Ο ναός της Αθηνάς Μακίστου βρίσκεται σε υψόμετρο 354 μέτρων στα όρια της κοινότητας Σκιλλουντίας (πρώην Μάζι). Το χωριό Σκιλλουντία (Μάζι) βρίσκεται ανατολικά της Κρέστενας και ανήκει στον δήμο Ανδρίσταινας- Κρεστένων.
Από την έρευνα προέκυψε ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στη Θεά Αθηνά και ότι η αρχαία πόλη στην οποία ανήκε ήταν η Μάκιστος, μία από τις πόλεις που ίδρυσαν στην Τριφυλία οι Μινύες.
Στην ευρήτερη περιοχή του ναού της Αθηνάς υπάρχει πλήθος ευρημάτων όπως όστρακα, κτήρια κ.ά., που έχουν σχέση με την πόλη της Μακίστου και που δείχνουν, ώς ένα βαθμό, την έκτασή της.
Ο ναός της Αθηνάς Μακίστου βρίσκεται σε υψόμετρο 354 μέτρων στα όρια της κοινότητας Σκιλλουντίας (πρώην Μάζι). Το χωριό Σκιλλουντία (Μάζι) ανήκε στην επαρχία Ολυμπίας (Τριφυλία) και βρίσκεται ανατολικά της Κρέστενας. Σήμερα σύμφωνα με τη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας όπως διαμορφώθηκε με το πρόγραμμα "Καλλικράτης" η Σκιλλουντία ανήκει στον δήμο Ανδρίσταινας- Κρεστένων της Περιφερειακής Ενότητας Ηλείας που βρίσκεται στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας.
Συνεχίζοντας την οδό μετά το χωριό Σκιλλουντία συναντάμε δύο υστεροκλασικά νεκροταφεία (που δεν αποκλείεται να αποτελούν τμήματα του ίδιου νεκροταφείου), στα δεξιά και αριστερά του δρόμου. Στη συνέχεια, ακολουθώντας την ίδια πάντα οδό και πρίν φτάσουμε στο παλιό χωριό, που σήμερα είναι σχεδόν εγκαταλειμένο, βρίσκουμε στα δεξιά μας μια αγροτική οδό που οδηγεί μετά από 300 μέτρα σε ένα χαμηλό τραπεζιόσχημο λόφο, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται ο ναός της Αθηνάς. Ο λόφος αυτός δεν είναι ο ψηλότερος της περιοχής, είναι όμως ορατός από την Κρέστενα και από τις Μπάμπες, όπου έχει αποκαλυφθεί μικρός ναός του Διός.
Ιστορικό ανασκαφών
Το 1880 οι Καστόρχης και Καββαδίας ανέσκαψαν την ανατολική και δυτική πλευρά του ναού, που σωζόταν σε κάποιο ύψος.
Μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα ο ναός δεν έπαψε ουσιαστικά ποτέ να χρησιμοποιείται σαν λατομείο για τα σπίτια και κυρίως την εκκλησία του χωριού Μάζι, σύμφωνα με τις αφηγήσεις των γεροντότερων κατοίκων.
Το 1959 ο Σταυρόπουλος προσπάθησε να καθορίσει τις διαστάσεις του ναού και βρήκε διάφορα μέλη. Το 1960 ο Γιαλούρης αποκάλυψε τα στενά πλευρά, τον πρόναο και τον βωμό.
Τα έτη 1978- 81 αποκαλύφθηκε από την Τριάντη το υπόλοιπο τμήμα του ναού και η γύρω περιοχή.
Η ταύτιση της λατρευόμενης θεότητας και της πόλης
Από την έρευνα προέκυψε ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στη Θεά Αθηνά και ότι η αρχαία πόλη στην οποία ανήκε ήταν η Μάκιστος, μία από τις πόλεις που ίδρυσαν στην Τριφυλία οι Μινύες.
Κατά την ανασκαφή Τριάντη βρέθηκε ψήφισμα του κοινού των Τριφυλίων, της εποχής της ανεξαρτησίας των Τριφυλιακών πόλεων, -400 έως -367, γραμμένο σε χάλκινη επιγραφή, στο οποίο αναφέρεται το όνομα της Θεάς Αθηνάς και ορισμένα πρόσωπα, τα οποία γίνονται πολίτες της Μακίστου. Το όνομα της πόλης θέτει με νέα στοιχεία το πρόβλημα της ταύτισης και άλλων αρχαίων πόλεων της Τριφυλίας, σε συσχετισμό με τη Μάκιστο, που για πρώτη φορά τοποθετήθηκε στην περιοχή του χωριού Μάζι.
Χρονολόγηση του Ναού
Ο ναός κτίστηκε στα πλαίσια μιας περιόδου. Αν οι εργασίες είχαν διακοπεί επί μεγάλο διάστημα, αυτό θα φαινόταν σε μέλη κυρίως της ανωδομής. Η έντονη κλίση του αετώματος δείχνει ότι το τελευταίο τμήμα του ναού είναι πρώιμο. Αρχικώς είχε κατασκευασθεί ο βωμός, ακολούθησε ο ναός, ο περίβολος και τα βοηθητικά κτήρια και τέλος τα αρχιτεκτονικά γλυπτά.
Τα τυπολογικά στοιχεία κατατάσσουν τον ναό στην περίοδο -525/ -460, τα αναλογικά μεταξύ -510/ -480, τα κατασκευαστικά μεταξύ -510/ -490, τα μορφολογικά (που είναι τα πλέον αξιόπιστα, ελείψει επιγραφικών) περί το -500, τα τεκτονικά σημεία στα τέλη του -6ου αι. και τα ιστορικά προ του -485. Το κοινό διάστημα είναι η δεκαετία περί το -500.
Ο Ναός
Ο ναός είναι τυπικός Δωρικός περίπτερος, "διπλούς εν παραστάσιν" με εσωτερική κιονοστοιχία, από κογχυλιάτη με μαρμάρινη κεράμωση. Ο ναός είχε 6Χ13 κίονες.
Στο σηκό δεν υπήρχε βάθρο (ίσως υπήρχε μικρό άγαλμα από πρωιμότερη λατρεία).
Η προσπέλαση στο ναό γίνεται από νοτιοανατολικά, όπου οι κλίσεις είναι ήπιες, διαμέσου περιβόλου ή τείχους. Αριστερά του εισερχομένου υπήρχε κτίσμα (ίσως πύργος).
Το εμβαδόν του περικλειόμενου χώρου είναι περίπου 8 στρέματα. Ο ναός, προσανατολισμένος σχεδόν κατά άξονα Ανατολής- Δύσης, είναι τοποθετημένος στο βόρειο μέρος του χώρου και εμφανίζεται προοπτικώς, λύση που έχει εφαρμοσθεί από τα Αρχαϊκά χρόνια. Ανατολικά του ναού βρίσκεται βωμός που ίσως συνδέεται με υπαίθρια λατρεία που προηγήθηκε του ναού, ενώ παρόμοιο βωμό βρίσκουμε και στον ναό της Δήμητρος του αρχαίου Λέπρεου. Το αρχαίο Λέπρεο όπως και η Μάκιστος ανήκε στη Μινυακή εξάπολη και βρίσκεται 19 χλμ στα νότια κοντά στον ποταμό της Νέδας.
Οι γνωστοί Τριφυλιακοί ναοί της εποχής (γύρω στο -500) δεν έχουν εναέτια γλυπτά: ναοί στο Πρασιδάκι, στις Μπάμπες και στην Κομποθέκρα. Το ίδιο παρατηρείται στην ευρύτερη περιοχή: ναοί Ήρας Ολυμπίας και Αλίφειρας. Στην δυτική Πελοπόννησο τοποθετήθηκαν εναέτια γλυπτά για πρώτη φορά στο ναό του Διός Ολυμπίας. Αυτό, αν υιοθετήθηκε στην ευρύτερη περιοχή, εξηγεί την τοποθέτηση γλυπτών στο ναό της Αθηνάς στις αρχές του -4ου αιώνα. Η απουσία εναετίων γλυπτών στην δυτική Πελοπόννησο συνεχίστηκε και στα ύστερα χρόνια (Βάσσες, Λέπρεο, Περιβόλια, Φιγάλεια).
Τα εναέτια γλυπτά του ναού της Αθηνάς Μακίστου χρονολογούνται στα χρόνια της ανεξαρτησίας των Τρφυλίων, -400/ -367. Στο δυτικό αέτωμα υπήρχε παράσταση Αμαζονομαχίας και στο ανατολικό Γιγαντομαχία. Τα γλυπτά εμφανίζουν αρχαϊσμούς και αττικές επιδράσεις.
Αρχαία Μάκιστος: Μνημεία της περιοχής
Στην ευρήτερη περιοχή του ναού της Αθηνάς υπάρχει πλήθος ευρημάτων όπως όστρακα, κτήρια κ.ά., που έχουν σχέση με την πόλη της Μακίστου και που δείχνουν, ώς ένα βαθμό, την έκτασή της.
Ισχυρό μεγάλου μήκους θεμέλιο, δημοσίου μάλλον κτηρίου, στον λόφο "Χαμολιά" βορειοανατολικά του ναού της Αθηνάς.
Ισχυρός τείχος, που βρίσκεται στο νότιο μέρος του ναού στα δεξιά του δρόμου που συνδέει το ναό με το χωριό Μάζι.
Το νεκροταφείο του -4ου αι. με είκοσι τάφους και τέσσερις ταφικούς περιβόλους. Βρίσκεται μεταξύ του χωριού Σκιλλουντία και του ναού της Αθηνάς. Ως κτερίσματα των τάφων είχαν τοποθετηθεί αγγεία, λύχνοι, στλεγγίδες και ένα πήλινο ειδώλιο Νίκης. Το νεκροταφείο βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον λόφο όπου τοποθετείται ο δωρικός ναός της Αθηνάς και πιθανόν ανήκε στην αρχαία πόλη Μάκιστος λείψανα κτιρίων της οποίας εντοπίζονται στην γύρω περιοχή. Η διάταξη των περιβόλων ενδέχεται να έχει σχέσει με την πορεία αρχαίας οδού, ίχνη της οποίας δεν υπάρχουν και τα οποία ίσως εξαφανίστηκαν κατά την χάραξη της σύγχρονης επαρχιακής οδού. Δύο τμήματα του νεκροταφείου της αρχαίας Μακίστου έχουν βρεθεί σε μικρή μεταξύ τους απόσταση, στις θέσεις Τρανό Πλάϊ και Παλιόπορτα.
Σπήλαιο με ευρήματα προϊστορικών χρόνων στο βόρειο πρανές του λόφου του ναού της Αθηνάς.
Τρίκλιτη εκκλησία (κοινώς "κόκκινη εκκλησία") βυζαντινός ναός του +6ου αιώνα, άριστης τεχνοτροπίας και που διασώζεται σε μέγιστο ύψος ενός μέτρου. Το οικοδομικό υλικό του, που προέρχεται από τον ναό της Αθηνάς μακίστου, έχει υποστεί εξαιρετική επεξεργασία, ενώ κατά διαστήματα στη λιθοδομή του έχουν παρεμβληθεί γραμμικές στρώσεις από κόκκινα κεραμίδια, που του προσέδωσαν τη σημερινή του ονομασία. Βρίσκεται αριστερά του δρόμου που οδηγεί από τον ναό της Αθηνάς στο χωριό Μάζι, στην θέση "Ετιά".
Το 2008 το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο πραγματοποίησε έρευνες και καταγραφή των αρχαίων στην αρχαία Μάκιστο και τον οικισμό στις Μπάμπες. Με μια ομάδα εργασίας που αποτελούνταν από ένα επιθεωρητή, γεωφυσικούς, αρχαιολόγους και φοιτητές αρχιτεκτονικής εξέτασε όλα τα υπέργεια ορατά ερείπια, όπως αρχιτεκτονικά στοιχεία, αναλημματικοί τοίχοι και μικρά ευρήματα. Επίσης συμπέρανε ότι ο μικρός οικισμός στις Μπάμπες με τους δύο μικρούς ναούς, που απέχει 4 χιλιόμετρα από την αρχαία Μάκιστο δεν μπορεί να ήταν μια ανεξάρτητη πόλη, αλλά μάλλον ένα αγροτικό χωριό στη επικράτεια της Μακίστου.
Το 2009 το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο πραγματοποίησε μετρήσεις ηλεκτρικής αντίστασης που έδειξαν στο νότιο τμήμα της πιθανολογούμενης αστικής περιοχής της αρχαίας Μακίστου ένα ορθογώνιο πλέγμα, το οποίο θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε ένα σύστημα δρόμων της κλασικής πόλεως, αποτελούμενο από έναν κεντρικό δρόμο και αρκετούς μικρότερους.
Σύντομο χρονολογικό πλαίσιο
Το -672 οι Αιτωλο- Ηλείοι εισβάλλουν στην Τριφυλία.
Το -644 οι Πισάτες επανακαταλαμβάνουν την Ολυμπία.
Το -580 οι Ηλείοι εισβάλουν στην Τριφυλία.
Το -572 οι Ηλείοι καταστρέφουν την Πίσα.
Το -550 οι Τριφύλιοι επαναστατούν, βοηθούμενοι από τους Σπαρτιάτες.
Το -500 νέα εισβολή των Ηλείων που καταλαμβάνουν την Μακιστία.
Το -480 οι Τριφύλιοι Λεπρεάτες, ώς αυτοτελείς, πολεμούν κατά των Περσών.
Μέχρι το -472 οι Ηλείοι καταλαμβάνουν και την υπόλοιπη Τριφυλία.
Το -401 η Σπάρτη εισβάλλει στην Τριφυλία κατά των Ηλείων ενώ ταυτόχρονα επαναστατούν και οι Τριφυλιακές πόλεις.
Το -399 αναγνωρίζεται η αυτονομία των Τριφυλιακών πόλεων.
Το -370 οι Τριφύλιοι προσχωρούν στην Ομοσπονδία των Αρκαδικών πόλεων.
Το -367 με την Περσοθηβαϊκή συνθήκη προβλεπόταν η παράδοση της Τριφυλίας στους Ηλείους.
-Το τέλος των Ελληνιστικών χρόνων βρίσκει την αρχαία Μάκιστο ήδη κατεστραμμένη και έρημη.
Η Αρχαία Μάκιστος: Πηγές και συμπεράσματα
-Η πόλη Μάκιστος ιδρύθηκε από Μινύες της Λήμνου που έδιωξαν τους προηγούμενους κάτοικους της Τριφυλίας (Παρωρεάτες και Καύκωνες) και ίδρυσαν την Μινυακή εξάπολη. (Λέπρεο, Μάκιστο, Φρίξες, Πύργο, Έπιον και Νούδιον) Ηρόδοτος ΙV, 148.
-Ιδρυτής της Μακίστου ήταν ο αδελφός του Φρίξου Μάκιστος. Ο πολίτης Μακιστεύς, το εθνικόν Μακίστιος και Μακιστία. Στέφανος Βυζάντιος.
-Μηκιστεύς ονομαζόταν ένας από τους γιούς του Λυκάονος, που υπήρξε μυθικός Βασιλιάς της Αρκαδίας: "Τούτου (του Πελασγού) και της Ωκεανού θυγατρός Μελιδοίας, ή καθάπερ άλλοι λέγουσι Κυλλήνης παίς Λυκάων εγένετο, ός βασιλεύων Αρκάδων εκ πολλών γυναικών πεντήκοντα παίδες εγέννησε. Μελαινέα, Θεσπρωτόν, Έλικα, Νύκτιμων, Πευκέτιον, Καίκωνα, Μηκιστέα..." Απολλόδωρος, ΙΙΙ, VΙΙΙ, 1.
-Η Ερέτρια πιθανώς κτίστηκε από Μακιστίους: " Ερέτριαν δε οι μεν από Μακίστου της Τριφυλίας αποικισθήναι φασίν υπ΄ Ερετρέως..." Στράβων,10, 1, 10.
-Στη Μάκιστο (δηλαδή στην περιοχή της) στάθηκαν οι Μεσσήνιοι που συμμετείχαν με τους Χαλκιδείς στον αποικισμό του Ρηγίου. -Στράβων, 6, 1, 6.
-Ο Στράβων (8, 3, 13) αναφέρεται στην αρχαία τοπογραφία της Τριφυλίας: "... το διείργον όρος της Τριφυλίας την Μακιστίαν από της Πισάτιδος." Πρόκειται, μάλλον, για την λοφοσειρά που βρίσκεται στη νότια όχθη του Αλφειού. Επειδή η Πίσα βρισκόταν κοντά στον Αλφειό, η Μάκιστος τοποθετείτε αμέσως μετά στα νότια.
-Η Μάκιστος δεν ήταν παραθαλάσσια: "Ελέγετο δε, ότι υπήρχον ακόμη μερικοί από τους κατοίκους της Τριφυλίας, οι οποίοι εκαλούντο Παρωρεάται και κατώκουν εις τα περί το Λέπρεον και Μάκιστον όρη..." Στράβων, 8, 3,18.
-Το Επιτάλιον θεωρείται ότι ανήκει στην ευρύτερη περιοχή της Μακίστου, την "Μακιστία": "Αλφειού δε πόρον φησίν, ότι πεζή περατός είναι δοκεί κατά τούτον τον τόπον. Καλείται σε νυν Επιτάλιον, της Μακιστίας χωρίον." Στράβων, 8,3,24.
-Οι Μακίστιοι είχαν την επιμέλεια του ιερού του "Σαμίου Ποσειδώνος" στο Σαμικόν. Στράβων, 8, 3, 13. Αυτό δείχνει ότι η περιοχή των Μακιστίων έφτανε μέχρι την θάλασσα και ότι είχαν σημαντική θέση μεταξύ των Τριφυλίων, οι οποίοι είχαν συστήσει ένα κοινό. Στα κατοπινά χρόνια η Βόρεια Τριφυλία κατέληξε να ονομάζεται Μακιστία.
-Οι Μακίστιοι είχαν την ευθύνη για την φροντίδα ιερού του Ηρακλέους. Στράβων, 8,3,21.
-Η Τριφυλιακή πόλη Ήπειον τοποθετείται μεταξύ της Αρκαδικής Ηραίας και της Μακίστου. Ξενοφών, Ελληνικά, 2, 30.
-Η Μάκιστος επαναστάτησε κατά των Ηλείων στη διάρκεια του πολέμου Ηλείων- Πισατών. Παυσανίας, Ηλιακά, VΙ,22,4.
-Οι περισσότερες πόλεις της Τριφυλίας κατελήφθησαν από τους Ηλείους επί των ημερών του Ηροδότου (-484; έως -425;). Ηρόδοτος ΙV, 148.
-Ο ναός του Διός Ολυμπίας κτίστηκε με λάφυρα από τον πόλεμο των Ηλείων κατά των Πισατών και των συμμάχων τους. Παυσανίας, Ηλιακά, V,10,2.
-Οι Ηλείοι είχαν προστριβές με τους Σπαρτιάτες εξαιτίας της φιλικής στάσεως των τελευταίων προς το Λέπρεο. Θουκιδίδης, Ε,49.
-Οι Ηλείοι απέκλεισαν τους Σπαρτιάτες από τους Ολυμπιακούς αγώνες του -420, επειδή αρνήθηκαν να πληρώσουν πρόστιμο υπέρ του ιερού της Ολυμπίας, ως παραβιάσαντες την εκεχειρία εισβάλλοντας στο Λέπρεο. Θουκιδίδης, Ε,49.
-Οι Αθηναίοι συμμαχούν με τους Αργείους, Μαντινείους και Ηλείους. Θουκιδίδης, Ε,47.
-Οι Ηλείοι παρακινούν τους προαναφερθέντες συμμάχους να επιτεθούν στο Λέπρεο. Όμως αυτοί προτιμούν να επιτεθούν στην Τεγέα, κατά την πρόταση των Μαντινείων, με αποτέλεσμα να οργισθούν και να αποχωρήσουν οι Ηλείοι. Θουκιδίδης, Ε,62.
-Οι Τριφυλιακές πόλεις Λέπρεον, Μάκιστος και Επιτάλιον αποστάτησαν από τους Ηλείους όταν ο βασιλιάς της Σπάρτης Άγις πολέμησε τους Ηλείους στο διάστημα -401 έως -399, επειδή οι τελευταίοι υπήρξαν αντίπαλοι της Σπάρτης στην διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου και διότι απέκλεισαν τους Σπαρτιάτες από τους Ολυμπιακούς αγώνες του -420. Το -399 οι Ηλείοι αναγκάστηκαν να δεχθούν την ανεξαρτησία των Τριφυλίων. Ξενοφών, Ελληνικά, 3,2, 25.
-Οι Τριφύλιοι δεν μπορούσαν να βασίζονται στους Σπαρτιάτες μετά την ήττα τους στα Λεύκτρα. Προσχώρησαν επί Επαμεινώνδα στην ομοσπονδία των Αρκάδων.-Ξενοφών, Ελληνικά, 3, 2 25. καί Παυσανία, Ηλιακά, V, 5,3.
-Η Μάκιστος ήταν ήδη κατεστραμένη στα τέλη των Ελληνιστικών χρόνων, όπως και η ευρύτερη περιοχή της, η Μακιστία. Στράβων, 8,3,25.
Βιβλιογραφία και πηγές:
Νακάσης Αθανάσιος: "Η αρχιτεκτονική του ναού της Αθηνάς Μακίστου"
Στράβων: Γεωγραφικά
Παυσανία: Ελλάδος περιήγησις
Ιστότοπος: Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο
Επίσης:
