Τα Κοντοβούνια (Όρη Κυπαρισσίας)
Στο νοτιοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου «αναμεταξύ εις τον Μεσσηνιακό κόλπο και Κυπαρήσιο» βρίσκεται η Μεσσηνία. Ο Πάμισος, το μεγαλύτερο ποτάμι της, διασχίζει την εύφορη πεδιάδα της με κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Κεντροδυτικά, ανάμεσα στη δεξιά όχθη του Παμίσου και των παραλίων του Ιονίου, εντοπίζουμε τον ορεινό όγκο των Κοντοβουνίων, ο οποίος ονομάζεται επίσημα «Όρη Κυπαρισσίας» και περατώνεται δυτικώς στη βουνοσειρά της Αγιάς, η οποία ταυτίζεται με το αρχαίο Αιγαλέον όρος. Η εν λόγω ορεινή ενότητα μαζί με τα γύρω χαμηλότερα βουνά όπως η Ιθώμη, αποτελούν μία από τις τέσσερις ορεινές ομάδες που συμμετέχουν στη γεωμορφία της Πελοποννήσου. Το μεταβυζαντινό όνομα Κοντοβούνια, με τη στενή του έννοια, χαρακτηρίζει το βόρειο μέρος της οροσειράς της Κυπαρισσίας, ενώ με την ευρύτερη, ολόκληρη την ίδια ορεινή περιοχή νότια του μεσσηνιακού αυλώνα. Απ' αυτό παράγεται τοπικό εθνικό Κοντοβουνήσιος/ Κοντοβουνήσος, το οποίο καθίσταται επώνυμο που σχηματίζει ανδρωνυμικό Κοντοβουνήσαινα.[1]
Τα απομονωμένα και κακοτράχαλα βουνά των Κοντοβουνίων διαχρονικά πρόσφεραν ασφάλεια στον τοπικό πληθυσμό. Από τον μεσαίωνα και μετά, ιδίως την εποχή της τουρκοκρατίας αναπτύχθηκαν στα βουνά πολλοί οικισμοί και χωριά. Μακριά από τα κέντρα ελέγχου και εξουσίας των κατακτητών, που βρίσκονταν ως επί το πλείστον στις πεδινές περιοχές, οι κάτοικοι στα Κοντοβούνια μπορούσαν να ζήσουν με σχετική ασφάλεια.
Στην προεπαναστατική περίοδο αλλά και κατά την διάρκεια της επαναστάσεως τα Κοντοβούνια υπήρξαν άντρο και καταφύγιο των Κλεφτών της περιοχής.[2]
Στην καρδιά των Κοντοβουνίων σχηματίζεται μια περιοχή αρκετών τετραγωνικών χιλιομέτρων όπου υπάρχουν αρκετά οροπέδια. Τα οροπέδια αυτά βρίσκονται σε υψόμετρο περίπου 1000μ. ενώ έχουν κατεύθυνση Β- Ν. και περιβάλλονται από υψηλότερες βουνοκορφές που και αυτές έχουν κατεύθυνση Β- Ν και φτάνουν σε ύψος στα 1200μ. περίπου.
Στο μέσον περίπου αυτής της περιοχής εντοπίζεται το χωριό της Μάλης[3], Δ του οποίου εκτείνεται το πιό γνωστό οροπέδιο της περιοχής, το οροπέδιο της Μάλης. Το κλειστό οροπέδιο της Μάλης βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 900μ. και περιβάλλεται απ΄όλες τις πλευρές από υψηλότερα βουνά ενώ ξεχωρίζει στην Δ πλευρά η κορυφή "Αγία Βαρβάρα" με υψόμετρο 1.218μ. Τα χώματα εδώ είναι εύφορα και κατάλληλα για γεωργία αν και η περιοχή της Μάλης είναι πιό γνωστή για τα κτηνοτροφικά της προϊόντα.
Στα ΝΑ και ανάμεσα στα χωριά Μάλη, Ποταμιά και Ασούτενα, εκτείνετε η περιοχή όπου υπάρχει το χαρακτηριστικό ύψωμα (1.066μ.) της Γριάς ο σωρός.
Η Προϊστορική ακρόπολη Παλιόκαστρο στην περιοχή Λίμνες Κοντοβουνίων
Στα Β του χωριού της Μάλης και σε απόσταση περίπου 700μ.ξεκινάει η περιοχή Λίμνες. Πρόκειται για ένα κλειστό οροπέδιο έκτασης περίπου 450 στρεμμάτων που περιβάλλεται από τις υψηλότερες βουνοκορφές. Το οροπέδιο και οι βουνοσειρές που το ορίζουν έχουν κατεύθυνση Β- Ν. Στην Α πλευρά υπάρχει μια μεγάλη οροσειρά που φτάνει τα 1200μ. περίπου και στην κορυφή του οποίου υπάρχει ο ναΐσκος Κωνσταντίνου και Ελένης. Στην Δ πλευρά η βουνοσειρά φτάνει στα 1100μ. περίπου.
Από το οροπέδιο των Λιμνών υπάρχει πρόσβαση μέσω των κορυφογραμμών και στις κορυφές προς τα ΒΔ, το Γερήνιο και το Ψυχρό όρος.
Το οροπέδιο των Λιμνών είναι πιό ψηλά από το οροπέδιο της Μάλης, στα 1040μ. περίπου ενώ το όνομά του το οφείλει στην μεγάλη συσσώρευση υδάτων ιδίως τους χειμερινούς μήνες. Το κλειστό οροπέδιο λειτουργεί σαν λεκάνη όπου τα νερά δημιουργούν "Λίμνες".
Από το οροπέδιο των Λιμνών υπάρχει πρόσβαση μέσω των κορυφογραμμών και στις κορυφές προς τα ΒΔ, το Γερήνιο και το Ψυχρό όρος.
Το οροπέδιο των Λιμνών είναι πιό ψηλά από το οροπέδιο της Μάλης, στα 1040μ. περίπου ενώ το όνομά του το οφείλει στην μεγάλη συσσώρευση υδάτων ιδίως τους χειμερινούς μήνες. Το κλειστό οροπέδιο λειτουργεί σαν λεκάνη όπου τα νερά δημιουργούν "Λίμνες".
Η ακρόπολη του Παλιόκαστρου βρίσκεται στην ΒΔ πλευρά των Λιμνών επί της βουνοσειράς της Δ πλευράς. Έχει παραλληλόγραμμο σχήμα με τις μακριές πλευρές να φτάνουν περίπου τα 210μ. (Β- Ν) ενώ το πλάτος της ακρόπολης κυμαίνεται στα 50 έως 60μ.(Α- Δ).
Ισχυρά τείχη περιβάλλουν την ακρόπολη, η έκταση της οποίας είναι περίπου 12 στρέμματα. Στο αρκετά ομαλό πλάτωμα της ακρόπολης παρατηρούνται υπολείμματα κατασκευών σε αρκετά σημεία. Τα τείχη είναι κατασκευασμένα με το σύστημα της ξερολιθιάς και είναι όμοια με τα τείχη που παρατηρούμε και στις υπόλοιπες Προϊστορικές θέσεις που υπάρχουν διάσπαρτες στην Μεσσηνία.
Τα κεραμικά αποτμήματα της ακρόπολης έχουν αρκετές προσμίξεις ενώ ξεχωρίζει τμήμα από χείλος αγγείου και ένα αρκετά μεγάλο απότμημα από χερούλι αγγείου. Η κεραμική θα πρέπει σχεδόν με σιγουριά να ανήκει και αυτή στους Προϊστορικούς χρόνους.
Ισχυρά τείχη περιβάλλουν την ακρόπολη, η έκταση της οποίας είναι περίπου 12 στρέμματα. Στο αρκετά ομαλό πλάτωμα της ακρόπολης παρατηρούνται υπολείμματα κατασκευών σε αρκετά σημεία. Τα τείχη είναι κατασκευασμένα με το σύστημα της ξερολιθιάς και είναι όμοια με τα τείχη που παρατηρούμε και στις υπόλοιπες Προϊστορικές θέσεις που υπάρχουν διάσπαρτες στην Μεσσηνία.
Τα κεραμικά αποτμήματα της ακρόπολης έχουν αρκετές προσμίξεις ενώ ξεχωρίζει τμήμα από χείλος αγγείου και ένα αρκετά μεγάλο απότμημα από χερούλι αγγείου. Η κεραμική θα πρέπει σχεδόν με σιγουριά να ανήκει και αυτή στους Προϊστορικούς χρόνους.
Στις Α και ΒΑ παρυφές της ακρόπολης υπάρχουν αρκετά μεγάλα πλατώματα τα οποία και αυτά περιβάλλονται από ισχυρά τείχη. Α της ακρόπολης και στις πλαγιές του απέναντι λόφου παρατηρούνται επίσης τείχη που σχηματίζουν πλατώματα. Η εικόνα που σχηματίζεται είναι ότι εκτός από την ακρόπολη φαίνεται να ότι υπήρχε αρκετά μεγάλη οικιστική εγκατάσταση και Α στην πλευρά της, εντός δηλ. του οροπεδίου των Λιμνών, στα πιό ψηλά σημεία.
Η ακρόπολη έχει εκπληκτική θέα προς Δ, Ν, και Β. Στα Δ ελέγχει μεγάλο μέρος της παράκτιας πεδιάδας Φιλιατρών- Γαργαλιάνων ενώ προς τα Ν ελέγχει την περιοχή της Μάλης και το οροπέδιό της της ενώ φαίνεται μέχρι και ο κόλπος του Ναυαρίνου. Από τις κορυφές στα Β- ΒΔ η ακρόπολη μπορούσε να ελέγχει ολόκληρη την Β Μεσσηνία, ενώ από την Α οροσειρά, όπου βρίσκεται ο ναΐσκος Κωσταντίνου και Ελένης εποπτεύεται ολόκληρη η Α Μεσσηνία.
Η στρατηγική σημασία της Προϊστορικής θέσης στο οροπέδιο των Λιμνών των Κοντοβουνίων είναι παραπάνω από εμφανής, αφού από την θέση αυτή μπορούσε να εποπτευθεί ολόκληρη σχεδόν η Μεσσηνία.
Η ακρόπολη έχει εκπληκτική θέα προς Δ, Ν, και Β. Στα Δ ελέγχει μεγάλο μέρος της παράκτιας πεδιάδας Φιλιατρών- Γαργαλιάνων ενώ προς τα Ν ελέγχει την περιοχή της Μάλης και το οροπέδιό της της ενώ φαίνεται μέχρι και ο κόλπος του Ναυαρίνου. Από τις κορυφές στα Β- ΒΔ η ακρόπολη μπορούσε να ελέγχει ολόκληρη την Β Μεσσηνία, ενώ από την Α οροσειρά, όπου βρίσκεται ο ναΐσκος Κωσταντίνου και Ελένης εποπτεύεται ολόκληρη η Α Μεσσηνία.
Η στρατηγική σημασία της Προϊστορικής θέσης στο οροπέδιο των Λιμνών των Κοντοβουνίων είναι παραπάνω από εμφανής, αφού από την θέση αυτή μπορούσε να εποπτευθεί ολόκληρη σχεδόν η Μεσσηνία.
Επίλογος
Η θέση στις Λίμνες των Κοντοβουνίων είναι άγνωστη στην βιβλιογραφία[4] και δεν έχει ερευνηθεί, ενώ δεν υπάρχει και στον κατάλογο των Προϊστορικών θέσεων της Μεσσηνίας των William A. McDonald και Richard Hope Simpson. Έστι μιά καινούργια θέση προστίθεται στην καταγραφή των Προϊστορικών θέσεων της Μεσσηνίας. Αν και είναι γνωστές αρκετές Προϊστορικές θέσεις περιμετρικά των Κοντοβουνίων είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται μία στις κορυφές των βουνών.Η ακρόπολη τοποθετημένη στο φυσικά οχυρό οροπέδιο των Λιμνών, στο πιό ψηλό και στρατηγικό σημείο ολόκληρης της Μεσσηνίας, εποπτεύετε προς όλες τις κατευθύνσεις. Το μέγεθος της ακρόπολης αλλά και τα σημεία οικιστικής εγκατάστασης στα Α της δείχνουν ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα απλό οχυρό- παρατηρητήριο αλλά ίσως με ολόκληρο πόλισμα. Εξάλλου οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις Λίμνες αλλά κυρίως στο οροπέδιο της Μάλης θα μπορούσαν να υποστηρίξουν έναν ικανό αριθμό ανθρώπων.
Όπως είδαμε και παραπάνω τα απομονωμένα και κακοτράχαλα βουνά των Κοντοβουνίων διαχρονικά πρόσφεραν ασφάλεια στον τοπικό πληθυσμό. Είναι αρκετά πιθανόν να συνέβει το ίδιο πράγμα και στους Προϊστορικούς χρόνους. Κατά την πτώση του Μυκηναϊκού κόσμου, περίπου το -1200, το ανάκτορο του Εγκλιανού καταστρέφεται από πυρκαγιά ενώ είχε παύσει οποιαδήποτε δραστηριότητα στην Περιστεριά και εγκαταλείπονταν η Μάλθη, τα Νιχώρια και η Κουκουνάρα. Ανακόπτεται η ζωή σε ολόκληρη τη Μεσσηνία, με αποτέλεσμα να μειωθεί ο αριθμός των κατοίκων σε σχέση με τον πληθυσμού των προηγούμενων χρόνων. Η μείωση αυτή του πληθυσμού της Μεσσηνίας προκάλεσε πολλά ερωτηματικά και ως προς την πιθανή μετακίνηση του πληθυσμού της και αναμφισβήτητα οι Μεσσήνιοι τράπηκαν σε άλλες περιοχές.[5] Είναι λοιπόν πιθανό στα δύσκολα χρόνια μετά την πτώση των μεγάλων Μυκηναϊκών κέντρων στην Μεσσηνία ένα τμήμα του πληθυσμού από τις γύρω περιοχές να βρήκε καταφύγιο στην περιοχή των Λιμνών.
Ωστόσο μόνον η συστηματική αρχαιολογική έρευνα θα μπορούσε να μας δώσει περισσότερα στοιχεία για την έκταση της Προϊστορικής εγκατάστασης στις Λίμνες αλλά και τον χρονολογικό ορίζοντα χρησιμοποίησής της. Αυτό όμως φαντάζει δύσκολο αφού η πρόσβαση στην περιοχή παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες ακόμα και σήμερα.
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] Παναγιωτόπουλος Αναστάσιος Μεσαιωνικής Μεσσηνίας ιστορικογεωγραφικά & Κοντοβουνίων οικιστικά" (online)
[2] -Σ. Λυριτζή: "Κλέφται και Κάποι των Κοντοβουνίων στις αρχές του 19ου αιώνος" (online)
-Δημήτριος Μουγγός Ντρέτες και Κοντοβουνήσιοι. Ο καλύτερος στρατός του '21 (online)
[3] Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου-Βέλμαχου, με τίτλο "Μάλη. Το όμορφο πετρόχτιστο χωριό των Κοντοβουνίων", στο περιοδικό "Flash της Μεσσηνίας", τεύχος 279, Νοέμβριος 2012, σελ. 26-32.
Το χωριό της Μάλης, που βρίσκεται σε βαθούλωμα στη σκιά του όρους του Αγίου Κωνσταντίνου (υψόμετρο 1.225 μέτρα) στα βόρειά του, το ύψωμα Αγ. Βαρβάρα στα δυτικά του και τα υψώματα Μαύρο Λόγγο Νόκα, Αστρά και την Μαρτζένα στα ανατολικά του έχει μακραίωνη ιστορία. Σύμφωνα με την πιθανότερη εκδοχή πιθανολογείται ότι πήρε την ονομασία του από οικιστή που ήταν αλβανικής ή αρβανίτικης καταγωγής, καθώς η λέξη «Μάλη» στα αλβανικά σημαίνει «μεγάλο βουνό».
Το χωριό κατά την περίοδο των Βιλλεαρδουίνων και του Πριγκιπάτου της Αχαΐας ήταν υπό την κεντρική διοίκηση, που ασκείτο από την πρωτεύουσα του πριγκιπάτου, στην Ανδραβίδα. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ανήκε στην Κόλη των Κοντοβουνίων μαζί με άλλα 32 χωριά της ευρύτερης περιοχής.
[4] Μιά γενική αναφορά μόνο στο: Παναγιωτόπουλος Αναστάσιος Μεσαιωνικής Μεσσηνίας ιστορικογεωγραφικά & Κοντοβουνίων οικιστικά" (online). Σημείωση 186: "...Το εκφραστικό Παλιόκαστρο (το πρώτο συνθετικό με τη σημασία του χρονικώς παλαιού και όχι του ποιοτικώς κακού) στον Αϊτό (βλ. σημ.44) την Πάνω Λεντεκάδα (X8), την Μάλη (X6, 1,7 χλμ. ΒΒΔ, ΰψ. 1.118μ.) και το Ραφτόπουλο, αυτόθι, αρ. 5921 (σ. 222)..."
[5] Βαλμπούλη Κωνσταντίνα : Θολωτοί τάφοι της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου
