Αετός Μεσσηνίας: Οι Προϊστορικές θέσεις

Ο Αετός είναι ημιορεινός οικισμός χτισμένος σε υψόμετρο 380 μέτρων στην πλαγιά μιάς από τις Α παραφυάδες των Κοντοβουνίων. Στα Δ του χωριού μια χαμηλότερη βουνοσειρά εκτείνεται αρχικά προς τα Β και μετά Α δημιουργώντας ένα κλειστό πέταλο. Στο εσωτερικό του πετάλου αυτού υπάρχει η μικρή πεδιάδα του Αετού μήκους περίπου 1.4 χλμ. Η περίκλειστη και προστατευμένη αυτή περιοχή του Αετού βρίσκεται στην Ν άκρη της Κοιλάδας του Σουλιμά, και εκτός από την ασφάλεια που προσφέρει η θέση, πάρα πολύ σημαντική είναι η ύπαρξη του περίφημου Κεφαλόβρυσου που με τα άφθονα νερά του αποτελεί πηγή ζωής μέχρι και σήμερα για το χωριό και την πεδιάδα του.
Για τους λόγους αυτούς η μικρή περίκλειστη περιοχή του Αετού κατοικήθηκε σε όλες τις εποχές. Από την Προϊστορική εποχή στους Κλασικούς- Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους και αργότερα στην Βυζαντινή και Φράγκικη εποχή. Η Προϊστορική κατοίκηση εντοπίζεται στις θέσεις Αγ. Δημητρίου, Παλαιοκάστρου και Προφήτη Ηλία.

Αγ. Δημήτριος

Ο αρχαιολογικός χώρος του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στην κάτω πλευρά (Β) του Αετού, όπου στις πλαγιές εντοπίζονται πολλά παρτέρια που κατεβαίνουν την πλαγιά. Η θέση είναι αρκετά μεγάλη με διαστάσεις 400μ. Δ- Α Χ 80μ. Β- Ν, περίπου. Στο κέντρο περίπου αυτής της περιοχής υπάρχει ο ναός του Αγίου Δημητρίου ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκεται και το Κεφαλόβρυσο.
Στην σημερινή του κατάσταση ο αρχαιολογικός χώρος είναι μεν εύκολα προσβάσιμος, αλλά υπάρχουν αρκετές προσχώσεις και βλάστηση που καλύπτουν μεγάλο μέρος της θέσης. Πάντως οι αρχαιότητες είναι εμφανείς στην περιοχή αμέσως κάτω (Β) από τον ναό του Αγ. Δημητρίου. Στο σημείο αυτό ξεχωρίζει το περίφημο κυκλώπειο τείχος που σώζεται σε ύψος αρκετών δόμων.
Αναφέρεται ότι το κυκλώπειο τείχος εντοπίστηκε το 1883 από τον Γ. Χριστόπουλο[1] ενώ αναφορά σε αυτό κάνει και ο περιηγητής J. W. Woodhouse στα 1898.[2]Τον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Δημητρίου επισκέφτηκε στα 1926 ο Σουηδός Αρχαιολόγος Matias Nata Valmin ο οποίος αναφέρει:[3]
"Στον Αετό βρήκα πολλά ενδιαφέροντα αρχαία λείψανα, μεταξύ των οποίων ένα κυκλώπειο τείχος, μήκους μερικών εκατοντάδων μέτρων που ίσως κάποτε ήταν το εξωτερικό τείχος της θέσης. Τμήματα Δωρικών και Ιωνικών κιόνων βρίσκονται σε δύο εκκλησίες και στους κήπους βρήκα πολλά όστρακα από τη μυκηναϊκή μέχρι τη βυζαντινή εποχή. Οι κάτοικοι μου έδειξαν και μερικά νομίσματα του -3ου και -2ου αι. που λέγεται ότι βρέθηκαν μέσα στο χωριό."
Τον αρχαιολογικό χώρο επισκέφτηκαν το 1961 και οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson οι οποίοι αναφέρουν:[4]
"Οι εκτεταμένοι βαθμιδωτοί κήποι κάτω από την εκκλησία είναι διάσπαρτοι με αρχαία αγγεία. Το «Κυκλώπειο» τείχος που αναφέρει ο Valmin μπορεί να εντοπιστεί για περίπου. 50μ. σε κατεύθυνση Α-Δ. Κατά τόπους σώζονται τρεις έως και τέσσερις σειρές κάτω από έναν σύγχρονο τοίχο. Η κατασκευή είναι από μεγάλους ογκόλιθους, με μικρές πέτρες που μερικές φορές χρησιμοποιούνται στα διάκενα.

Ο Valmin ανέφερε κεραμική «από τη Μυκηναϊκή μέχρι τους Βυζαντινούς χρόνους», αλλά σίγουρα δεν βρήκαμε κανένα προγενέστερο των Κλασσικών- Ελληνιστικών χρόνων.. Αρχιτεκτονικά μέλη των Κλασσικών και μεταγενέστερων χρόνων φαίνονται στο χωριό. Το τείχος θα μπορούσε ενδεχομένως να είναι προϊστορικό.
Η τοποθεσία της αρχαίας πόλης ήταν αναμφίβολα ακριβώς ίδια με αυτή της σύγχρονης. Η πηγή της Κεφαλόβρυσης είναι η πιο άφθονη σε ολόκληρο τον κάμπο. Αυτή θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η τοποθεσία του κλασικού Δωρίου. Παρά την αποτυχία μας να αποκτήσουμε σαφή κεραμικά στοιχεία, η κατοίκηση εδώ της Εποχής του Χαλκού είναι πολύ πιθανή."
Το 1964 διαπιστώθηκε στον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Δημητρίου η ύπαρξη κτηρίου των Ρωμαϊκών χρόνων, ίσως Βαλανείου. Δυστυχώς όμως δεν δίνονται περισσότερα στοιχεία.[5]
Αρκετά σημαντικά και ενδιαφέροντα στοιχείο για τον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Δημητρίου αναφέρονται στο ιστολόγιο Aetos Messinias[1]:
"Τα σωζόμενα μέχρι σήμερα, στο κάτω μέρος του χωριού Κυκλώπεια Πελασγικά τείχη, υστεροελλαδικής εποχής, μήκους 1000 μέτρων περίπου, έφερε στο φως το 1883 ο Γ. Χριστόπουλος, στη θέση Αγριλιές. Κοντά στα τείχη έχουν βρεθεί κατά καιρούς όστρακα λίθινης εποχής (λίθινα πιθανώς κουμπιά) και άφθονα αρχαία και νεωτέρων χρόνων είδη κεραμικής (πήλινα αγγεία κλπ.). Επίσης βρέθηκαν μαρμάρινο αγαλματίδιο με παράσταση γυμνού εφήβου ,καθώς και ακέφαλο ακρωτηριασμένο μαρμάρινο άγαλμα γυναικός με πολύπτυχο χιτώνα. Βρέθηκε κορμί άνδρα από λευκό μάρμαρο κι’ διάφορα εργαλεία λίθινα.
Ο Γεώργιος Α. Γκότσης, από σχετική, πολύ κατατοπιστική μελέτη από την οποία παίρνουμε τις παραπάνω πληροφορίες, προσθέτει:
«Εντός δε του Ναϊδρίου της Θεοτόκου υπάρχουν (εκτός των Αγιογραφιών βυζαντινής τέχνης) και τρεις σπόνδυλοι κιόνων εκ λευκού μαρμάρου αρχαιότατης εποχής».
«Και Ενετικής εποχής λείψανα ευρίσκονται εν τη περιφερεία εις θέσιν Κάμπος 500 μέτρα κάτωθεν των Πελασγικών τειχών, άπειροι δε οπαί σχήματος πίθων χωρητικότητας 100 και πλέον οκάδων ευρίσκονται».
Για την ιστορία του Αετού γράφει ο Παναγιώτης Παπαδόπουλος Ταξίαρχος Π. Δ.: «Ή κωμόπολις της ορεινής Τριφυλίας, η ημετέρα γενέτειρα, Αετός υπήρχε και επί Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ως προκύπτει εκ της σωζόμενης μικρής εκκλησίας του 7ου αιώνος και των τοιχογραφιών και εικόνων. Εικάζεται δε ότι εις την ίδια θέση υπήρχε προϊστορική πόλη ως εμφαίνεται εκ των κυκλώπειων τειχών πού σώζονται εις δύο σημεία. Προ πολλών ετών είχε ανεβρεθεί λίθινο άγαλμα της Θεάς Κυβέλης και μικρό μαρμάρινο άγαλμα εφήβου, αρίστης τέχνης, καταστραφέν υπό των χωρικών (Φράγκοι- Ενετοί και Τούρκοι στην Πελοπόννησον σελ. 101)."
Όπως ήδη αναφέραμε οι αρχαιότητες είναι εμφανείς στην περιοχή αμέσως κάτω (Β) από τον ναό του Αγ. Δημητρίου. Εκτός από το κυκλώπειο τείχος υπάρχουν αρκετές κατασκευές και κτήρια στα πλατώματα ενώ φαίνονται και κάποια τμήματα με πολύ ισχυρούς τοίχους. Ακόμα και σήμερα στον αρχαιολογικό χώρα υπάρχει πληθώρα κεραμικών αποτμημάτων όλων των εποχών.

Προφήτης  Ηλίας

Σε απόσταση περίπου 1000μ.από το χωριό του Αετού προς Β- ΒΔ υπάρχει μια κορυφογραμμή μήκους περίπου 500μ. Η κορυφογραμμή αυτή περικλείει από την N πλευρά την μικρή πεδιάδα που βρίσκεται αμέσως Β του Αετού και την οποία υδρεύει η πολύ σημαντική πηγή του Κεφαλόβρυσου.

Στο πλάτωμα κορυφής της Α άκρης της κορυφογραμμής δεσπόζει ο ναΐσκος του προφήτη Ηλία ενώ στην Δ πλευρά της ένα διάσελο την χωρίζει από την επόμενη βουνοσειρά που εκτείνετε Ν προς το χωριό του Μοναστηρίου. Λίγο πιο χαμηλά από το Μοναστήρι υπάρχει αρδευτικό κανάλι που κατεβαίνει και διασχίζει το Δ διάσελο της κορυφογραμμής του προφ. Ηλία. Από το διάσελο ξεκινάει χωματόδρομος που φτάνει μέχρι τον ναΐσκο το προφ. Ηλία.

Η Προϊστορική θέση βρίσκεται στο ύψος περίπου του χωματόδρομου σε απόσταση 200- 250μ. από τον ναΐσκο του προφ. Ηλία.[6] Κατά την διάνοιξη του δρόμου φαίνεται ότι καταστράφηκε το πάνω μέρος της θέσης αφού κάποια υπολείμματα τοιχίων βρίσκονται πάνω από τον δρόμο ενώ στην άκρη του υπάρχουν αποτεθειμένοι λιθοσωροί. Ωστόσο το μεγαλύτερο μέρος της Προϊστορικής θέσης φαίνεται ότι έχει σωθεί αφού βρίσκεται κάτω από τον χωματόδρομο.

Την Προϊστορική θέση του προφ. Ηλία εντόπισαν και περιέγραψαν πρώτοι οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι McDonald, William A. και Richard Hope Simpson στην δεκαετία του ΄60.[7]

Η θέση έχει διαστάσεις 80Χ 50μ. με κατεύθυνση. Δ- ΒΑ. Πρόκειται για μια σχετικά μικρή οικιστική θέση περίπου 4 στρεμμάτων. Η κεραμική χρονολογείται στη Υστεροελλαδική περίοδο με κάποια αποτμήματα να είναι πιθανόν Μεσοελλαδικά. Σχετικά με την κεραμική οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι αναφέρουν:" The usual "Margeli" type of jar handle predominates, and there are some pithos fragments in a thick "oatmeal" fabric with added flakes of orange and pink chert. A finer variety of "oatmeal" ware in dark brown with smoothed surfaces maybe MH. Two fragments from the bowls of kylikes and other similar sherds in gray or pink fabric testify to occupation in LH."

Στην σημερινή της κατάσταση φαίνεται να σώζεται μεγάλο μέρος της θέσης αφού κάτω από το χωματόδρομο υπάρχουν πολλά τοιχία και κατασκευές που βρίσκονται σε αρκετά καλή κατάσταση ενώ παντού στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχουν διάσπαρτα κεραμικά αποτμήματα.

Η μικρή αυτή θέση είχε πρόσβαση στην κοιλάδα του Αετού αμέσως στα Ν αλλά δεν πρέπει να ήταν η κύρια οικιστική θέση της περιοχής. Από την κορυφή του Προφ. Ηλία, λίγο πιό πάνω από την θέση, μπορεί κανείς να εποπτεύσει ολόκληρη την κοιλάδα του Σουλιμά.

Λόφος Παλιόκαστρου
Σε απόσταση περίπου 600μ. σε ευθεία γραμμή από τα τελευταία σπίτια του Αετού, προς τα Α, υψώνεται ο απότομος και κωνικός λόφος του Παλαιοκάστρου. Ο απότομος λόφος είναι φυσικά οχυρός απ΄όλες τις πλευρές εκτός από την ΝΔ όπου ενώνεται με ένα διάσελο προς το γειτονικό βουνό. Η πρόσβαση είναι πιό ομαλή από αυτήν την πλευρά αφού ένας χωματόδρομος που ξεκινάει μέσα από το χωριό του Αετού ανεβαίνει την πλαγιά του βουνού και περνάει πίσω από το Παλιόκαστρο και το διάσελο της ΝΔ πλευράς και συνεχίζει προς τα Α.
Στην κορυφή του λόφου του Παλαιοκάστρου εντοπίζεται το γνωστό μεσαιωνικό κάστρο του Αετού το οποίο περιέγραψε ο A. Bon, ο οποίος δημοσίευσε και τοπογραφικό σχεδιάγραμμά του.[8]
Την ίδια περίπου περίοδο με τον A. Bon (στο δεύτερο μισό της δεκαετία του '60) οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι McDonald, William A. και Richard Hope Simpson επισκέφτηκαν το λόφο του Παλιοκάστρου και αναγνώρισαν Προϊστορική χρήση του χώρου.[9]
Οι Αμερικανοί αναφέρουν ότι στην ίδια περίπου περιοχή όπου υπάρχει το κάστρο και σε έκταση 100μ. ΒΔ επί 80μ. ΝΑ υπάρχει πληθώρα Προϊστορικής κεραμικής: "In the same general area, approximately 100m. NW to SE by 80m., a fair number of prehistoric sherds can be distinguished. One fragment is from a vertical handle of gray fabric with incised decoration similar to the "Adriatic" ware found at Malthi (#27) and Parapoungion (#31B). Another is from a pinched handle of a jar in orange fabric. The "oatmeal" wares here have a characteristic gray surface."
Το μεσαιωνικό κάστρο έχει διαστάσεις 90μ.Χ 45μ. περίπου και αποτελείται από ισχυρά τείχη όπου εντοπίζονται τρείς αμυντικοί πύργοι στην Δ και Α πλευρά. Στο μέσον περίπου του κάστρου, στην κορυφή του λόφου, υπάρχει ένας πύργος που περικλείεται από έναν μικρό περίβολο. Στο μεγαλύτερο μέρος των τειχών και των αμυντικών πύργων έχει χρησιμοποιηθεί συνδετικό κονίαμα. Στην εξωτερική ΒΔ πλευρά του κάστρου εντοπίζεται άλλος τοίχος που σχηματίζει ημικύκλιο μήκους περίπου 150μ. Ο τοίχος αυτός δεν έχει συνδετικό κονίαμα και βρίσκεται σε χειρότερη κατάσταση διατήρησης. Στην περιοχή του τοίχους αυτού εντοπίζεται κεραμική των Προϊστορική κυρίως χρόνων. Έτσι απ΄ότι φαίνεται η πλευρά αυτή αποτελεί το σωζόμενο μέρος της Προϊστορικής ακρόπολης, ενώ το κάστρο χτίστηκε πάνω από το υπόλοιπο μέρος της Προϊστορικής θέσης.

Η Προϊστορική ακρόπολη του Παλαιοκάστρο Αετού θα πρέπει να είχε συνολική έκταση γύρω στα 8 στρέμματα.

Στο μικρό διάσελο έκτασης περίπου 2 στρεμμάτων αμέσως ΝΔ του λόφου παρατηρούνται αρκετά οικοδομικά κατάλοιπα καθώς και άνδηρα. Στην θέση υπάρχουν και πολλά κεραμικά αποτμήματα. Τα περισσότερα από αυτά τα κατάλοιπα δείχνουν να είναι των Μεσαιωνικών χρόνων, ωστόσο κάποια κεραμικά πιθανόν να είναι Προϊστορικά. Στην περίπτωση αυτή εκτός από την Προϊστορική ακρόπολη θα πρέπει να υπήρχε και μιά μικρή εγκατάσταση στο επίσης αρκετά οχυρό διάσελο.
Ο λόφος του Παλαιοκάστρου προσφέρει εξαιρετική θέα προς Β, Α και ΝΑ εποπτεύοντας ολόκληρη σχεδόν την πεδιάδα του Σουλιμά και ελέγχοντας την πρόσβαση από τα Α. Από την θέση του Παλαιοκάστρου είναι ορατή η Προϊστορική θέση στον απέναντι λόφο του Προφ. Ηλία ενώ υπάρχει οπτική επαφή και με τις άλλες σημαντικές Προϊστορικές ακροπόλεις στην κοιλάδα του Σουλιμά, στο Στυλιάρη, την Κόντρα και την Μάλθη.

Παρατηρήσεις

Στην περιοχή του Αγ. Δημητρίου, ουσιαστικά εκεί που βρίσκεται το σύγχρονο χωριό του Αετού, θα πρέπει να υπήρχε η κύρια οικιστική θέση της περιοχής. Το πολύ μεγάλο κυκλώπειο τείχος και η Προϊστορική κεραμική στην θέση, αλλά και η πολύ σημαντική πηγή του Κεφαλόβρυσου, δείχνουν ότι στο σημείο αυτό υπήρχε μεγάλο και σημαντικό Προϊστορικό πόλισμα.
Οι άλλες δύο μικρότερες θέσεις στο Παλαιόκαστρο και τον Προφ. Ηλία θα πρέπει να είχαν περισσότερο τον χαρακτήρα οχυρών- φυλακίων. Η περίπτωση του Αετού θυμίζει αυτήν της μικρής κοιλάδας του Αυλώνος, που βρίσκεται περίπου 11 χλμ. Βοριότερα.[10] Στην επίσης απόμερη, ασφαλής και γόνιμη κοιλάδα του Αυλώνος αναπτύχθηκε σημαντικό πόλισμα της ΥΕ περιόδου στην θέση Σφακούλια, ίσως μιά από τις σημαντικές πόλεις του "Μέσα" Βασιλείου της Πύλου. Δύο ακόμα μικρότερες εγκαταστάσεις στις θέσεις Καστρί και Τσουκέδα προστάτευαν την κοιλάδα, ελέγχοντας την κίνηση προς αυτήν από τα Δ. και Α. αντίστοιχα. Έτσι παρομοίως στην μικρή κοιλάδα του Αετού η θέση στο Παλαιόκαστρο έλεγχε και προστάτευε την δίοδο από τα Α και την είσοδο στην κοιλάδα ενώ η θέση στο Προφ. Ηλία επίσης επόπτευε την είσοδο προς τον Αετό αλλά ταυτόχρονα είχε εκπληκτική θέα προς ολόκληρη την κοιλάδα του Σουλιμά.

Αριστομένης ο Μεσσήνιος

[1] Ιστολόγιο Aetos Messinias. Παναγιώτης Καραΐσκος: Η Ιστορία του Αετού Μεσσηνίας (online)

[2] Frazer, J.C, 1898. Ρausanias' Description of Greece Vol.3 Σελ.:445. "Mr. J. W. Woodhouse, in a letter to me, suggests that the site of Dorium may be marked by some Cyclopean ruins of the second order at Aetos, which is a village in the hills to the south of the plain of Soulima. There is here a beautiful perennial spring, which may be the spring called Achaia by Pausanias."

[3] Valmin, N. 1927. ‘Two tholos tombs at Bodia in the eastern part of Triphylia”, Bulletin de la société Royale del lettres de Lund 1926-1927, 55-59. Επίσης: Valmin, N. Etudes topographiques sur la Messénie ancienne, Lund. 1931.Σελ: 104

[4] McDonald, William A. and Richard Hope Simpson: "Prehistoric Habitation in Southwestern Peloponnese" 1961, pg. 233.

[5] Γ. Α. Παπαθανασόπουλος Αρχ, Δελτίον 19 (1964): Χρονικά

[6] Η θέση της Προϊστορικής θέσης Αγ. Ηλία Αετού μέσω Google Maps: 37°15'04.0"N 21°49'35.4"E

[7] McDonald, William A. and Richard Hope Simpson: Further Explorations in Southwestern Peloponnese: 1964- 1968, 26A. Ayios Dhimitrios (Aetos). Σελ. 140

[8] Antoine Bon, 1969, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (1205-1430), Editions de Boccard, pp.237, 293, 413-414, 417, 418, 429, 650
[9] Messenia III: McDonald, William A. and Richard Hope Simpson. ‘Further Explorations in Southwestern Peloponnese: 1964-1968’, American Journal of Archaeology. Vol. 73, No. 2 (Apr., 1969), pp. 123-177. Σελ: 140
[10] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Σφακούλια- Σιδηρόκαστρο: Ένα σημαντικό Προϊστορικό κέντρο στην κοιλάδα του Αυλώνος (online)