Οι Βρύσες
Σε απόσταση 5 χιλιομέτρων ΒΑ από την πόλη της Κυπαρισσίας βρίσκεται το χωριό Βρύσες του δήμου Τριφυλίας, στους Β πρόποδες των Κοντοβουνίων και σε υψόμετρο 251μ.
Σύμφωνα με την παράδοση[1], οι Βρύσες οφείλουν την ονομασία τους στις πολλές πηγές που υπάρχουν γύρω από το χωριό. Μερικές από αυτές είναι οι: Ανάβρυοι, Νεράκια, Βρύση του Ραγιά, Βρύση της Μουριάς, Βρύση του Κουρτ- Αγά, η Βρύση στο Πηγαδούλι, η μικρή πηγή στα Τζιριάνικα και η μεγάλη πηγή Κεφαλόβρυσος. Στα γύρω κτήματα από το χωριό υπάρχουν και άλλες πολλές πηγές, οι οποίες δε στερεύουν, απλά μειώνεται η ποσότητα νερού κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.
Η μεγάλη πηγή του Κεφαλόβρυσου είναι πάρα πολύ σημαντική αφού εκτός από τις Βρύσες υδρεύει την πόλη της Κυπαρισσίας καθώς και τα ενδιάμεσα χωριά. Η πηγή ήταν από τους σημαντικότερους λόγους που στην περιοχή γύρω από αυτήν υπάρχει κατοίκηση από τους Προϊστορικούς χρόνους. Από την Βυζαντινή ακόμα εποχή υδραγωγείο μετέφερε το νερό από το Κεφαλόβρυσο διαμέσου των πλαγιών των Κοντοβουνίων στην περιοχή του κάστρου της Κυπαρισσίας, εντός του οποίου υπήρχε μεγάλη και περίτεχνη υδατοδεξαμενή[2].
Στην περιοχή των Βρυσών εντοπίζονται 3 θέσεις σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση όπου υπάρχουν κατάλοιπα Προϊστορικής κατοίκησης. Στο κεφαλόβρυσο, στο πλάτωμα κορυφής του λόφου του αγ. Κωνσταντίνου και στις Β υπώρειες του ίδιου λόφο.
Κεφαλόβρυσο: Η Προϊστορική θέση
Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται αμέσως στα Α της μεγάλης πηγής του Κεφαλόβρυσου. Σε απόσταση περίπου 100μ. Α της πηγής υπάρχει λόφος με κατεύθυνση περίπου Β-Ν. Από την Α πλευρά του λόφου υπάρχει δρόμος που ανεβαίνει προς τα Ν και μετά στρίβει προς τα Δ. Η Προϊστορική θέση περιλαμβάνει τον λόφο αλλά και τις Δ πλαγιές του που φτάνουν μέχρι την θέση της πηγής. Η θέση έχει χονδρικά έκταση 12 στρεμμάτων με διατάσεις 120μ.Χ 100μ. περίπου.
Στην κορυφογραμμή του λόφου δεν εντοπίζονται ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, ωστόσο σε όλη την έκτασή της υπάρχει πληθώρα Προϊστορικής κεραμικής. Αρκετά πυκνή συγκέντρωση παρατηρείται στην Ν υψηλότερη πλευρά, ενώ φαίνεται να υπάρχουν και κεραμικά αποτμήματα και από την άλλη πλευρά του αγροτικού δρόμου που υπάρχει στα Ν του αρχαιολογικού χώρου.
Η Προϊστορική θέση του Κεφαλόβρυσου συνεχίζει στην Δ πλαγιά του λόφου φτάνοντας μέχρι και την πηγή. Από την πλευρά αυτή παρατηρούνται αρκετά Προϊστορικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, όπως τοιχία και υπολείμματα κτισμάτων. Σε κάποια σημεία το Προϊστορικό οικοδομικό υλικό έχει επαναχρησιμοποιηθεί για την κατασκευή ανδήρων ενώ σε άλλα φαίνεται οι κατασκευές να βρίσκονται στην αρχική τους θέση. Στην περιοχή αυτή επίσης υπάρχει πληθώρα Προϊστορικών κεραμικών αποτμημάτων.
Την Προϊστορική θέση του Κεφαλόβρυσου[3] πρώτοι εντόπισαν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson την περίοδο 1964-68.[4] Σε ότι αφορά την χρονολόγηση της κεραμικής αναφέρουν ότι κάποια αποτμήματα πιθανόν να είναι ΜΕ ενώ άλλα ανήκουν στην ΥΕ περίοδο. Σχετικά οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι αναφέρουν:
"There are fragments from stemmed goblets with highswung loop handles in reddish fabric (MH?), as well as from stemmed bowls in buff clay that should be LH. Coarse ware consists mainly of handles of large jars in "oatmeal" fabric and fragments of ribbed pithoi."
Από την περιγραφή των Αμερικανών φαίνεται ότι η Προϊστορική θέση του Κεφαλόβρυσου ήταν σε χρήση από τους πρώιμους Μυκηναϊκούς χρόνους. Η οικιστική θέση έφτανε ως την πηγή και πιθανότατα την περιελάμβανε. Η θέση εκτός την επάρκεια σε νερό βρισκόταν σε καλή στρατηγική θέση στις πλαγιές των Κοντοβουνίων σε ύψος 290 περίπου μέτρων ενώ είχε εκπληκτική θέα προς τα Β και την πεδιάδα χαμηλότερα αλλά και προς ολόκληρο τον Κυπαρισσιακό κόλπο.
Αγ. Κωσταντίνος Α: Πλάτωμα κορυφής
Οι Βρύσες είναι χτισμένες στις Β υπώρειες του μεγάλου λόφου του Αγίου Κωνσταντίνου. Ο λόφος έχει ύψος 350μ. περίπου ενώ από την Ν πλευρά ενώνεται με διάσελο προς τα υψηλότερα βουνά των Κοντοβουνίων.
Στο πλάτωμα κορυφής του λόφου υπάρχει το παρεκκλήσι του αγ. Κωνσταντίνου, για το οποίο αντλούμε κάποιες πληροφορίες από την εργασία του Αλέκου Σουλιμιώτη "Βρύσες Τριφυλίας"[5]:
"Στο ύψωμα πάνω από το χωριό, που ονομάζεται Άγιος Κωνσταντίνος υπήρχε ένα πολύ μικρό παλαιό εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Κωνσταντίνο κατεστραμμένο. Το εκκλησάκι αυτό είχε καταστραφεί πάρα πολύ παλαιά και ανακατασκευάστηκε το 1700 και το 1825 και πάλι κατεστράφει. Το έτος 1995 με πρωτοβουλία του Κωνσταντίνου Δ. Πανόπουλου και πολλών άλλων συγχωριανών καθαρίστηκε ο χώρος από τους θάμνους και περιττές πέτρες και αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του ναού, αποτελούμενα από χονδρές πελεκημένες πέτρες. Το δάπεδο του ήτο στρωμένο με μεγάλες ακανόνιστου σχήματος πλάκες. Ένας μεγάλος πέτρινος στύλος και μια επίσης βαριά πέτρινη πλάκα, που προφανώς να χρησίμευαν για Αγία Τράπεζα, βρέθηκαν μέσα στα ερείπια αυτά. Το σχήμα του ναού είναι ακανόνιστο απ' ότι φαίνεται από τα θεμέλια. Το έτος 1999 το εκκλησάκι του Αγίου Κωνσταντίνου ξανακτίστηκε από το σύλλογο των Βρυσαίων «Κεφαλόβρυσος»."
Από την παραπάνω περιγραφή φαίνεται να υπήρχαν στην θέση του σύγχρονου παρεκκλησίου παλαιότερες φάσεις κατασκευής, που πιθανόν να ξεκίνησαν από την Βυζαντινή εποχή ακόμα, ίσως και παλαιότερα. Ωστόσο με την σημερινή κατάσταση στο πλάτωμα κορυφής του λόφου δεν μπορούμε να κάνουμε καμία υπόθεση για την παλαιότερη χρήση του χώρου αφού για την κατασκευή του σύγχρονου παρεκκλησίου και του δρόμου που οδηγεί μέχρι εκεί, έχει ισοπεδωθεί ολόκληρο το πλάτωμα με βαριά μηχανήματα. Επιπλέον η μορφολογία του λόφου στην πλαγιά Δ του πλατώματος έχει αλλοιωθεί σημαντικά μετά από εργασίες με βαριά μηχανήματα, ενώ πιό χαμηλά έχουν αποτεθεί μεγάλοι κροκαλοπαγείς ογκόλιθοι σχηματίζοντας ένα ισχυρό τείχος- ανάχωμα. Στο πλάτωμα κορυφής οποιοδήποτε παλαιότερο οικοδομικό υλικό υπήρχε, έχει αποτεθεί στις γύρω πλαγιές.
Η μόνη μαρτυρία για την παλαιότερη χρήση του χώρου που έχει απομείνει είναι τα κεραμικά αποτμήματα που υπάρχουν στο πλάτωμα της κορυφής αλλά και σε κάποια σημεία των πλαγιών. Από αυτά κάποια είναι των Προϊστορικών χρόνων ενώ κάποια πιθανότατα είναι νεότερα, ίσως Αρχαίων, Βυζαντινών και μεσαιωνικών χρόνων.
Απ΄ότι φαίνεται ο μεγάλος λόφος του αγ. Κωνσταντίνου πρέπει να ήταν σε χρήση από τους Προϊστορικούς χρόνους και πιθανόν να ήταν μιά ισχυρή οχυρωμένη θέση. Ο λόφος είναι φυσικά οχυρός από όλες τις πλευρές ενώ από τα Ν υπάρχει δρόμος διαφυγής προς τα υψηλότερα και ασφαλή οροπέδια των Κοντοβουνίων. Η θέα είναι εκπληκτική, εποπτεύοντας όλη την πεδινή περιοχή στα Β αλλά και ολόκληρο τον Κυπαρισσιακό κόλπο.
Αγ. Κωσταντίνος Β: Β. Υπώρειες
Από το πλάτωμα κορυφής του αγ. Κωνσταντίνου υπάρχει αγροτικός δρόμος που κατεβαίνει την Β πλευρά πλευρά προς το χωριό των Βρυσών. Στο σημείο που ο δρόμος προσεγγίζει τα πρώτα σπίτια του χωριού και σε απόσταση 100μ. περίπου από την κορυφή, εντοπίζεται μια ακόμη θέση αρχαιολογικού ενδιαφέροντος.
Στο σημείο αυτό υπάρχουν τμήματα από τοιχία και κτίσματα σε αρκετά καλή κατάσταση διατήρησης και που φαίνονται να βρίσκονται στην αρχική τους θέση. Στον χώρο υπάρχει πληθώρα διάσπαρτων κεραμικών αποτμημάτων, τα οποία στην πλειοψηφία τους φαίνεται να είναι των προϊστορικών χρόνων.
Η συνολική έκταση της θέσης είναι γύρω στα 2 στρέμματα, ενώ είναι βέβαιο ότι πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη καθώς οι σύγχρονοι δρόμοι και κατοικίες έχουν καταστρέψει το μεγαλύτερο μέρος της θέσης.
Η οικιστική αυτή θέση βρίσκεται σε απόσταση μόλις 150μ. από την Προϊστορική θέση του Κεφαλόβρυσου που βρίσκεται στον απέναντι ακριβώς λόφο στα Δ.
Επίλογος
Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε, οι τρείς θέσεις Προϊστορικού ενδιαφέροντος των Βρυσών βρίσκονται σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Ειδικά οι θέσεις οικιστικής εγκατάστασης στο Κεφαλόβρυσο και τον αγ. Κωσταντίνο Β απέχουν μεταξύ τους μόλις 150μ. Μεταξύ των δύο γειτονικών λόφων που βρίσκονται, υπάρχει μια μικρότερη πηγή ενώ στην Δ πλευρά της θέσης του Κεφαλόβρυσου υπάρχει η μεγάλη και σημαντική ομώνυμη πηγή που μέχρι και σήμερα υδρεύει ολόκληρη την περιοχή. Επίσης υπάρχουν και άλλες πηγές στην ίδια περιοχή.
Φαίνεται πολύ πιθανό ότι οι θέσεις αυτές συνδέονται και είναι τα υπολείμματα ενός αρκετά μεγάλου και σημαντικού Προϊστορικού οικιστικού συνόλου που βρισκόταν στην περιοχή των Βρυσών. Πολύ σημαντική είναι η χρονολόγηση των κεραμικών αποτμημάτων του Κεφαλόβρυσου από τους Αμερικανούς αρχαιολόγους William A. McDonald και Richard Hope Simpson στην πρώιμη Μυκηναϊκή, ίσως ακόμα και στην Μεσοελλαδική εποχή.
Οι άλλες σημαντικές Προϊστορικές θέσεις στην περιοχή είναι η Περιστεριά[6] (4χλμ. στα ΒΑ) , που ήταν μεγάλο και σημαντικό κέντρο της πρώιμης Μυκηναϊκής εποχής και το σημαντικό πόλισμα που βρίσκεται στην θέση "Ελληνικό", του γειτονικού χωριού της Μουριατάδας (3χλμ. στα Α), που ωστόσο κτίστηκε στην ύστερη Μυκηναϊκή περίοδο (αρχές της ΥΕΙΙΙΑ).[7] Η Προϊστορική οικιστική θέση των Βρυσών προϋπήρχε λοιπόν του πολίσματος της Μουριατάδας και λογικά στην πρώιμη Μυκηναϊκή εποχή θα πρέπει να αποτελούσε σημαντικό οικιστικό κέντρο της περιοχής, μαζί βέβαια με την Περιστεριά.
Η Προϊστορική κατοίκηση στις Βρύσες βρισκόταν πάνω από το σύγχρονο χωριό, όπου υπήρχαν αρκετές σημαντικές πηγές και σε υψόμετρο 300μ. στις πλαγιές των Κοντοβουνίων. Η θέση παρείχε ασφάλεια και απρόσκοπτη θέα προς τον Κυπαρισσιακό κόλπο και όλα τα μεγάλα Πρώιμα Μυκηναϊκά κέντρα προς Β, όπως την Περιστεριά αλλά και τα μεγάλα κέντρα πέραν του ποταμού της Νέδας, τον Κακόβατο και την θέση "Κλειδί".
Η ακρόπολη των Βρυσών θα πρέπει να εντοπιζόταν στην κορυφή του βουνού του αγ. Κωσταντίνου που ήταν φυσικά οχυρός, ενώ σε περίπτωση κινδύνου οι κάτοικοι θα μπορούσαν να διαφύγουν από το Ν διάσελο προς τα οροπέδια στην κορυφή των Κοντοβουνίων, όπου υπήρχε σημαντικό Προϊστορικό πόλισμα στις Λίμνες[8] Από τις Βρύσες φαίνεται ότι πέρναγε και ο δρόμος που ένωνε την περιοχή της Κυπαρισσίας και μέσω των πλαγιών των Κοντοβουνίων πέρναγε από τις Βρύσες, την Μουριατάδα και μετά έστριβε προς Ν και την περιοχή του Σελλά στο οροπέδιο της Τριπύλης και μετά προς την ενδοχώρα της Μεσσηνίας.
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] Αλέκου Σουλιμιώτη: "Βρύσες Τριφυλίας". Ιστότοπος Ψιλόπουλου Κων/νου (online)
[2] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Μεσαιωνικές δεξαμενές της Μεσσηνίας (online)
[3] Οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι αναφέρουν το όνομα της θέσης ως " Palaiophrigas" (=Παλιoφρυγάς;). Ωστόσο κάποιοι ντόπιοι με τους οποίους συζητήσαμε δεν γνωρίζουν θέση με αυτό το όνομα, ενώ όπως μας ανέφεραν, ο ακριβώς απέναντι από το Κεφαλόβρυσο λόφος προς Δ ονομάζεται "Παλιόπυργος" και ήταν ήταν η έδρα του Αγά της περιοχής κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας. Όπως και νά'χει για καλύτερη και πιο σαφή περιγραφή της θέσης χρησιμοποιούμε την ονομασία "Προϊστορική θέση Κεφαλόβρυσου".[4] McDonald, William A. and Richard Hope Simpson. ‘Further Explorations in Southwestern Peloponnese: 1964-1968’, 22C. Palaiophrigas (Vrises), Σελ: 133.
[5] Αλέκου Σουλιμιώτη: "Βρύσες Τριφυλίας". Ιστότοπος Ψιλόπουλου Κων/νου (online)
[6]Περιστεριά: Οι "Μυκήνες της Δυτικής Πελοποννήσου", του Γ. Κορρέ (online)
[8]"Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Λίμνες Κοντοβουνίων: Η Προϊστορική ακρόπολη (online)[7]-Μαρινάτος, Σπ. 1960α. Ανασκαφαί Πύλου: 2. Μουριατάδα στο Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1960: 201-206 (online)
-Μαρινάτος, Σπ. 1960β. Μουριατάδα: «Αμφιγένεια» στο Έργον 1960: 149-152
-Μαρία-Λουΐζα Παϊπέτη: Οικίες και κοινότητες της ΥΕΧ στην κεντρική και νότια Ηπειρωτική Ελλάδα. Σελ:15