Ο Πύργος των Καπετανάκηδων, γνωστός και ως Κάστρο των Καπετανάκηδων, δεσπόζει στην κορυφή ενός λόφου, το επονομαζόμενο Πετροβούνι, στο χωριό Χαραυγή (παλιά ονομασία :Τρικότσοβα) στα Σωτηριάνικα. Πρόκειται για ένα φρουριακό συγκρότημα που στην ουσία αποτελεί μια σύνθετη εξέλιξη του κλασικού Μανιάτικου πύργου.
Το συγκρότημα Πετροβούνι το έχτισε ο Καπετάν Γεωργάκης Καπετανάκης ένας από τους 14 καπετάνιους της Μάνης, αρχηγός της οικογένειας και της γενιάς των Καπετανάκηδων.
Ο ποιητής Νικήτας Νηφάκος αναφέρει χαρακτηριστικά: «εις την Ζαρνάτα βρίσκονται δύο καπετανείες ή να ειπώ καλύτερα πως είναι τυραννίες. Η μία στην Τρικότσοβα του Καπετάν Γεωργάκη κι η άλλη είναι στις Κιτριές του κυρ Κουμουντουράκη».
Ιστορία
Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για το πότε άρχισε το κτίσιμο του Κάστρου. Για την ιστορία της ίδρυσής του, σώζεται μια σειρά πολύτιμων εγγράφων που συνδέονται με τον κτήτορά του, Καπετάν Γεωργάκη Καπετανάκη και τον αρχιμάστορά του Νικήτα Μανδραπήλια. Το παλαιότερο από τα ιστορικά ντοκουμέντα είναι η ίδια η διαθήκη του Καπετάν Γεωργάκη Καπετανάκη που συνέταξε ο εγγράμματος Γεράσιμος Παπαδόπουλος στην Καλαμάτα, στις 13 Ιουλίου 1821. Στη διαθήκη αναφέρεται ότι «πάσας τας οικοδομάς όσαι είνε εις το Πετροβούνιον τας οικοδόμησεν εξ ιδίων του, πλην επτακοσίων ή οκτακοσίων γροσίων όπου έλαβε από τα κοινά πράγματα των αδελφών και τα έβαλε εις αυτάς τας οικοδομάς του Πετοοβουνίου, έχει όμως περισσότερα εξοδευμένα δια το κοινόν της αδελφότητας, εξ ων άλλα έχει γεγραμμένα και άλλα άγραφα, τα αφήνει και το μερίδιόν του από τα χωράφια όπου έχουν εις το Βαρούσιον. Να μείνει όμως εις τα παιδιά του όλον το Πετροβούνιον ως παρ' αυτού οικοδομηθέν και εξ ιδίων του». Από το κείμενο της διαθήκης προκύπτει ότι τα κτίσματα του Μανιάτη πολεμιστή στο Πετροβούνι είχαν ολοκληρωθεί πριν το 1821 και ότι ήθελε να περιέλθουν αυτά στα παιδιά του.
Όπως μας πληροφορεί ο Σταύρος Καπετανάκης από μια ημερομηνία 5 Μαίου 1795 που βρήκε γραμμένη στο πίσω μέρος μιας εικόνας του Προφήτη Ηλία συμπεραίνει πως ίσως τότε τελείωσε το κτίσιμο του κάστρου. Δύο άλλα κείμενα του 1834 που είναι δηλώσεις ενώπιον μαρτύρων και του ειρηνοδίκη Κάμπου Ηλία Λογοθέτη, του Νικήτα Μανδραπήλια, ο οποίος δηλώνει ότι «καθ' όν καιρόν οικοδομείτο το Πετροβούνιον ήμουν αρχιτέκτων εις την οικοδομήν ταύτην», ο Μανδραπήλιας μας διευκρινίζει ό,τι ακριβώς δηλώνει ο Γ. Καπετανάκης στη διαθήκη του το 1821, ότι δηλαδή ενώ η ανέγερση του "οχυρώματος" είχε αρχίσει από όλα μαζί τα αδέλφια, τελικά οι αδελφοί του Καπετάν Γεωργάκη Καπετανάκη αρνήθηκαν να χρηματοδοτήσουν την ανέγερση του φρουρίου, που ανέλαβε τελικά εξ ολοκλήρου ο Καπετάν Γεωργάκης. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε τους Καπετανάκηδες να ταμπουρωθούν στο οχύρωμα του Πετροβουνίου, όταν «μετά παρέλευσιν ολίγων ετών, κατατρεχθέντες οι Καπετανάκηδες από τους Κουμουνδουραίους, κατέφυγαν όλοι εις το Πετροβούνι».
Αλλά και η ιδιόχειρη διαθήκη του Ηλία Καπετανάκη, γιου του Καπετάν Γεωργάκη, μας δίνει ανάλογες πληροφορίες για το Πετροβούνι και το ομώνυμο φρούριο. Η διαθήκη του συντάχθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1863. Ο Ηλίας Καπετανάκης επιθυμεί να περιέλθει το οικογενειακό "οχύρωμα" μόνο στα άρρενα παιδιά του «τα οποία να τα λάβωσι και να είναι κύριοι και κάτοχοι εξ ίσου».
Στο Πετροβούνι έβρισκε φιλοξενία ο διάσημος κλεφτοαρματωλός Ζαχαρίας ο Μπαρμπιτσιώτης. Ένας απ' τους συντρόφους του ήταν και ο Καπετάν Παναγιωτάκης Καπετανάκης. Το 1800 έμεινε στο Πετροβούνι, για λίγο, και ο Δημήτριος Παπατσώνης. Στην εποχή του μεγάλου κατατρεγμού της Κλεφτουριάς, στο Πετροβούνι των Καπετανάκηδων βρήκε καταφύγιο και ο Αθανάσιος Δαγρές, ενώ την ίδια χρονιά, λίγο πιο κάτω, κάπου κοντά στους Μύλους σκοτώθηκαν μερικοί κλέφτες και ανάμεσα τους ο Δήμος Κολοκοτρώνης. Την άνοιξη του 1816 κυνηγημένος από τους Τούρκους εκεί βρήκε άσυλο και ο Θάνος Κανακάρης. Φαίνεται πως πριν την Επανάσταση εκεί είχε φιλοξενηθεί και ο Αναγνωσταράς και οι Δεληγιάννηδες.
Στα πρώτα χρόνια της Εθνεγερσίας το Πετροβούνι δεν είχε και μεγάλη στρατιωτική αξία. Όταν όμως το Μάιο του 1825, που ο Ιμπραήμ πήρε την Καλαμάτα, το Αλμυρό, τους Μύλους και έφθασε μέχρι τη Μικρή Μαντινεία, φάνηκε η χρησιμότητα του Κάστρου. Εκεί στο Πετροβούνι συγκεντρώθηκαν οι Καπεταναίοι της Μάνης και της Μεσσηνίας καθώς και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Το "οχύρωμα" είναι αρκετά διατηρημένο και παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον ενός φρουριακού συγκροτήματος της Μανιάτικης υπαίθρου.
Το μικρό αυτό φρούριο ή κάστρο παρουσιάζει μια τραπεζόσχημη κάτοψη, μέσων διαστάσεων 26,40 μ. πλάτους και 30 μ. μήκους. Το σχήμα εκμεταλλεύεται τη μορφή του εδάφους και στην απότομη περιοχή της κορυφής του Πετροβουνίου καταλήγει σε οξεία γωνία που ενισχύεται με ένα Πύργο. Ένας δεύτερος, Πύργος, ψηλότερος ενισχύει την κύρια πύλη εισόδου. Πρόκειται για τον κύριο Πύργο των Καπετανάκηδων. Ο οχυρωμένος περίβολος με συνολικό πλάτος 60 εκατοστά και πάνω από εκατό πολεμίστρες, ενισχύεται στις τρεις γωνίες με προεξέχοντες πύργους κυκλοτερείς. Αρχικά το κάστρο είχε μάλλον μόνο μια πύλη εισόδου. Στο εσωτερικό του περιβόλου υπάρχουν δύο γραμμικά κτίσματα. Πιθανόν να αποτελούσαν την κυρίως κατοικία και τα βοηθητικά κτίσματα του κάστρου. Και τα δύο κτίσματα είχαν περίπου το ίδιο ύψος και βατό δώμα, από όπου μπορούσαν οι αμυνόμενοι να χτυπήσουν τον εχθρό από τις επάλξεις των αντιστοίχων πλευρών του περιβόλου. Στην ίδια εσωτερική αυλή σε επαφή με τον κυκλικό πύργο, περιλαμβάνεται μια μικρή εκκλησία που είναι μεταγενέστερη κατασκευή. Πρόκειται πιθανόν για την εκκλησία του Προφήτη Ηλία όπως αναφέρεται στη διαθήκη του Ηλία Καπετανάκη (γιου του Γεωργάκη).
Για την ύδρευση των ιδιοκτητών του κάστρου, είχαν σκαφτεί δύο υπόγειες και υδατοστεγείς δεξαμενές που συγκέντρωναν το βρόχινο νερό από τα δώματα των δύο επιμηκών κτισμάτων του εσωτερικού του κάστρου. Οι δύο στέρνες είναι εφοδιασμένες με λιθόκτιστα στόμια. Είναι ένα ιδιότυπο παράδειγμα ιδιωτικού κάστρου όπου κτήτορας και αρχιτεχνίτης εφάρμοσαν με οικονομία και επιδέξιο τρόπο τα διδάγματα της μακρόχρονης οικοδομικής παράδοσης, χρησιμοποιώντας μορφές και κατασκευαστικές μεθόδους καταξιωμένες και αφομοιωμένες μέσα από τη μακραίωνη παράδοση.
Το συγκρότημα Πετροβούνι το έχτισε ο Καπετάν Γεωργάκης Καπετανάκης ένας από τους 14 καπετάνιους της Μάνης, αρχηγός της οικογένειας και της γενιάς των Καπετανάκηδων.
Ο ποιητής Νικήτας Νηφάκος αναφέρει χαρακτηριστικά: «εις την Ζαρνάτα βρίσκονται δύο καπετανείες ή να ειπώ καλύτερα πως είναι τυραννίες. Η μία στην Τρικότσοβα του Καπετάν Γεωργάκη κι η άλλη είναι στις Κιτριές του κυρ Κουμουντουράκη».
Ιστορία
Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για το πότε άρχισε το κτίσιμο του Κάστρου. Για την ιστορία της ίδρυσής του, σώζεται μια σειρά πολύτιμων εγγράφων που συνδέονται με τον κτήτορά του, Καπετάν Γεωργάκη Καπετανάκη και τον αρχιμάστορά του Νικήτα Μανδραπήλια. Το παλαιότερο από τα ιστορικά ντοκουμέντα είναι η ίδια η διαθήκη του Καπετάν Γεωργάκη Καπετανάκη που συνέταξε ο εγγράμματος Γεράσιμος Παπαδόπουλος στην Καλαμάτα, στις 13 Ιουλίου 1821. Στη διαθήκη αναφέρεται ότι «πάσας τας οικοδομάς όσαι είνε εις το Πετροβούνιον τας οικοδόμησεν εξ ιδίων του, πλην επτακοσίων ή οκτακοσίων γροσίων όπου έλαβε από τα κοινά πράγματα των αδελφών και τα έβαλε εις αυτάς τας οικοδομάς του Πετοοβουνίου, έχει όμως περισσότερα εξοδευμένα δια το κοινόν της αδελφότητας, εξ ων άλλα έχει γεγραμμένα και άλλα άγραφα, τα αφήνει και το μερίδιόν του από τα χωράφια όπου έχουν εις το Βαρούσιον. Να μείνει όμως εις τα παιδιά του όλον το Πετροβούνιον ως παρ' αυτού οικοδομηθέν και εξ ιδίων του». Από το κείμενο της διαθήκης προκύπτει ότι τα κτίσματα του Μανιάτη πολεμιστή στο Πετροβούνι είχαν ολοκληρωθεί πριν το 1821 και ότι ήθελε να περιέλθουν αυτά στα παιδιά του.
Όπως μας πληροφορεί ο Σταύρος Καπετανάκης από μια ημερομηνία 5 Μαίου 1795 που βρήκε γραμμένη στο πίσω μέρος μιας εικόνας του Προφήτη Ηλία συμπεραίνει πως ίσως τότε τελείωσε το κτίσιμο του κάστρου. Δύο άλλα κείμενα του 1834 που είναι δηλώσεις ενώπιον μαρτύρων και του ειρηνοδίκη Κάμπου Ηλία Λογοθέτη, του Νικήτα Μανδραπήλια, ο οποίος δηλώνει ότι «καθ' όν καιρόν οικοδομείτο το Πετροβούνιον ήμουν αρχιτέκτων εις την οικοδομήν ταύτην», ο Μανδραπήλιας μας διευκρινίζει ό,τι ακριβώς δηλώνει ο Γ. Καπετανάκης στη διαθήκη του το 1821, ότι δηλαδή ενώ η ανέγερση του "οχυρώματος" είχε αρχίσει από όλα μαζί τα αδέλφια, τελικά οι αδελφοί του Καπετάν Γεωργάκη Καπετανάκη αρνήθηκαν να χρηματοδοτήσουν την ανέγερση του φρουρίου, που ανέλαβε τελικά εξ ολοκλήρου ο Καπετάν Γεωργάκης. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε τους Καπετανάκηδες να ταμπουρωθούν στο οχύρωμα του Πετροβουνίου, όταν «μετά παρέλευσιν ολίγων ετών, κατατρεχθέντες οι Καπετανάκηδες από τους Κουμουνδουραίους, κατέφυγαν όλοι εις το Πετροβούνι».
Αλλά και η ιδιόχειρη διαθήκη του Ηλία Καπετανάκη, γιου του Καπετάν Γεωργάκη, μας δίνει ανάλογες πληροφορίες για το Πετροβούνι και το ομώνυμο φρούριο. Η διαθήκη του συντάχθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1863. Ο Ηλίας Καπετανάκης επιθυμεί να περιέλθει το οικογενειακό "οχύρωμα" μόνο στα άρρενα παιδιά του «τα οποία να τα λάβωσι και να είναι κύριοι και κάτοχοι εξ ίσου».
Στο Πετροβούνι έβρισκε φιλοξενία ο διάσημος κλεφτοαρματωλός Ζαχαρίας ο Μπαρμπιτσιώτης. Ένας απ' τους συντρόφους του ήταν και ο Καπετάν Παναγιωτάκης Καπετανάκης. Το 1800 έμεινε στο Πετροβούνι, για λίγο, και ο Δημήτριος Παπατσώνης. Στην εποχή του μεγάλου κατατρεγμού της Κλεφτουριάς, στο Πετροβούνι των Καπετανάκηδων βρήκε καταφύγιο και ο Αθανάσιος Δαγρές, ενώ την ίδια χρονιά, λίγο πιο κάτω, κάπου κοντά στους Μύλους σκοτώθηκαν μερικοί κλέφτες και ανάμεσα τους ο Δήμος Κολοκοτρώνης. Την άνοιξη του 1816 κυνηγημένος από τους Τούρκους εκεί βρήκε άσυλο και ο Θάνος Κανακάρης. Φαίνεται πως πριν την Επανάσταση εκεί είχε φιλοξενηθεί και ο Αναγνωσταράς και οι Δεληγιάννηδες.
Στα πρώτα χρόνια της Εθνεγερσίας το Πετροβούνι δεν είχε και μεγάλη στρατιωτική αξία. Όταν όμως το Μάιο του 1825, που ο Ιμπραήμ πήρε την Καλαμάτα, το Αλμυρό, τους Μύλους και έφθασε μέχρι τη Μικρή Μαντινεία, φάνηκε η χρησιμότητα του Κάστρου. Εκεί στο Πετροβούνι συγκεντρώθηκαν οι Καπεταναίοι της Μάνης και της Μεσσηνίας καθώς και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης.
Το 1826, κατά τη Μάχη της Βέργας, το Πετροβούνι των Καπετανάκηδων έγινε ένα από τα κέντρα ανεφοδιασμού των υπερασπιστών της. Το Κάστρο των Καπετανιάνων δεν μπαρουτοκαπνίστηκε ποτέ διότι ποτέ δεν το εζύγωσε Τούρκικο ποδάρι. Ήταν μπαρουτοκαπνισμένοι όμως οι Καπετανιάνοι, που το είχαν σαν αετοφωλιά τους και από εκεί ορμούσαν σαν σταυραητοί όπου η Πατρίδα τους καλούσε. Η Οικογένεια των Καπετανάκηδων έδωσε αίμα και χρήμα για τον Ιερό Αγώνα του 1821. Μαζί με τους Μαυρομιχαλαίους και άλλους Μανιάτες πήραν μέρος στην απελευθέρωση της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου του 1821. Ο Παναγιώτης Δημητράκη Καπετανάκης και ο γαμπρός του Γεώργιος Καρύγιαννης από τη Γιάννιτσα σκοτώθηκαν στο Κουτσοπόδι του Άργους πολεμώντας τον Δράμαλη. Στο Μανιάκι πολέμησε εναντίον του Ιμπραήμ και σκοτώθηκε ο Θανασούλης Καπετανάκης, γαμπρός του Μαυρομιχάλη από την κόρη του Μαρία.
Οι Καπετανάκηδες έκτισαν με δικά τους χρήματα τη Βέργα και οι ίδιοι έλαβαν μέρος στην ένδοξη Μάχη της, στις 22 - 24 Ιουνίου 1826. Ο παλαίμαχος αγωνιστής της Βέργας γιατρός Α. Μαυρογένης γράφει για τη συμμετοχή των Αλτομιριανών στη μάχη κατά του Ιμπραήμ: «Οι Καπετανάκαι κυρίως δια των γενναίων Σελιτσιάνων, Αλτομιριανών και άλλων Αβιατών έκτισαν την Βέργαν…και κατέλαβαν τα επικινδυνώτερα σημεία». Δεκαέξι Καπετανάκηδες πήραν μέρος σε διάφορες μάχες σαν Οπλαρχηγοί από την έναρξη του Αγώνα μέχρι την απελευθέρωση.
Οι Καπετανάκηδες έκτισαν με δικά τους χρήματα τη Βέργα και οι ίδιοι έλαβαν μέρος στην ένδοξη Μάχη της, στις 22 - 24 Ιουνίου 1826. Ο παλαίμαχος αγωνιστής της Βέργας γιατρός Α. Μαυρογένης γράφει για τη συμμετοχή των Αλτομιριανών στη μάχη κατά του Ιμπραήμ: «Οι Καπετανάκαι κυρίως δια των γενναίων Σελιτσιάνων, Αλτομιριανών και άλλων Αβιατών έκτισαν την Βέργαν…και κατέλαβαν τα επικινδυνώτερα σημεία». Δεκαέξι Καπετανάκηδες πήραν μέρος σε διάφορες μάχες σαν Οπλαρχηγοί από την έναρξη του Αγώνα μέχρι την απελευθέρωση.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Το "οχύρωμα" είναι αρκετά διατηρημένο και παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον ενός φρουριακού συγκροτήματος της Μανιάτικης υπαίθρου.
Το μικρό αυτό φρούριο ή κάστρο παρουσιάζει μια τραπεζόσχημη κάτοψη, μέσων διαστάσεων 26,40 μ. πλάτους και 30 μ. μήκους. Το σχήμα εκμεταλλεύεται τη μορφή του εδάφους και στην απότομη περιοχή της κορυφής του Πετροβουνίου καταλήγει σε οξεία γωνία που ενισχύεται με ένα Πύργο. Ένας δεύτερος, Πύργος, ψηλότερος ενισχύει την κύρια πύλη εισόδου. Πρόκειται για τον κύριο Πύργο των Καπετανάκηδων. Ο οχυρωμένος περίβολος με συνολικό πλάτος 60 εκατοστά και πάνω από εκατό πολεμίστρες, ενισχύεται στις τρεις γωνίες με προεξέχοντες πύργους κυκλοτερείς. Αρχικά το κάστρο είχε μάλλον μόνο μια πύλη εισόδου. Στο εσωτερικό του περιβόλου υπάρχουν δύο γραμμικά κτίσματα. Πιθανόν να αποτελούσαν την κυρίως κατοικία και τα βοηθητικά κτίσματα του κάστρου. Και τα δύο κτίσματα είχαν περίπου το ίδιο ύψος και βατό δώμα, από όπου μπορούσαν οι αμυνόμενοι να χτυπήσουν τον εχθρό από τις επάλξεις των αντιστοίχων πλευρών του περιβόλου. Στην ίδια εσωτερική αυλή σε επαφή με τον κυκλικό πύργο, περιλαμβάνεται μια μικρή εκκλησία που είναι μεταγενέστερη κατασκευή. Πρόκειται πιθανόν για την εκκλησία του Προφήτη Ηλία όπως αναφέρεται στη διαθήκη του Ηλία Καπετανάκη (γιου του Γεωργάκη).
Για την ύδρευση των ιδιοκτητών του κάστρου, είχαν σκαφτεί δύο υπόγειες και υδατοστεγείς δεξαμενές που συγκέντρωναν το βρόχινο νερό από τα δώματα των δύο επιμηκών κτισμάτων του εσωτερικού του κάστρου. Οι δύο στέρνες είναι εφοδιασμένες με λιθόκτιστα στόμια. Είναι ένα ιδιότυπο παράδειγμα ιδιωτικού κάστρου όπου κτήτορας και αρχιτεχνίτης εφάρμοσαν με οικονομία και επιδέξιο τρόπο τα διδάγματα της μακρόχρονης οικοδομικής παράδοσης, χρησιμοποιώντας μορφές και κατασκευαστικές μεθόδους καταξιωμένες και αφομοιωμένες μέσα από τη μακραίωνη παράδοση.
Χρησιμοποιήθηκαν κείμενα:
1. Από το άρθρο του Ιωάννη Γ. Νικητέα στην εφημερίδα «ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ», Απρίλιος – Μάιος 1995, έτος 8ο, αρ.φ.3 (54).
2. Από άρθρο της Αιμιλίας Γραμμένου στη περιοδική έκδοση με τίτλο «Ο ΠΥΡΓΟΣ ΛΕΥΚΤΡΟΥ», του Συλλόγου Πυργιανών Μεσσηνιακής Μάνης «Ο Άγιος Γεώργιος», Ιανουάριος-Ιούνιος, έτος Θ’, αρ.φ. 24. 3. Αρχείο εφημερίδας "Βήμα της Μάνης".
1. Από το άρθρο του Ιωάννη Γ. Νικητέα στην εφημερίδα «ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ», Απρίλιος – Μάιος 1995, έτος 8ο, αρ.φ.3 (54).
2. Από άρθρο της Αιμιλίας Γραμμένου στη περιοδική έκδοση με τίτλο «Ο ΠΥΡΓΟΣ ΛΕΥΚΤΡΟΥ», του Συλλόγου Πυργιανών Μεσσηνιακής Μάνης «Ο Άγιος Γεώργιος», Ιανουάριος-Ιούνιος, έτος Θ’, αρ.φ. 24. 3. Αρχείο εφημερίδας "Βήμα της Μάνης".
