Περιστεριά: Οι "Μυκήνες της Δυτικής Πελοποννήσου", του Γ. Κορρέ

Του Γεωργίου Στυλ. Κορρέ Καθηγητή Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Ανασκαφέα της Περιστεριάς

Οι “Μυκήνες της Δυτικής Πελοποννήσου”

Σε ένα τοπίο που αναδύει το βάθος της ιστορίας του και μεταδίδει μια υπόκωφη γοητεία υψώνεται ο απρόσιτος από τρεις πλευρές και οχυρωμένος από την τέταρτη πλευρά λόφος της Περιστεριάς. ΟΣπυρ. Μαρινάτος, ο πρώτος ανασκαφέας του, τον αποκάλεσε "Μυκήνες της Δυτικής Πελοποννήσου" για τον πλούτο και την πυκνότητα των ευρημάτων του. Χρυσοφόροι θολωτοί τάφοι, σπίτια, ένα ανάκτορο που έρχεται στο φως από τις ανασκαφές του υπογραφομένου, απλώνονται στην κορυφή του λόφου, που δεσπόζει πάνω από τον ποταμό Κυπαρισσήεντα, περίπου ένα χιλιόμετρο από τις εκβολές του στον κόλπο της Κυπαρισσίας, ελέγχοντας το πέρασμα από την εύφορη τριφυλιακή ενδοχώρα προς την θάλασσα.

Στα δυτικά του ένα μικρό ρέμα μεταφέρει νερό από το βουνό στην σπηλαιώδη πηγή στα ριζά του λόφου της Περιστεριάς και είναι ένας από τους βασικούς λόγους χρήσης του χώρου. Η Περιστεριά και οι γύρω λόφοι (Καράγενη και Κοκοράκου) είχαν κατοικηθεί από τους Μεσοελλαδικούς χρόνους, δηλαδή από τον 20ό μέχρι και τον 17ο αιώνα π.Χ.

Κομμάτια αγγείων και εργαλείων ακόμη πρωιμότερων εποχών (Νεολιθική εποχή 4η χιλιετία π.Χ.) δείχνουν ότι η περιοχή είχε χρησιμοποιηθεί και ακόμη παλαιότερα, χωρίς να έχει εντοπισθεί ακόμη κάτι πιο συγκεκριμένο.

Στα Μεσοελλαδικά χρόνια στον λόφο του Κοκοράκου (θέση Καλντερίμι) δημιουργήθηκε ένα ταφικό μνημείο με την μορφή του τύμβου, διαμέτρου 16-20 μ. και ύψους 4 μ., που είχε 1 - 2 ταφικούς πίθους σε οριζόντια θέση. Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση μέσα στους πίθους. Οι ιδιοκτήτες του χωραφιού, στο οποίο βρισκόταν ο τύμβος, φρόντισαν να τον καταστρέψουν πριν οι αρχαιολόγοι προχωρήσουν στην συστηματική δεύτερη φάση της ανασκαφής του μετά τον αδόκητο θάνατο του Σπύρου Μαρινάτου.

Την ίδια περίοδο, επάνω στον λόφο της Περιστεριάς, σώζεται μια οικία με πολλά δωμάτια. Κάτω από τα δάπεδα των δωματίων και των αυλών της οι ανασκαφές απεκάλυψαν ένα δράμα: επτά μικροί κιβωτόσχημοι τάφοι περιείχαν πολλαπλές ακτέριστες ταφές μικρών παιδιών, που ήταν προφανώς θύματα επιδημίας. Αμέσως μετά, εκεί στο τέλος της Μεσοελλαδικής, αρχές της Υστεροελλαδικής εποχής, δηλαδή στις αρχές του 16ου αιώνα π.Χ. αρχίζει η κορυφαία περίοδος της Περιστεριάς. Τα χρόνια της μεγάλης ακμής, του πλούτου, των μεγάλων οικοδομημάτων. Αρχίζει η εποχή της μεγάλης γνώσης, των ταξιδιών, του εμπορίου, η εποχή που η τέχνη είτε πρόκειται για την αγγειοπλαστική και την αγγειογραφία είτε για την μεταλλοτεχνία φτάνει σε επίπεδα τελειότητας. Ένας μικρός χρυσοφόρος τάφος στην εξωτερική δυτική πλευρά του τύμβου του θολωτού τάφου 1 δίνει μια ισχυρή πρόγευση αυτών που προαναφέρουμε.

Είναι ο παλαιότερος τάφος της Περιστεριάς με ταφές και ανακομιδές κτερισμένες με στέμματα, με χρυσά περιδέραια, χρυσό και χάλκινο αγγείο, αργυρόηλο κεκαμμένο χάλκινο ξίφος (το παλαιότερο παράδειγμα του μυκηναϊκού αυτού εθίμου ταφής), λίθινες αιχμές από βέλη, πήλινα μινυακά αγγεία. Ο τάφος αυτός αποδεικνύει ότι ο χρυσός χρησιμοποιείτο σε σημαντικές ποσότητες πριν από τα τέλη της Μεσοελλαδικής εποχής και σε άλλα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας εκτός από την Αργολίδα και συγκεκριμένα τις πολύχρυσες Μυκήνες. Και δείχνει την σημασία της Μεσσηνίας στην γένεση και στην διαμόρφωση αυτού του πολιτισμού που τον λέμε Μυκηναϊκό και ήταν ο πρώτος ελληνικός πολιτισμός.

Αυτή την εποχή, την Μυκηναϊκή, η Μεσσηνία που με στατιστικούς τύπους υπολογίζεται ότι διέθετε περί τους 10.000 κατοίκους στα Μεσοελλαδικά χρόνια, γνωρίζει μια πληθυσμιακή έκρηξη: φτάνει τους 50.000 κατοίκους κατά τους R. Hope Simpson και W. A. McDonald, τους 80.000 - 120.000 κατοίκους κατά τον Chadwick και διαθέτει, τουλάχιστον, 250 χωριά. Τα ονόματα μερικών απ' αυτά τα χωριά έχουν σωθεί μέχρι τις ημέρες μας μέσα από τις πινακίδες της Γραμμικής γραφής β΄ που βρέθηκαν στο ανάκτορο του Εγκλιανού. 

Στην Περιστεριά έχουν ανασκαφεί τέσσαρις θολωτοί τάφοι: τρεις για τους δυνάστες της περιοχής (άραγε να ήταν άνακτες, ηγέτες του λαού, βασιλείς, ποιον από τους τίτλους που σώζονται στις πινακίδες να είχαν;). Ο παλαιότερος είναι ο λεγόμενος θολωτός τάφος 3. Κτίσθηκε στην δυτική κλιτύ του λόφου και διετήρησε πολλά από τα χρυσά κοσμήματα που συνώδευαν τις λιγοστές ταφές.

Είχε διάμετρο 6.90μ. και ήταν ο μικρότερος των τριών. Έδωσε πλούσια ευρήματα, όπως είναι δύο μεγαλόσχημοι αμφορείς, ένα ασημένιο κύπελλο, ένα μεγάλο χρυσό διάδημα, ένα μεγάλο χρυσό κύπελλο όμοιο με ένα των Μυκηνών, ένα χρυσό κύπελλο τύπου Κεφτί, ένα χρυσό μόνωτο κύαθο (που ονομάσθηκε κύπελλο τύπου Περιστεριάς), πλήθος από χρυσά φυλλάρια και κοσμήματα που παριστάνουν ψυχές (χρυσαλλίδες), ρόδακες, τρίτωνες, καρδιόσχημα φύλλα, γλαύκες, περιδέραια, υπολείμματα από οδοντόφρακτα κράνη, 34 αιχμές βελών που πρέπει να βρίσκονταν μέσα σε φαρέτρα που δεν σώθηκε, κομμάτια από ξίφος και παραξιφίδες κ.τ.λ. Οι ταφές του ήταν μόνον δύο και αυτό διότι η θόλος του τάφου κατέπεσε συντόμως. 

Την ίδια εποχή, κατά την Υστεροελλαδική Ι περίοδο, κτίζεται και ο νότιος θολωτός τάφος που ανήκει στο νεκροταφείο του πληθυσμού. Έχει διάμετρο 5,08 μ. και είχε χρησιμοποιηθεί για περισσότερες από 15 ταφές. Χρονικά κάλυψε όλο τον 16ο και 15ο αιώνα π.Χ. Μπορεί να μην είχε τον πλούτο που είχαν οι τρεις δυναστικοί θολωτοί τάφοι, αλλά είχε κι αυτός αρχιτεκτονικές πρωτοτυπίες στην κατασκευή του. 

Στα τέλη της Υστεροελλαδικής Ι περιόδου κατασκευάζεται ο θολωτός τάφος 2, διαμέτρου 10,60 μ., ο οποίος χρησιμοποιείται ουσιαστικά στην επόμενη φάση, την Υστεροελλαδική ΙΙ (15ος αι. π.Χ.). Σύντομα έπεσε η θόλος του και έπαψε η χρήση του. Στον ταφικό θάλαμο είχε συγκεντρωθεί μέγα πλήθος πολυτίμων ευρημάτων: χρυσά, χάλκινα και ασημένια σκεύη, απειράριθμα λεπτά χρυσά φύλλα, πολλά κιλά από θραύσματα χάλκινων αγγείων, χάλκινα ξίφη, παραξιφίδες με επιχρυσωμένα καρφιά, σκεύος με πολύτιμες ενθέσεις από χρυσά κρίνα, ασημένια δελφίνια, ρόδακες, εισηγμένοι πιθαμφορείς ανακτορικού ρυθμού, μικρά δισκάρια, χρυσές μέλισσες, χρυσοί θύσανοι, περιδέραιο ηλέκτρου, ενός προϊόντος που προδίδει εμπόριο. Απ' έξω από τον τάφο βρέθηκε γυναικείο ειδώλιο του τύπου Πετσοφά.

Οι τάφοι 3 και 2 περικλείονταν μετά την καταστροφή του 3ου και πριν από την καταστροφή του 2ου από αναλημματικό τοίχο στη νότια και νοτιοδυτική πλευρά, Νεώτερος από όλους τους θολωτούς τάφους της Περιστεριάς είναι ο θολωτός τάφος 1, ο μεγαλύτερος όλων. Ο δρόμος του έχει μήκος 12 μ. και πλάτος 3,30 μ. Το στόμιο, ύψους 5,10 μ., μήκους 6 μ. και πλάτους 2,33 μ., ήταν κλειστό με αργολιθοδομή. Στην αριστερή πλευρά της πώρινης πρόσοψης είναι χαραγμένα δύο μινωικά λατομικά σημεία. Το ανώφλι του στομίου αποτελούν τρεις μεγάλοι λαξευμένοι λίθοι μέχρι 22 τόνους έκαστος. Η διάμετρος του τάφου ανέρχεται σε 12,04 μ. Είναι ο μεγαλύτερος θολωτός τάφος της Μεσσηνίας και της δυτικής Πελοποννήσου. Ο τάφος ήταν συλημένος ήδη από τα μυκηναϊκά χρόνια και καμία ταφή δεν διατηρήθηκε. Από τα απομεινάρια των κτερισμάτων καταλαβαίνουμε τον αρχικό πλούτο του τάφου. Μας κάνουν να τον υποψιασθούμε τα χρυσά φύλλα, τα πάμπολλα χρυσά κομψοτεχνήματα, όπως η μικρή χρυσή ψήφος που απεικονίζει ένα κούμαρο και είναι ένα από τα θαυμασιότερα έργα της αρχαίας χρυσοχοϊκής τέχνης, το χρυσό έλασμα σε σχήμα ψαριού με παράσταση μινωικής τελετουργικής πομπής που θυμίζει την παράσταση του αγγείου των θεριστών, χρυσά καρδιόσχημα ελάσματα, περιδέραια από αμέθυστο, υπολείμματα από οδοντόφρακτα κράνη. Ανάμεσα στα ευρήματα περιλαμβάνονται τουλάχιστον 10 εισηγμένοι πιθαμφορείς ανακτορικού ρυθμού.

Όλα τα ευρήματα της Περιστεριάς εκτίθενται και φυλάσσονται στο Μουσείο της Χώρας Τριφυλίας, διότι η Κυπαρισσία δεν διαθέτει αρχαιολογικό μουσείο. Στον λόφο της Περιστεριάς έχουν ανασκαφεί διάφορες μυκηναϊκές οικίες. Σημαντικότερο όλων φαίνεται να είναι μέγαρο στο βόρειο τμήμα του λόφου με παχύτατους τοίχους, πλουσιότατη κεραμική που ίσως να είναι το ανάκτορο του ηγέτη.

Παλαιότερα ορισμένοι υποστήριξαν ότι η Περιστεριά μπορεί να ήταν στον Νηών Κατάλογο της Ιλιάδος η Αρήνη, η παλαιά πρωτεύουσα των Νηλειδών. Αλλά και ο Κακόβατος έχει τα ίδια προσόντα. Τα ερωτηματικά παραμένουν και μάλλον δεν θα απαντηθούν ποτέ για την ταυτότητα αυτής της υποβλητικής θέσης. Μένουν, όμως, να απαντηθούν πάρα πολλά στοιχεία ακόμη με την συνέχιση της ανασκαφής.

Μπορείτε να διαβάσετε αναλυτική παρουσίαση του αρχαιολογικού χώρου της Περιστεριάς στο:
Περιστεριά Τριφυλία: Ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του Μυκηναϊκού κόσμου