληση, θα ενώθηκαν με τους αποίκους του Επιμηλίδη και φυσικά τους ντόπιους που βρίσκονταν ακόμη στην περιοχή. Όπως έγινε και στη Μεσσήνη, έτσι και στην Αίπεια θα στήθηκαν παρόμοιες γιορτές και πανηγυρισμοί, θρησκευτικές τελετές και θυσίες. Εντυπωσιακά σημάδια και ονείρατα με χρησμούς θ' αραδιάστηκαν για να στερεώσουν τη νέα πόλη με την πιο νόμιμη και την πιο ιερή της υπόσταση. Σίγουρα όλα έγιναν κατά τους θεσμούς και οι ενωμένοι κάτοικοι φαίνεται να αγκαλιάστηκαν και να 'ζησαν ευτυχισμένοι σαν μια κοινότητα.
Ο Παυσανίας ωστόσο μας μιλά με ενδιαφέρον για τη λεπτομέρεια του ονόματος της νέας πόλης. Την έβγαλε, λέει, Κορώνη ο Επιμηλίδης σε ανάμνηση της δικής του ιδιαίτερης πατρίδας, όχι γιατί το σύνολο ή η πλειοψηφία των αποίκων ήταν από την Κορώνεια. Πιθανόν, όπως δικαιολογεί τα πράγματα ο Παυσανίας, οι Μεσσήνιοι και ιδιαίτερα ο ντόπιος προ-βοιωτικός πληθυσμός της Αίπειας να μη διαφωνούσαν με την ονομασία καθεαυτή, να είχαν απλώς προβλήματα με την προφορά της λέξης Κορώνεια. Πάντως, αν τα πράγματα ήταν έτσι, το όνομα στην προφορική λαλιά μπορούσε να μεταβληθεί σε Κορώνη αλλά και Κορώνα. Φαίνεται όμως πως η τοπική λαϊκή παράδοση, που σωζόταν στην αρχαία Κορώνη μέχρι τα χρόνια του Παυσανία, θα μπορούσε να μας πείσει για μια διαφορετική ερμηνεία στο ζήτημα. Να ο σχετικός λαϊκός θρύλος, όπως τον άκουσε ο Παυσανίας: - Καθώς, λέει, έσκαβαν για να θεμελιώσουν τα τείχη της πόλης, οι οικιστές βρήκαν το είδωλο μιας χάλκινης Κορώνης, του ιερού εκείνου πουλιού που σήμερα λέγεται κουρούνα και που άλλωστε είχε σχέση με την Αθηνά. Μια τέτοια θεϊκή παρουσία - η ουσιαστική θεοφάνεια και επιφοίτηση της Θεάς- φυσικά θα 'λυνε ειρηνικά και αδιαφιλονίκητα το ζήτημα της ονομασίας για την καινούρια πόλη. Ασφαλώς ο Επιμηλίδης δεν θα 'θελε να κακοκαρδίσει τους συνεποίκους του Μεσσήνιους, αλλά ήθελε και να διασώσει το όνομα της γενετείρας του στην καινούρια πόλη. Άλλωστε λίγα χρόνια αργότερα -352 μαθαίνουμε πως η Κορώνεια της Βοιωτίας καταλήφθηκε από τους Φωκείς και καταστράφηκε. Η διατήρηση του ονόματός της από τα παιδιά της στη Μεσσηνία θα ήταν ασφαλώς μια βαθιά και δικαιολογημένη επιθυμία.
Έπειτα η Κορώνη σαν σύμβολο της Αθηνάς μπορεί να είχε θρησκευτική σημασία και για τους Μεσσηνίους της περιοχής. Και έτσι επικράτησε ο τύπος Κορώνη που στους Βοιωτούς αποίκους θύμιζε την πατρίδα τους Κορώνεια, ενώ στους ντόπιους Μεσσηνίους τις πατροπαράδοτες θρησκευτικές τους ρίζες.
Στα ταραγμένα χρόνια των Μακεδόνων, της Αιτωλικής και της Αχαϊκής Συμπολιτείας η πόλη ζει βασικά ήσυχα, και γενικά φαίνεται να πορεύεται ειρηνικά. Η Κορώνη σιγά-σιγά μεγάλωνε και ασφαλώς θα ξαπλώθηκε και στην παραλία. Το λιμάνι της μετά το -196 ήταν πιθανώς το μόνο που μπορούσαν να χρησιμοποιούν τα μέλη της Αχαϊκής Συμπολιτείας, σε αντίθεση με τα άλλα λιμάνια των Μεσσηνιακών πόλεων, ιδιαίτερα την Ασίνη, τη Μεθώνη, Πύλο και Κυπαρισσία, που ανακηρύχτηκαν αυτόνομες από τον Τίτο Φλαμινίνο. Είναι παράξενο πώς στα χρόνια του Παυσανία το λιμάνι της Κορώνης ονομάζεται ακόμη «Αχαιών λιμήν».
 Ο περιηγητής ωστόσο ισχυρίζεται πως δεν μπόρεσε να μάθει γιατί λεγόταν έτσι. Και αναλογίζεται κανείς: Είχαν άραγε οι Κορωναίοι της εποχής εκείνης ξεχάσει κιόλας τη σχετικά πρόσφατη ιστορία τους ή απλώς είχαν «εθνικούς» λόγους να μη «θυμούνται» τα γεγονότα της Αχαϊκής κατοχής στην περιοχή τους;

Γενικά οι λεπτομέρειες των ιστορικών γεγονότων στην περιφέρεια Κορώνης εξελίσσονται όπως και στη γειτονική Ασίνη. Τα ελληνιστικά και τα Ρωμαϊκά χρόνια περνούν με ειρήνη και σχετική ευημερία. Τούτη την ευημερία φαίνεται να καθρεφτίζει και η περιγραφή του Παυσανία. Έφτασε στην πόλη ο περιηγητής ερχόμενος από τον Μεσσηνιακό κάμπο και αφού πέρασε πρώτα τον ποταμό Πάμισο. Η περιγραφή του για την Κορώνη, λακωνική και σε μορφή σκόρπιων φράσεων που ράφτηκαν μαζί δίνει την εντύπωση πως ο περιηγητής περνώντας απλώς κρατούσε σημειώσεις για το καθετί καθώς τα άκουγε από τους ντόπιους. Ίσως δεν έφτασε μέχρι το ιερό της Ινούς και στην πηγή της Πλατανιστώνος. Όμως σίγουρα θα είδε τους ναούς στην Ακρόπολη, καθώς και τον τάφο του οικιστή Επιμηλίδη που πιθανόν να λατρευόταν ακόμα σαν τοπικός ήρωας.
Μαζί με τα άλλα ιερά και αγάλματα της ακρόπολης ο Παυσανίας αναφέρει το χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς που κρατούσε στο χέρι το πουλί Κορώνη. Φαίνεται να είχε υπερφυσικές διαστάσεις και ήταν στημένο στο ύπαιθρο. Χάλκινο ήταν το άγαλμα για τον Δία Σωτήρα και τα δύο μαζί πιθανώς να ήταν τα σπουδαιότερα έργα γλυπτικής στην αγορά της Κορώνης. Επίσης αναφέρει και έναν ναό αφιερωμένο στην ασυνήθιστη, ομολογουμένως τριάδα της Αρτέμιδος Παιδοτρόφου, του Διονύσου και του Ασκληπιού:
«Κορώνη δέ ἐστι πόλις ἐν δεξιᾷ τοῦ Παμίσου πρὸς θαλάσσῃ τε καὶ ὑπὸ τῷ 

ὅρει τῇ Μαθία…Τὸ μὲν δὴ ὄνομα τὸ ἀρχαῖον εἶχεν Αἴπεια· ἐπεὶ δὲ ὑπὸ θηβαίων 

κατήχθησαν ἐς Πελοπόννησον, Ἐπιμηλίδην φασὶν ἀποσταλέντα οἰκιστὴν 

καλέσαι Κορώνειαν, εἶναι γὰρ αὐτὸν ἐκ Κορωνείας τῆς βοιωτῶν, τοὺς δὲ 

μεσσηνίους ἐξ ἀρχῆς τε οὐ κατορθοῦν περὶ τὸ ὄνομα καὶ μᾶλλον ἔτι ἀνὰ 

χρόνον ἐκνικῆσαι τὸ ἐκεῖνον ἁμάρτημα. Λέγεται δὲ καὶ ἕτερος λόγος, ὡς τοῦ 

τείχους τὰ θεμέλια ὀρύσσοντες ἐπιτύχοιεν κορώνῃ χαλκῇ. Θεῶν δέ ἐστιν 

ἐνταῦθα Ἀρτέμιδός τε καλουμένης Παιδοτροφοῦ καὶ Διονύσου καὶ Ἀσκληπιοῦ 

ναὸς· τῷ μὲν δὴ Ἀσκληπιῷ καὶ Διονύσῳ λίθου, Διὸς δὲ σωτῆρος χαλκοῦν 

ἄγαλμα ἐπὶ τῆς ἀγορὰς πεποίηται. Χαλκοῦν δὲ καὶ ἐν ἀκροπόλει τῆς Ἀθηνᾶς τὸ 

ἄγαλμά ἐστιν ἐν ὑπαίθρῳ, κορώνην ἐν τῇ χειρὶ ἔχουσα. Εἶδον δὲ καὶ τοῦ 

Ἐπιμηλίδου μνῆμα· ἐφ’ ὅτῳ δὲ τὸν λιμένα ἀχαιῶν καλοῦσιν, οὐκ οἶδα».

Το προσωνύμιο Παιδοτρόφος που προσδιορίζει της λατρεία της Αρτέμιδος στην Κορώνη και δεν απαντάται πουθενά αλλού στον ελληνικό κόσμο, παραπέμπει στην ιδιότητα της τροφού και προστάτιδας των παιδιών που έφερε η θεά. Μολονότι δε διευκρινίζεται εάν η φροντίδα της αφορούσε σε αγόρια ή κορίτσια, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το επίθετο αποτελεί παραλλαγή της Κουροτρόφου, της δημοφιλέστερης ίσως ιδιότητας της θεάς στη Μεσσηνία που χαρακτηρίζει και τις άλλες λατρείες της (Ορθία - Φωσφόρος και Λιμνάτι). 
Η ιδιότητα της Παιδοτρόφου δεν αποτελεί ασφαλώς αποκλειστικό προνόμιο της θεάς. Θεές όπως η Ήρα, η Εκάτη και η Γαία, είχαν την επιμέλεια των παιδιών, ωστόσο η προστασία της Αρτέμιδος επικεντρωνόταν στη βοήθεια που τους προσέφερε για τη μετάβασή τους στο κατώφλι της ενηλικίωσης. Ως φύλακας των ορίων ανάμεσα στον κόσμο της άτακτης εφηβείας και της έγγαμης ενηλικίωσης, η θεά περιφρουρούσε την αρμονική ένταξή τους. Η προστασία της προσφερόταν στα αγόρια, κυρίως όμως στα κορίτσια, ως τη μετάβασή τους, διά της γαμήλιας τελετής, από το status της νύμφης στο status της γυνής.
Μετά τον Παυσανία ακολουθεί και πάλι η σιωπή. Ο Ιεροκλής στα χρόνια του Ιουστινιανού μας μιλά για μια Κορώνη μικρή, αλλά και καλά οχυρωμένη. Κατόπιν ακολουθεί το σκοτάδι της, καθόδου των Σλάβων από την ξηρά και ο κίνδυνος των Σαρακηνών από τη θάλασσα. 
Η συνέχιση της ζωής στην πόλη τεκμηριώνεται από αναφορά του +6ου αιώνα στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους, καθώς και από εντυπωσιακά κτιριακά κατάλοιπα της ύστερης αρχαιότητας. 
Στον +6ο ή +7ο αιώνα οι κάτοικοι της Κορώνης εγκαταλείπουν την πόλη και την μεταφέρουν στην ακρόπολη της αρχαίας Ασίνης η οποία στα χρόνια αυτά ήταν έρημη και εγκατελειμένη. Στην νέα της τοποθεσία, στον Αντίποδα του Ακρίτα, η Κορώνη θα συνεχίσει σαν Γραικοβενέτικο οχυρό τη Μεσαιωνική της σταδιοδρομία.
Στην Φραγκοκρατία στην περιοχή της εγκατελειμένης αρχαίας Κορώνης λειτουργεί εμπορικός σταθμός του Πριγκιπάτου της Αχαιας όπου πληρώνουν φόρους όσοι εμπορεύονται με τις ενετοκρατούμενες περιοχές.
Η ανοικοδόμηση του Πεταλιδίου έγινε τα νεότερα χρόνια (1830) επί βασιλείας Όθωνα με παραχώρηση της περιοχής στους Μανιάτες αγωνιστές, ενώ τα σχέδια της πόλης εκπόνησαν οι Βαυαροί Κόρμαν και Στράροδ.

Νομίσματα Κορώνης
Βρέθηκαν αργυρά και χάλκινα νομίσματα της Κορώνης προ του -184, δηλαδή πριν γίνει η Κορώνη μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Επίσης και χάλκινα νομίσματα της Κορώνης ως μέλους της Αχαϊκής Συμπολιτείας.
Στα νομίσματα της Κορώνης, ως αυτόνομης πόλης, στα προ του -184 από τη μια πλευρά εικονίζεται η κεφαλή του αγάλματος της Αθηνάς, με την περικεφαλαία της, το οποίο
υπήρχε στην αγορά της πόλης. Από την άλλη πλευρά φέρουν ένα σταφύλι στο μέσον, το οποίο περιβάλλεται με ένα στεφάνι από κισσό και τα γράμματα ΚΟΡ (δηλαδή ΚΟΡΩΝΑΙΩΝ) στα αργυρά και ολόκληρη τη λέξη ΚΟΡΩΝΑΙΩΝ στα χάλκινα.

Σε όλα τα νομίσματα της Αχαϊκής Συμπολιτείας από τη μια πλευρά εικονίζεται ο Ζευς ο Ομαγύριος (ο συναθροίζων τους ανθρώπους) και από την άλλη η Δήμητρα η Παναχαιά. Και οι δύο ήταν προστάτιδες Θεότητες της Συμπολιτείας.
Ως επιγραφή φέρουν το όνομα της Συμπολιτείας και το όνομα της πολιτείας, συντετμημένα στα αργυρά νομίσματα λόγω του μικρού μεγέθους τους και ολόκληρο το όνομα στα χάλκινα, π.χ ΑΧΑΙΩΝ ΚΟΡΩΝΑΙΩΝ, ΑΧΑΙΩΝ ΑCΙΝΑΙΩΝ.
Πόλεις-μέλη της συμμαχικής νομισματοκοπείας ήταν 43. Η χρονολογία αρχικής κοπής νομισμάτων εκάστης πόλεως διαφέρει αναλόγως της χρονολογίας της εισόδου στην Αχαϊκή
Συμπολιτεία. Για την Κορώνη είναι το -184.
Η ακρόπολη της αρχαίας Κορώνης βρισκόταν στο λόφο "κάστρο' όπου έχουν εντοπιστεί διάσπαρτα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα.
Στην ευρύτερη περιοχή έχουν περισυλλεγεί πολυάριθμα ευρήματα και εντοπιστεί πολλά κτήρια. Στην θέση "Πόρτες" αποκαλύφθηκαν Ελληνιστικοί κυβωτιόσχημοι τάφοι.
Στην θέση "Λουτρό" επαύλεις με ψηφιδωτά δάπεδα, λουτρικές εγκαταστάσεις και εργαστήρια, δηλώνουν έντονη οικιστική δραστηριότητα στους Ρωμαϊκούς χρόνους.

Οι ανασκαφές των τελευταίων ετών
1. Στη θέση «Λουτρό», που βρίσκεται σε απόσταση 3,5 χλμ. δυτικά του οικισμού του Πεταλιδίου, ήλθαν στο φως κατά τη διάρκεια δύο ανασκαφικών περιόδων το 2009 και το 2010, πολύ εκτεταμένες εγκαταστάσεις ρωμαϊκών χρόνων. Το συγκρότημα βρίσκεται σε απόσταση λίγων μέτρων από τα λουτρά υστερορωμαϊκών χρόνων που είχαν αποκαλυφθεί παλιότερα στην ίδια ιδιοκτησία. Οι αποκαλυφθείσες εγκαταστάσεις αναπτύσσονται κατά μήκος της ακτής και περιλαμβάνουν χώρους λουτρών με υπόκαυστα, κλιβάνους γυαλιού και μετάλλων με τους βοηθητικούς τους χώρους και περίβολο.

Ανάμεσα στα κτίσματα των ρωμαϊκών χρόνων βρέθηκαν τα ερείπια ενός κτηρίου κλασικών χρόνων, το οποίο διατηρήθηκε από τους μεταγενέστερους ως μνημείο και δεν καταστράφηκε.
2. Οι διαμορφωτικές εργασίες μεγάλης έκτασης, στις οποίες προέβη ο ιδιοκτήτης οικοπέδου στην ακρόπολη του Πεταλιδίου, είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή αρχαίων και τη διενέργεια σωστικής ανασκαφής από την ΛΗ΄ Εφορεία το 2009. Κατά την ανασκαφή αποκαλύφθηκαν λείψανα λουτρικών εγκαταστάσεων, τμήματα ψηφιδωτών δαπέδων και θεμέλια μεγάλων κτισμάτων υστερορωμαϊκών χρόνων.

3. Σε ανασκαφή που διεξήχθη κατά τη διάρκεια δύο ανασκαφικών περιόδων (2008 και 2009) σε άλλη ιδιοκτησία στην περιοχή της ακρόπολης του Πεταλιδίου, αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια κατοικιών ή εργαστηρίων, ενώ εντοπίστηκε οργανωμένο νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων.
Σε ημικατεστραμμένη ταφή σε άλλο σημείο της ίδιας ιδιοκτησίας βρέθηκαν πλουσιότατα και μοναδικά ευρήματα του -1ου αι. με +1ο αι.

Αριστομένης ο Μεσσήνιος

Βιβλιογραφία και πηγές:
-Κουμάνης Εμίλιος, Φιλλιπίδης Θοδωρής, Βλάχου Έρικα: "Το κάστρο της Κορώνης και της ευρύτερης περιοχής"
-Κουρσούμης, Σωκράτης:  "Η λατρεία της Αρτέμιδας στην αρχαία Μεσσηνία, μέσα από τις γραπτές πηγές & τα ανασκαφικά ευρήματα"
-Παυσανία: Ελλάδος Περιήγησης: Μεσσηνιακά, κεφ. 34, 4
-2000−2010 Από το ανασκαφικό έργο των εφορειών αρχαιοτήτων: ΛΗ΄ Ε.Π.Κ.Α.