Λίγα είναι τα ποτάμια στον κόσμο που έχουν να μας διηγηθούν μια τόσο συναρπαστική και γοητευτική ιστορία, σαν αυτή που η ελληνική μυθολογία επεφύλαξε στον Αλφειό, τον πλουτοδότη ποταμό που με τα άφθονα νερά του, αιώνες τώρα γονιμοποιεί ολόκληρη τη δυτική Πελοπόννησο και το κάμπο της Ολυμπίας, συντελώντας καταλυτικά στη φήμη που από την αρχαιότητα την θέλει ως τον κάλλιστο της Ελλάδας τόπο.
Συμπρωταγωνίστρια σε αυτόν τον εμπνευσμένο και ιδιαίτερα αγαπητό, ακόμη και σήμερα, μύθο είναι η πανέμορφη νύμφη Αρέθουσα, ακόλουθος της θεάς Άρτεμης, ενώ σκηνοθέτης δεν είναι άλλος από τον έρωτα, που κατά τον Ησίοδο "παιδεύει με το γλυκό του λίγωμα και τους θεούς και τους ανθρώπους", ενώ κατά τον ποιητή του -2ου αι. Μόσχο τον Σικελιώτη, "με τις πονηρές συλλήψεις του μαθαίνει ακόμα και το ποτάμι να κολυμπάει".
Προτού όμως αφεθούμε στην μαγεία των πλούσιων σε συμβολισμούς και νοήματα μύθων της περιοχής μας, αξίζει να μάθουμε κάποια στοιχεία που αφορούν τους δυο πρωταγωνιστές, τον Αλφειό και την Αρέθουσα και έτσι να τους γνωρίσουμε καλύτερα. Ο πλατύρροος Αλφειός, έχει μήκος 116 χλμ. και είναι ο μεγαλύτερος σε όγκο υδάτων και σε μήκος ποταμός της Πελοποννήσου αλλά και ένας από τους μεγαλύτερους της χώρας. Πηγάζει από τις δυτικές υπώρειες του Ταϋγέτου, κυλά στην πεδιάδα της Τεγέας και το οροπέδιο της Μεγαλόπολης και αφήνοντας πίσω του την Γορτυνία, μπαίνει με μεγαλοπρέπεια στην Ηλεία, όπου διαρρέοντας την κοιλάδα της Ολυμπίας, χύνεται τελικά στο Ιόνιο πέλαγος. Στην μακρά και γεμάτη όμορφους μαιανδρισμούς πορεία του, δέχεται τα νερά αρκετών ποταμών, μικρών ή μεγάλων, όπως του Λούσιου, του Ερυμάνθου και του Λάδωνα, ενώ δίπλα στην Ιερή Άλτη της Ολυμπίας ανταμώνει τον Κλαδέο, το ποτάμι που πηγάζει από τα ορεινά της Ηλείας στη περιοχή του Λάλα.
Στην αρχαιότητα, ο Αλφειός αποτελούσε το φυσικό σύνορο μεταξύ της Πισάτιδας χώρας, όπως ονομαζόταν η περιοχή που φιλοξενούσε το ιερό της Ολυμπίας και της Τριφυλλίας , ονομασία που διατηρεί η περιοχή μέχρι και σήμερα.
Για την θεϊκή καταγωγή του Αλφειού κάνει λόγο ο Ήσιοδος στην Θεογονία του. Εκεί ο Αλφειός παρουσιάζεται ως ένας από τους τρεις χιλιάδες γιούς του Ωκεανού και της Τηθύος, μαζί με το Νείλο και τον Ηριδανό.
Σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα, στο Ιερό της Ολυμπίας υπήρχαν δυο βωμοί αφιερωμένοι στον Αλφειό, όπου θυσιάζονταν βόδια προς τιμή του. Μάλιστα στον έναν από αυτούς λατρευόταν μαζί με τη θεά Άρτεμη με την οποία αποπειράθηκε ανεπιτυχώς να ενωθεί ερωτικά.
Ένας ακόμη συγγραφέας της όψιμης αρχαιότητας, ο περιηγητής Παυσανίας, αναφέρει πως ο Αλφειός ήταν το αγαπημένο ποτάμι του Δία . Ο ίδιος συγγραφέας δεν κρύβει τον θαυμασμό του για τον πολύυδρο ποταμό, και μας παραδίδει πως στην Ολυμπία υπήρχε τελετουργικό σύμφωνα με το οποίο οι ιερείς επέχριαν το βωμό του Διός με λάσπη που έφτιαχναν από την ιερή στάχτη της άσβεστης φλόγας που έκαιγε στο Πρυτανείο, αναμεμιγμένη με νερό από τον Αλφειό.
Σύμφωνα με άλλο μύθο, όταν ο Ερμής έκλεψε τα βόδια του Απόλλωνα, τα οδήγησε στον ποταμό Αλφειό και εκεί τα έψησε αφού τα έσφαξε, μοιράζοντάς τα σε δώδεκα κομμάτια. Πολλοί μελετητές σε αυτόν τον μύθο διακρίνουν τις απαρχές της εγκαθίδρυσης του δωδεκαθέου.
Ο Όμηρος, στον ύμνο του στο Διόνυσο, μας παραδίδει πως στις όχθες του Αλφειού η Σεμέλη γέννησε το Διόνυσο, ενώ στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, υπάρχουν αρκετές αναφορές στον Αλφειό. Στα "Αργοναυτικά", έργο της Ορφικής ποίησης, ο Αλφειός συγκαταλέγεται στους ήρωες που πήραν μέρος στην μυθική αυτή εκστρατεία.
Για την ερμηνεία του ονόματος Αλφειός υπάρχουν δυο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, η λέξη προέρχεται από το ρήμα αλφάνω που σημαίνει αποφέρω, κερδίζω, παράγω. Μια τέτοια ερμηνεία συνάδει απόλυτα και προσδιορίζει με χαρακτηριστικό τρόπο μια από τις κύριες ιδιότητες του συγκεκριμένου ποταμού που αποφέρει πλούτο και παράγει κέρδη.
Ωστόσο, και η δεύτερη ερμηνεία του ονόματος του, την οποία μας παραδίδει ο Στράβων, φανερώνει μια ακόμη ιδιότητα του ποταμού να θεραπεύει τον αλφό, δερματική ασθένεια γνωστή ως "λεύκη", η οποία προσβάλει περιοχές του δέρματος αφήνοντάς τες υπερβολικά λευκές.
Σε αντίθεση με τον Αλφειό, το όνομα της νύμφης Αρέθουσας φέρουν πολλές πηγές στην αρχαιότητα και σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Στις πιο σημαντικές από αυτές αναφέρεται ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Πηγές με το όνομα Αρέθουσα παραδίδουν, μαζί με τον Ευριπίδη και διάφοροι ακόμα συγγραφείς της αρχαιότητας ότι υπήρχαν στη Χαλκίδα, στη Θήβα, στη Μακεδονία, στο Άργος, στην Ιθάκη, όπου μάλιστα τα κοπάδια του Ευμαίου έπιναν νερό, στη Σάμο, τη Σμύρνη, και βεβαίως στη Σικελία, στο νησάκι των Συρακουσών Ορτυγία, όπου εκεί η αρχαία παράδοση, όπως θα δούμε σε λίγο, θέλει την νύμφη Αρέθουσα να μεταμορφώνεται μόνιμα πλέον σε πηγή, και μάλιστα ιερή. Στη Μακεδονία δεν υιοθέτησαν μόνο τη λατρεία της, αλλά έδωσαν το όνομά της σε πόλη που ίδρυσαν κοντά στο Βρομίσκο. Εκτός από νύμφη της Αχαίας και της Ήλιδας, αναφέρεται επίσης ως μια από τις Εσπερίδες που ζούσαν στον ομώνυμο κήπο , κόρη της Νύχτας ή του Φόρκυος και της Κητούς ή του Άτλαντα.
Αξίζει εδώ να σημειώσουμε πως η στενή σχέση της Αρέθουσας με το υγρό στοιχείο, προδίδεται από το ίδιο της το όνομα, αφού παράγεται από το ρήμα άρδω, που σημαίνει ποτίζω.[1]
Ξεχωριστές τιμές απέδιδαν οι Συρακούσιοι στην ιερή πηγή Αρέθουσα, έπειτα από την ένωσή της με τον ποταμό και θεό Αλφειό. Την απεικόνιζαν συχνά στα περίτεχνα αργυρά τετράδραχμα και δεκάδραχμά τους, προσωποποιημένη ως όμορφη νέα, στολισμένη με κοσμήματα και ενίοτε στεφανωμένη με αγριελιά, που συνιστά σαφή υπαινιγμό για τη σχέση της με την Ολυμπία. Την περιβάλλουν δελφίνια που παραπέμπουν στο σχετικό μύθο, ενώ στην αντίθετη όψη απεικόνιζαν το τέθριππο με τον εκάστοτε τύραννο των Συρακουσών.
Ο Μύθος του ερωτευμένου Αλφειού και της Αρεθούσας
Ήρθε η ώρα όμως να ακούσουμε τι έχει να πει ο προσφιλής μύθος του ποταμού Αλφειού . Σύμφωνα λοιπόν με την κυρίαρχη εκδοχή του, ο ποταμός Αλφειός, θαμπώθηκε από την ομορφιά της νύμφης Αρέθουσας, όταν τυχαία συναντήθηκαν στα δάση της κεντρικής Πελοποννήσου. Από τη στιγμή που την αντίκρισε, ο έρωτας πλέον κυβερνά την ψυχή και το νου του ποταμού. Αμέσως αφού εκδήλωσε τον πόθο του στη νύμφη, αυτή προσπαθεί να του ξεφύγει βάζοντάς το στα πόδια. Ο Αλφειός όμως είναι αποφασισμένος να την κάνει δική του και αρχίζει να την καταδιώκει ανάμεσα στα όρη της Αρκαδίας. Φτάνοντας στην Ηλεία και ενώ η Αρέθουσα ήταν έτοιμη να παραδοθεί στον ποταμό, μεσολαβεί η προστάτιδά της Άρτεμη και προκειμένου να την γλιτώσει από τις ορέξεις του ποταμού, τη μεταφέρει μέσα σε σύννεφο στην ανατολική ακτή της Σικελίας, στη νήσο Ορτυγία και τη μεταμορφώνει σε πηγή. Ο "αυτόκλητος νυμφίος" δεν θα σταματήσει μπροστά στο οποιοδήποτε εμπόδιο προκειμένου να πετύχει το σκοπό του. Με μια υπερβατική και πλήρη σε συμβολισμό κίνηση, βουτά μέσα στο πέλαγος και κολυμπά διασχίζοντάς το, προσέχοντας να μην αναμιχθούν τα νερά του με το αλμυρό θαλασσινό νερό. Στο τέλος, το πείσμα του τον δικαιώνει, αφού καταφέρνει να ενώσει τα νερά του με το "άχραντον Αρεθούσιον ύδωρ" και να σβήσει επιτέλους τον διάπυρο έρωτά του.
Παραλλαγή του μύθου αυτού, παρουσιάζει τον Αλφειό ως κυνηγό στα βουνά της Αρκαδίας, ο οποίος καταδιώκει την νύμφη και επίσης κυνηγό Αρέθουσα, όταν αυτή αρνείται να ανταποδώσει τον έρωτα του. Η Άρτεμη τελικά αναλαμβάνει την σωτηρία της πιστής νύμφης και ακόλουθής της. Με ένα κτύπημα ανοίγει ένα χάσμα στη γη, κάπου στη πεδιάδα της Ηλείας, μια καταβόθρα δηλαδή, μεταβάλλει τη νύμφη σε πηγή η οποία, αφού χάνεται μέσα σε υπόγεια – υποθαλάσσια περάσματα , ανέρχεται στην επιφάνεια στο νησάκι Ορτυγία της Σικελίας, στο λιμάνι των Συρακουσών. Ωστόσο, ο πλάνητας ποταμός Αλφειός καθόλου δεν πτοείται και την ακολουθεί "κατά πόδας". Φθάνει και αυτός στην Ορτυγία από τα ίδια περάσματα και σμίγει τα νερά του με τα νερά της πηγής.
Τόσο ζωηρή ήταν η εντύπωση που είχε δημιουργήσει ο μύθος αυτός στους αρχαίους, ώστε πολλοί ήταν αυτοί που πίστευαν πως αποτελούσε πραγματικό γεγονός ότι ο Αλφειός δηλαδή, εκβάλλει στην νήσο Ορτυγία των Συρακουσών. Σε απόδειξη μάλιστα της αλήθειας αυτού, ισχυρίζονταν ότι η πηγή Αρέθουσα είχε αναβρύσει μια χρυσή φιάλη την οποία είχε παρασύρει ο Αλφειός από το ιερό της Ολυμπίας και η οποία φυλασσόταν στο ιερό της Αρτέμιδος στις Συρακούσες. Εκτός της χρυσής φιάλης ο Αλφειός μετέφερε ιερή σκόνη, άνθη και φύλλα από το ιερό του Διός ως δώρα στην αγαπημένη του, αλλά μαζί με αυτά και την κόπρο των δεκάδων βοδιών που συγκεντρώνονταν κάθε τέσσερα χρόνια για θυσία κατά τη διάρκεια των ολυμπιακών αγώνων.
Η παραπάνω παράδοση φαίνεται πως είναι ήδη γνωστή στον -6ο αιώνα δεδομένου ότι την αναφέρει ο Ίβυκος , ποιητής που έζησε αυτή την εποχή. Ίσως όμως ο μύθος του Αλφειού και της Αρέθουσας να είναι ακόμα πιο παλιός, αφού γίνεται μνεία σε χρησμό σχετικό με την ίδρυση των Συρακουσών το -734.
Όπως και να’ χει, το βέβαιο είναι πως ο περιλάλητος μύθος του υγρού οδοιπόρου και της καλλίρροης πηγής, έθρεψε τη φαντασία πολλών συγγραφέων, γεωγράφων, ιστορικών και ενέπνευσε πολλούς ποιητές και λογίους, γνωστούς και αγνώστους, ακόμη και εικαστικούς καλλιτέχνες, να συνθέσουν έργα αφιερωμένα σε αυτόν. Μεταξύ αυτών ο Βακχυλίδης, ο Πίνδαρος, ο Σίμαιος, ο Οβίδιος, ο Βιργίλιος, ο Λουκιανός, ο Πλούταρχος κ.α. Ο αριθμός τους υπερβαίνει τους τριάντα, χωρίς να λείπουν συγγραφείς και λόγιοι της εκκλησίας των πρώτων χριστιανικών χρόνων, όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.
Δεξιά: Αργυρό δεκάδραχμο Συρακουσών, γνωστό ως ''Δημαρέτειον'', -465. Κεφαλή της νύμφης Αρέθουσας
Ας σταθούμε σε μερικούς από αυτούς.
Μια από τις ωραιότερες ποιητικές εκφράσεις, εμπνευσμένη από την ρομαντική αυτή ιστορία των δυο υγρών στοιχείων της φύσης, ανήκει στον Πίνδαρο.
Σε ένα στίχο στον πρώτο Νεμεόνικό του, ονομάζει την νήσο Ορτυγία "άπνευμα σεμνόν Αλφειού", δηλ. ιερή ανάσα του Αλφειού.
Σύμφωνα με το στίχο αυτό, ο ποιητής θέλει τον ποταμό να διανύει όλη τη διαδρομή από τη δυτική ακτή της Πελοποννήσου ως τη Σικελία χωρίς ανάσα, προφανώς κάτω από τον πυθμένα της θάλασσας ή έστω κάτω από την επιφάνειά της. Ας σημειωθεί εδώ πως οι εκβολές του Αλφειού και η νήσος Ορτυγία, βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό μήκος και η απόσταση που μεσολαβεί φτάνει τα 560 χιλιόμετρα.
Ο Νόννος ο Πανοπολίτης, συγγραφέας των Διονυσιακών του +5ου αιώνα, με την ανεξάντλητη φαντασία του αποδίδει το μυστήριο της μετάβασης του Αλφειού στην απέναντι ακτή χωρίς να αναμιχθούν τα νερά του με τη θάλασσα, στον θερμό, φλογερό έρωτα και πόθο που συντάρασσε και κινητοποιούσε τον ποταμό. Σε άλλο στίχο, ο ίδιος συγγραφέας, φαντάζεται τον ποταμό να αγκαλιάζει την Αρέθουσα με τις νερένιες παλάμες του, σε υγρό νυφικό θάλαμο.
Ο Λουκιανός πάλι, βάζει τον Αλφειό να διαπλέει τη θάλασσα με συνεχή μακροβούτια, καταδυόμενος και αναδυόμενος συνεχώς όπως οι ερωδιοί.
Ένας άγνωστος συγγραφέας, ανάμεσα σε άλλους, της Παλατινής Ανθολογίας, πραγματεύεται το μύθο κάπως διαφορετικά. Σύμφωνα με τη δική του εκδοχή, ο Αλφειός, παρόλο που ορμητικά έχει διασχίσει την Αδριατική θάλασσα , διστάζει να προσεγγίσει και να συναντήσει την αγαπημένη του νύμφη, διότι κάθε τέσσερα χρόνια μεταφέρει τις κόπρους και τα αίματα των βουθυσιών της Ολυμπίας. Η Αρέθουσα, που πλέον διακατέχεται από αμοιβαία αισθήματα για τον Αλφειό, βλέποντας τον εραστή της να στέκει μακριά της, κλαίει και οδύρεται.
Σε πολλές από τις παραστατικές τέχνες θα συναντήσουμε τους πρωταγωνιστές του εξαίσιου αυτού μύθου ήδη από την αρχαιότητα, αλλά ακόμα και στις μέρες μας. Η κεντρική πλατεία Αρχιμήδους των Συρακουσών, κοσμείται με μαρμάρινο γλυπτό σύμπλεγμα του μύθου του Αλφειού και της Αρέθουσας, ενώ και στην ίδια τη πηγή Αρέθουσα στην Ορτυγία, έχει στηθεί γλυπτό που παριστάνει τους δυο εραστές. Ακόμη και ο σουηδός σκηνοθέτης και σεναριογράφος Ίγκμαρ Μπέργκμαν παρακινήθηκε από τον εκπληκτικό αυτόν μύθο, ώστε τον ενσωμάτωσε στο κινηματογραφικό έργο του "Τα δύο πρόσωπα" της δεκαετίας του 1950.
Ο Αλφειός στην αρχαία παράδοση
Πριν ολοκληρώσουμε το ταξίδι μας στον μύθο, οφείλουμε να αναφερθούμε επιγραμματικά σε ορισμένες ακόμα αρχαίες παραδόσεις σχετικές με τον Αλφειό:
Ας θυμηθούμε λοιπόν τον πέμπτο άθλο του Ηρακλή, του καθαρισμού της κόπρου του Αυγεία. Ο άθλος, επιτελέστηκε στην περιοχή της Ήλιδας, όταν μέσα σε μια μέρα ο Ηρακλής κατόρθωσε να την απαλλάξει από τους τεράστιους σωρούς κοπριάς των κοπαδιών του Αυγεία, ενώνοντας τα ορμητικά νερά των ποταμών του Πηνειού που διαρρέει την βόρεια Ηλεία και βεβαίως του Αλφειού.
Για πρώτη φορά ο άθλος αυτός παραστάθηκε στην αρχαία τέχνη, σε μια από τις μετόπες του ναού του Διός της Ολυμπίας.
Μια άλλη, λιγότερο γνωστή παράδοση, συνδέει τον Αλφειό με τον Ίαμο, αρχηγό της γενιάς των μάντεων που είχαν την αρμοδιότητα να δίνουν χρησμούς στο ιερό της Ολυμπίας.
Συμπρωταγωνίστρια σε αυτόν τον εμπνευσμένο και ιδιαίτερα αγαπητό, ακόμη και σήμερα, μύθο είναι η πανέμορφη νύμφη Αρέθουσα, ακόλουθος της θεάς Άρτεμης, ενώ σκηνοθέτης δεν είναι άλλος από τον έρωτα, που κατά τον Ησίοδο "παιδεύει με το γλυκό του λίγωμα και τους θεούς και τους ανθρώπους", ενώ κατά τον ποιητή του -2ου αι. Μόσχο τον Σικελιώτη, "με τις πονηρές συλλήψεις του μαθαίνει ακόμα και το ποτάμι να κολυμπάει".
Προτού όμως αφεθούμε στην μαγεία των πλούσιων σε συμβολισμούς και νοήματα μύθων της περιοχής μας, αξίζει να μάθουμε κάποια στοιχεία που αφορούν τους δυο πρωταγωνιστές, τον Αλφειό και την Αρέθουσα και έτσι να τους γνωρίσουμε καλύτερα. Ο πλατύρροος Αλφειός, έχει μήκος 116 χλμ. και είναι ο μεγαλύτερος σε όγκο υδάτων και σε μήκος ποταμός της Πελοποννήσου αλλά και ένας από τους μεγαλύτερους της χώρας. Πηγάζει από τις δυτικές υπώρειες του Ταϋγέτου, κυλά στην πεδιάδα της Τεγέας και το οροπέδιο της Μεγαλόπολης και αφήνοντας πίσω του την Γορτυνία, μπαίνει με μεγαλοπρέπεια στην Ηλεία, όπου διαρρέοντας την κοιλάδα της Ολυμπίας, χύνεται τελικά στο Ιόνιο πέλαγος. Στην μακρά και γεμάτη όμορφους μαιανδρισμούς πορεία του, δέχεται τα νερά αρκετών ποταμών, μικρών ή μεγάλων, όπως του Λούσιου, του Ερυμάνθου και του Λάδωνα, ενώ δίπλα στην Ιερή Άλτη της Ολυμπίας ανταμώνει τον Κλαδέο, το ποτάμι που πηγάζει από τα ορεινά της Ηλείας στη περιοχή του Λάλα.
Στην αρχαιότητα, ο Αλφειός αποτελούσε το φυσικό σύνορο μεταξύ της Πισάτιδας χώρας, όπως ονομαζόταν η περιοχή που φιλοξενούσε το ιερό της Ολυμπίας και της Τριφυλλίας , ονομασία που διατηρεί η περιοχή μέχρι και σήμερα.
Για την θεϊκή καταγωγή του Αλφειού κάνει λόγο ο Ήσιοδος στην Θεογονία του. Εκεί ο Αλφειός παρουσιάζεται ως ένας από τους τρεις χιλιάδες γιούς του Ωκεανού και της Τηθύος, μαζί με το Νείλο και τον Ηριδανό.
Σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα, στο Ιερό της Ολυμπίας υπήρχαν δυο βωμοί αφιερωμένοι στον Αλφειό, όπου θυσιάζονταν βόδια προς τιμή του. Μάλιστα στον έναν από αυτούς λατρευόταν μαζί με τη θεά Άρτεμη με την οποία αποπειράθηκε ανεπιτυχώς να ενωθεί ερωτικά.
Ένας ακόμη συγγραφέας της όψιμης αρχαιότητας, ο περιηγητής Παυσανίας, αναφέρει πως ο Αλφειός ήταν το αγαπημένο ποτάμι του Δία . Ο ίδιος συγγραφέας δεν κρύβει τον θαυμασμό του για τον πολύυδρο ποταμό, και μας παραδίδει πως στην Ολυμπία υπήρχε τελετουργικό σύμφωνα με το οποίο οι ιερείς επέχριαν το βωμό του Διός με λάσπη που έφτιαχναν από την ιερή στάχτη της άσβεστης φλόγας που έκαιγε στο Πρυτανείο, αναμεμιγμένη με νερό από τον Αλφειό.
Σύμφωνα με άλλο μύθο, όταν ο Ερμής έκλεψε τα βόδια του Απόλλωνα, τα οδήγησε στον ποταμό Αλφειό και εκεί τα έψησε αφού τα έσφαξε, μοιράζοντάς τα σε δώδεκα κομμάτια. Πολλοί μελετητές σε αυτόν τον μύθο διακρίνουν τις απαρχές της εγκαθίδρυσης του δωδεκαθέου.
Ο Όμηρος, στον ύμνο του στο Διόνυσο, μας παραδίδει πως στις όχθες του Αλφειού η Σεμέλη γέννησε το Διόνυσο, ενώ στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, υπάρχουν αρκετές αναφορές στον Αλφειό. Στα "Αργοναυτικά", έργο της Ορφικής ποίησης, ο Αλφειός συγκαταλέγεται στους ήρωες που πήραν μέρος στην μυθική αυτή εκστρατεία.
Για την ερμηνεία του ονόματος Αλφειός υπάρχουν δυο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, η λέξη προέρχεται από το ρήμα αλφάνω που σημαίνει αποφέρω, κερδίζω, παράγω. Μια τέτοια ερμηνεία συνάδει απόλυτα και προσδιορίζει με χαρακτηριστικό τρόπο μια από τις κύριες ιδιότητες του συγκεκριμένου ποταμού που αποφέρει πλούτο και παράγει κέρδη.
Ωστόσο, και η δεύτερη ερμηνεία του ονόματος του, την οποία μας παραδίδει ο Στράβων, φανερώνει μια ακόμη ιδιότητα του ποταμού να θεραπεύει τον αλφό, δερματική ασθένεια γνωστή ως "λεύκη", η οποία προσβάλει περιοχές του δέρματος αφήνοντάς τες υπερβολικά λευκές.
Σε αντίθεση με τον Αλφειό, το όνομα της νύμφης Αρέθουσας φέρουν πολλές πηγές στην αρχαιότητα και σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Στις πιο σημαντικές από αυτές αναφέρεται ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Πηγές με το όνομα Αρέθουσα παραδίδουν, μαζί με τον Ευριπίδη και διάφοροι ακόμα συγγραφείς της αρχαιότητας ότι υπήρχαν στη Χαλκίδα, στη Θήβα, στη Μακεδονία, στο Άργος, στην Ιθάκη, όπου μάλιστα τα κοπάδια του Ευμαίου έπιναν νερό, στη Σάμο, τη Σμύρνη, και βεβαίως στη Σικελία, στο νησάκι των Συρακουσών Ορτυγία, όπου εκεί η αρχαία παράδοση, όπως θα δούμε σε λίγο, θέλει την νύμφη Αρέθουσα να μεταμορφώνεται μόνιμα πλέον σε πηγή, και μάλιστα ιερή. Στη Μακεδονία δεν υιοθέτησαν μόνο τη λατρεία της, αλλά έδωσαν το όνομά της σε πόλη που ίδρυσαν κοντά στο Βρομίσκο. Εκτός από νύμφη της Αχαίας και της Ήλιδας, αναφέρεται επίσης ως μια από τις Εσπερίδες που ζούσαν στον ομώνυμο κήπο , κόρη της Νύχτας ή του Φόρκυος και της Κητούς ή του Άτλαντα.
Αξίζει εδώ να σημειώσουμε πως η στενή σχέση της Αρέθουσας με το υγρό στοιχείο, προδίδεται από το ίδιο της το όνομα, αφού παράγεται από το ρήμα άρδω, που σημαίνει ποτίζω.[1]
Ξεχωριστές τιμές απέδιδαν οι Συρακούσιοι στην ιερή πηγή Αρέθουσα, έπειτα από την ένωσή της με τον ποταμό και θεό Αλφειό. Την απεικόνιζαν συχνά στα περίτεχνα αργυρά τετράδραχμα και δεκάδραχμά τους, προσωποποιημένη ως όμορφη νέα, στολισμένη με κοσμήματα και ενίοτε στεφανωμένη με αγριελιά, που συνιστά σαφή υπαινιγμό για τη σχέση της με την Ολυμπία. Την περιβάλλουν δελφίνια που παραπέμπουν στο σχετικό μύθο, ενώ στην αντίθετη όψη απεικόνιζαν το τέθριππο με τον εκάστοτε τύραννο των Συρακουσών.
Ο Μύθος του ερωτευμένου Αλφειού και της Αρεθούσας
Ήρθε η ώρα όμως να ακούσουμε τι έχει να πει ο προσφιλής μύθος του ποταμού Αλφειού . Σύμφωνα λοιπόν με την κυρίαρχη εκδοχή του, ο ποταμός Αλφειός, θαμπώθηκε από την ομορφιά της νύμφης Αρέθουσας, όταν τυχαία συναντήθηκαν στα δάση της κεντρικής Πελοποννήσου. Από τη στιγμή που την αντίκρισε, ο έρωτας πλέον κυβερνά την ψυχή και το νου του ποταμού. Αμέσως αφού εκδήλωσε τον πόθο του στη νύμφη, αυτή προσπαθεί να του ξεφύγει βάζοντάς το στα πόδια. Ο Αλφειός όμως είναι αποφασισμένος να την κάνει δική του και αρχίζει να την καταδιώκει ανάμεσα στα όρη της Αρκαδίας. Φτάνοντας στην Ηλεία και ενώ η Αρέθουσα ήταν έτοιμη να παραδοθεί στον ποταμό, μεσολαβεί η προστάτιδά της Άρτεμη και προκειμένου να την γλιτώσει από τις ορέξεις του ποταμού, τη μεταφέρει μέσα σε σύννεφο στην ανατολική ακτή της Σικελίας, στη νήσο Ορτυγία και τη μεταμορφώνει σε πηγή. Ο "αυτόκλητος νυμφίος" δεν θα σταματήσει μπροστά στο οποιοδήποτε εμπόδιο προκειμένου να πετύχει το σκοπό του. Με μια υπερβατική και πλήρη σε συμβολισμό κίνηση, βουτά μέσα στο πέλαγος και κολυμπά διασχίζοντάς το, προσέχοντας να μην αναμιχθούν τα νερά του με το αλμυρό θαλασσινό νερό. Στο τέλος, το πείσμα του τον δικαιώνει, αφού καταφέρνει να ενώσει τα νερά του με το "άχραντον Αρεθούσιον ύδωρ" και να σβήσει επιτέλους τον διάπυρο έρωτά του.
Παραλλαγή του μύθου αυτού, παρουσιάζει τον Αλφειό ως κυνηγό στα βουνά της Αρκαδίας, ο οποίος καταδιώκει την νύμφη και επίσης κυνηγό Αρέθουσα, όταν αυτή αρνείται να ανταποδώσει τον έρωτα του. Η Άρτεμη τελικά αναλαμβάνει την σωτηρία της πιστής νύμφης και ακόλουθής της. Με ένα κτύπημα ανοίγει ένα χάσμα στη γη, κάπου στη πεδιάδα της Ηλείας, μια καταβόθρα δηλαδή, μεταβάλλει τη νύμφη σε πηγή η οποία, αφού χάνεται μέσα σε υπόγεια – υποθαλάσσια περάσματα , ανέρχεται στην επιφάνεια στο νησάκι Ορτυγία της Σικελίας, στο λιμάνι των Συρακουσών. Ωστόσο, ο πλάνητας ποταμός Αλφειός καθόλου δεν πτοείται και την ακολουθεί "κατά πόδας". Φθάνει και αυτός στην Ορτυγία από τα ίδια περάσματα και σμίγει τα νερά του με τα νερά της πηγής.
Τόσο ζωηρή ήταν η εντύπωση που είχε δημιουργήσει ο μύθος αυτός στους αρχαίους, ώστε πολλοί ήταν αυτοί που πίστευαν πως αποτελούσε πραγματικό γεγονός ότι ο Αλφειός δηλαδή, εκβάλλει στην νήσο Ορτυγία των Συρακουσών. Σε απόδειξη μάλιστα της αλήθειας αυτού, ισχυρίζονταν ότι η πηγή Αρέθουσα είχε αναβρύσει μια χρυσή φιάλη την οποία είχε παρασύρει ο Αλφειός από το ιερό της Ολυμπίας και η οποία φυλασσόταν στο ιερό της Αρτέμιδος στις Συρακούσες. Εκτός της χρυσής φιάλης ο Αλφειός μετέφερε ιερή σκόνη, άνθη και φύλλα από το ιερό του Διός ως δώρα στην αγαπημένη του, αλλά μαζί με αυτά και την κόπρο των δεκάδων βοδιών που συγκεντρώνονταν κάθε τέσσερα χρόνια για θυσία κατά τη διάρκεια των ολυμπιακών αγώνων.
Η παραπάνω παράδοση φαίνεται πως είναι ήδη γνωστή στον -6ο αιώνα δεδομένου ότι την αναφέρει ο Ίβυκος , ποιητής που έζησε αυτή την εποχή. Ίσως όμως ο μύθος του Αλφειού και της Αρέθουσας να είναι ακόμα πιο παλιός, αφού γίνεται μνεία σε χρησμό σχετικό με την ίδρυση των Συρακουσών το -734.
Δεξιά: Αργυρό δεκάδραχμο Συρακουσών, γνωστό ως ''Δημαρέτειον'', -465. Κεφαλή της νύμφης Αρέθουσας
Ας σταθούμε σε μερικούς από αυτούς.
Μια από τις ωραιότερες ποιητικές εκφράσεις, εμπνευσμένη από την ρομαντική αυτή ιστορία των δυο υγρών στοιχείων της φύσης, ανήκει στον Πίνδαρο.
Σε ένα στίχο στον πρώτο Νεμεόνικό του, ονομάζει την νήσο Ορτυγία "άπνευμα σεμνόν Αλφειού", δηλ. ιερή ανάσα του Αλφειού.
Σύμφωνα με το στίχο αυτό, ο ποιητής θέλει τον ποταμό να διανύει όλη τη διαδρομή από τη δυτική ακτή της Πελοποννήσου ως τη Σικελία χωρίς ανάσα, προφανώς κάτω από τον πυθμένα της θάλασσας ή έστω κάτω από την επιφάνειά της. Ας σημειωθεί εδώ πως οι εκβολές του Αλφειού και η νήσος Ορτυγία, βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό μήκος και η απόσταση που μεσολαβεί φτάνει τα 560 χιλιόμετρα.
Ο Νόννος ο Πανοπολίτης, συγγραφέας των Διονυσιακών του +5ου αιώνα, με την ανεξάντλητη φαντασία του αποδίδει το μυστήριο της μετάβασης του Αλφειού στην απέναντι ακτή χωρίς να αναμιχθούν τα νερά του με τη θάλασσα, στον θερμό, φλογερό έρωτα και πόθο που συντάρασσε και κινητοποιούσε τον ποταμό. Σε άλλο στίχο, ο ίδιος συγγραφέας, φαντάζεται τον ποταμό να αγκαλιάζει την Αρέθουσα με τις νερένιες παλάμες του, σε υγρό νυφικό θάλαμο.
Ο Λουκιανός πάλι, βάζει τον Αλφειό να διαπλέει τη θάλασσα με συνεχή μακροβούτια, καταδυόμενος και αναδυόμενος συνεχώς όπως οι ερωδιοί.
Ένας άγνωστος συγγραφέας, ανάμεσα σε άλλους, της Παλατινής Ανθολογίας, πραγματεύεται το μύθο κάπως διαφορετικά. Σύμφωνα με τη δική του εκδοχή, ο Αλφειός, παρόλο που ορμητικά έχει διασχίσει την Αδριατική θάλασσα , διστάζει να προσεγγίσει και να συναντήσει την αγαπημένη του νύμφη, διότι κάθε τέσσερα χρόνια μεταφέρει τις κόπρους και τα αίματα των βουθυσιών της Ολυμπίας. Η Αρέθουσα, που πλέον διακατέχεται από αμοιβαία αισθήματα για τον Αλφειό, βλέποντας τον εραστή της να στέκει μακριά της, κλαίει και οδύρεται.
Σε πολλές από τις παραστατικές τέχνες θα συναντήσουμε τους πρωταγωνιστές του εξαίσιου αυτού μύθου ήδη από την αρχαιότητα, αλλά ακόμα και στις μέρες μας. Η κεντρική πλατεία Αρχιμήδους των Συρακουσών, κοσμείται με μαρμάρινο γλυπτό σύμπλεγμα του μύθου του Αλφειού και της Αρέθουσας, ενώ και στην ίδια τη πηγή Αρέθουσα στην Ορτυγία, έχει στηθεί γλυπτό που παριστάνει τους δυο εραστές. Ακόμη και ο σουηδός σκηνοθέτης και σεναριογράφος Ίγκμαρ Μπέργκμαν παρακινήθηκε από τον εκπληκτικό αυτόν μύθο, ώστε τον ενσωμάτωσε στο κινηματογραφικό έργο του "Τα δύο πρόσωπα" της δεκαετίας του 1950.
Ο Αλφειός στην αρχαία παράδοση
Πριν ολοκληρώσουμε το ταξίδι μας στον μύθο, οφείλουμε να αναφερθούμε επιγραμματικά σε ορισμένες ακόμα αρχαίες παραδόσεις σχετικές με τον Αλφειό:
Ας θυμηθούμε λοιπόν τον πέμπτο άθλο του Ηρακλή, του καθαρισμού της κόπρου του Αυγεία. Ο άθλος, επιτελέστηκε στην περιοχή της Ήλιδας, όταν μέσα σε μια μέρα ο Ηρακλής κατόρθωσε να την απαλλάξει από τους τεράστιους σωρούς κοπριάς των κοπαδιών του Αυγεία, ενώνοντας τα ορμητικά νερά των ποταμών του Πηνειού που διαρρέει την βόρεια Ηλεία και βεβαίως του Αλφειού.
Για πρώτη φορά ο άθλος αυτός παραστάθηκε στην αρχαία τέχνη, σε μια από τις μετόπες του ναού του Διός της Ολυμπίας.
Μια άλλη, λιγότερο γνωστή παράδοση, συνδέει τον Αλφειό με τον Ίαμο, αρχηγό της γενιάς των μάντεων που είχαν την αρμοδιότητα να δίνουν χρησμούς στο ιερό της Ολυμπίας.
Καταμεσής του Αλφειού λοιπόν, ο Ίαμος ζήτησε και λίγο αργότερα έλαβε από τον πατέρα του Απόλλωνα, το χάρισμα της μαντικής τέχνης, την οποία άσκησε ο ίδιος και η γενιά του για αρκετούς αιώνες στην Ολυμπία. Τέλος, ο Παυσανίας αναφέρεται σε έναν ακόμη μύθο που επιβεβαιώνει πόσο παθιασμένος και παράτολμος ποταμός είναι ο Αλφειός, αφού λογάριαζε να πλαγιάσει ακόμη και με την ίδια τη θεά Άρτεμη, έστω και με τη βία. Σο σχέδιό του ήταν να της επιτεθεί και να τη καθηλώσει σε ένα ολονύκτιο "πάρτυ" που έκανε με τη συντροφιά των νυμφών ακολούθων της στην παραλία, κοντά στον αρχαίο δήμο της Ηλείας, τα Λέτρινα.
Όμως η θεά, γνωρίζοντας τις προθέσεις του, φρόντισε προηγουμένως να αλείψει με λάσπη τα πρόσωπα των νυμφών και το δικό της, ώστε ο Αλφειός, όταν τις συνάντησε , δεν μπορούσε να αναγνωρίσει την θεά και έτσι , αυτή τη φορά εγκατέλειψε την προσπάθεια. Έκτοτε η Άρτεμη πήρε την ονομασία Αλφειαία , λόγω του ανικανοποίητου έρωτα του Αλφειού για αυτήν.
Ο Αλφειός και η αρχαία Ολυμπία
Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να σχολιάσουμε την ιδιαίτερη σχέση που συνδέει ήδη από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα τους ποταμούς Κλαδέο και Αλφειό και την γη της Ολυμπίας, το λίκνο του πολιτισμού, του αθλητισμού και της οικουμενικότητας. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη σχέση ετεροπροσδιορισμού, σε σημείο ταύτισης. Η Ολυμπία είναι τόσο αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τον Αλφειό και ο Αλφειός με αυτή, ώστε συχνά στις διηγήσεις τους οι αρχαίοι συγγραφείς, ποιητές και τραγωδοί, αντικαθιστούν το όνομά της με το όνομα του Αλφειού, όπως κάνει για παράδειγμα ο Πίνδαρος σε έναν στίχο από τον 7ο Ολυμπιόνικο, όπου υμνεί τον πυγμάχο Διαγόρα τον Ρόδιο νικητή σε αγώνα πυγμαχίας το -464 στη 79η Ολυμπιάδα.
Πολύ πριν την εμφάνιση του ανθρώπου, ο ακαμαντορρόας ποταμός Αλφειός με την γεννητική και καθαρτική δύναμη και τον πλούτο των υδάτων του, και με τη βοήθεια του παραποτάμου του Κλαδέου, ξύπνησε στο τοπίο και τη φύση της Ολυμπίας τις πιο όμορφες διαθέσεις και δημιούργησε σε συνεργασία με την εύφορη ηλειακή γη και το κλίμα της, ένα μέρος μοναδικό, απαράμιλλου κάλλους. Σο ειδυλλιακό τοπίο με τη πλούσια βλάστηση και το απέραντο πράσινο άλσος θαυμάστηκε από τους αρχαίους και γι’ αυτό αφιερώθηκε στον Ολύμπιο Δία και την Ήρα Ολυμπία, τους ύψιστους θεούς της αρχαίας πίστης. Σο ιερό άλσος της Ολυμπίας, η Ιερή Άλτις, δεν θα υπήρχε αν δεν συνεργούσαν στη δημιουργία της ο Αλφειός και ο Κλαδέος. Σο ιερό του Διός, αν και ιδρύθηκε από ηλείους, απέκτησε πανελλήνιο και οικουμενικό χαρακτήρα, λόγω των αθλητικών αγώνων που τελούνταν εδώ ως μια από τις κορυφαίες εκδηλώσεις λατρείας του Δία.
Οι δυο ποταμοί Αλφειός και Κλαδέος, μαζί με τον Κρόνιο και τους γύρω λόφους, υπήρξαν μάρτυρες του μεγαλείου και της δόξας του Ιερού της Ολυμπίας και συνάμα προστάτες του, αφού όταν χρειάστηκε, κάλυψαν με τις φερτές τους ύλες τα απομεινάρια του, ώστε να μας τα διασώσουν από την οριστική απώλεια και την ολοκληρωτική φθορά που προκαλεί ο χρόνος.
Για τη διαρκή προσφορά τους στον άνθρωπο και τη φύση, οι ποταμοί τιμήθηκαν άπαξ δια παντός: Μπορεί κανείς να τους καμαρώσει στο ανατολικό, κύριο αέτωμα του μεγαλοπρεπούς ναού του Διός της Ολυμπίας, όπου αποδίδεται η περίφημη σκηνή της αρματοδρομίας μεταξύ του Πέλοπα και του Οινόμαου. Ο άγνωστος καλλιτέχνης που φιλοτέχνησε την σύνθεση αυτή, συμπλήρωσε με τον πλέον αρμονικό τρόπο το κενό στις δυο γωνίες του αετώματος, παριστάνοντας μισοξαπλωμένους, όπως αρμόζει στη φύση τους, τον Αλφειό και τον Κλαδέο, στραμμένους προς το μέσο της σκηνής όπου το στιγμιότυπο πριν την έναρξη της μοιραίας αρματοδρομίας.
Η Ολυμπία, χωρίς το ειδυλλιακό της τοπίο για το οποίο φροντίζουν οι δυο ποταμοί θα ξεπερνιόταν γρήγορα, όσο σημαντική και αν υπήρξε. Σήμερα, ο πανέμορφος, ιδιαίτερα την άνοιξη, αρχαιολογικός χώρος, με τα σπουδαία απομεινάρια του Ιερού του Διός, αλλά και η ευρύτερη περιοχή της Ολυμπίας εξακολουθεί να κερδίζει τον θαυμασμό των χιλιάδων επισκεπτών που δέχεται κάθε χρόνο.
Συμπερασματικά , και κλείνοντας το αφιέρωμα στον Αλφειό, από όλα όσα προηγήθηκαν προκύπτουν τα εξής σαφή και ξεκάθαρα μηνύματα:
Κατ’ αρχήν, είναι φανερό ότι ο μύθος της Αρέθουσας και του Αλφειού, αντανακλά τις στενές σχέσεις που συνέδεαν την εποχή εκείνη, τις ελληνικές πόλεις και ιδιαίτερα την Ηλεία με την κάτω Ιταλία και τη Σικελία, γνωστή και ως Μεγάλη Ελλάδα. Μάλιστα, ο Πίνδαρος αναφέρει ότι και οι Ηλείοι πήραν μέρος στο συνοικισμό των Συρακουσών με επικεφαλής έναν απόγονο των Ιαμιδών, της γενιάς των μάντεων δηλαδή του Ιερού της Ολυμπίας.
Ακόμη, διαπιστώνουμε την εμπεδωμένη διαχρονικά αντίληψη του ανθρώπου , ότι το νερό αποτελεί πηγή ζωής, πλούτου, ομορφιάς και υγείας, που με την καταλυτική και αρχέγονη δύναμή του γονιμοποιεί, καθαίρει, θεραπεύει και καλλωπίζει τη φύση και τον άνθρωπο. Για αυτούς τους λόγους οι αρχαίοι λάτρευαν τους ποταμούς και τις πηγές, πίστευαν δε ότι αποτελούν εκδηλώσεις των νυμφών και ότι κατοικούν σε αυτές. Με αυτή τη πεποίθηση ονόμαζαν τις πηγές Νυμφαία, όπως αυτό που αφιέρωσε ο Ηρώδης ο Αττικός στο Ιερό της Ολυμπίας.
Το τελευταίο συμπέρασμα είναι επιγραμματικό και αδιαμφισβήτητο: "Έρως ανίκατε μάχαν".
Αντωνόπουλος Κωνσατντίνος, Αρχαιολόγος
[1] (Λεξικό Η. Liddell - R. Scott).
Το παραπάνω κείμενο παρουσιάστηκε ως μια από τις ανακοινώσεις στην Ημερίδα με θέμα: ‘Νερό: αγαθό σε έλλειψη’ που διοργάνωσε η Διεθνής Ένωση Σοροπτιμιστριών στο Δημαρχείο της Αρχαίας Ολυμπίας το Σάββατο, 20 Σεπτεμβρίου 2008.
Βασική βιβλιογραφία:
1.Θεόδωρος Ξύδης, Ηλειακά, "Αλφειός", σελ.64 Σύλλογος Προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, 1981
2.Ελένη κ. Κυριακοπούλου, "Ο Αλφειός και η Αρέθουσα στη Λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες", ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ, σελ. 131 Πρακτικά του Έκτακτου Ηλειακού Συμποσίου 2001, Αθήνα 2003
3.Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Βιβλίο 4-6: Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Αθήνα 1982,
4.Ν. Πιέρρος, ‘Ο μύθος Αλφειού και Αρεθούσης από υδρογεωλογικής σκοπιάς και άλλαι παρατηρήσεις’ , σελ. 379 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ, Β’ Τοπικό Συνέδριο Ηλειακών Σπουδών, Νοέμβριος 1987
5.Κ. Ρωμαίος , ‘Αλφειός και Αρέθουσα (Μια εντελώς νέα ερμηνεία)’ σελ. 478 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ, Β’ Τοπικό Συνέδριο Ηλειακών Σπουδών, Νοέμβριος 1987
6. Γ. Κανελλάκης, ‘Το ποτάμι θεός Ο Αλφειός’ σελ. 39, Ολυμπιακά χρονικά, Τόμος Δ’ 1973
7. Σο Νερό Πηγή Ζωής, Κίνησης, Καθαρμού, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης 12-14 Δεκ. 1997, Μουσείο Ελ. Λαϊκής Τέχνης, Φίλοι ΜΕΛΣ, Αθήνα 1999
8. Ν. Γιαλούρης, ‘Αρχαία Ήλις, Το λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων’ Εκδόσεις Αδάμ, 1996
9. Ξ. Αραπογιάννη, ‘Ολυμπία, Η Κοιτίδα των Ολυμπιακών Αγώνων’ Εκδόσεις Μίλητος
Ο Αλφειός και η αρχαία Ολυμπία
Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να σχολιάσουμε την ιδιαίτερη σχέση που συνδέει ήδη από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα τους ποταμούς Κλαδέο και Αλφειό και την γη της Ολυμπίας, το λίκνο του πολιτισμού, του αθλητισμού και της οικουμενικότητας. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη σχέση ετεροπροσδιορισμού, σε σημείο ταύτισης. Η Ολυμπία είναι τόσο αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τον Αλφειό και ο Αλφειός με αυτή, ώστε συχνά στις διηγήσεις τους οι αρχαίοι συγγραφείς, ποιητές και τραγωδοί, αντικαθιστούν το όνομά της με το όνομα του Αλφειού, όπως κάνει για παράδειγμα ο Πίνδαρος σε έναν στίχο από τον 7ο Ολυμπιόνικο, όπου υμνεί τον πυγμάχο Διαγόρα τον Ρόδιο νικητή σε αγώνα πυγμαχίας το -464 στη 79η Ολυμπιάδα.
Πολύ πριν την εμφάνιση του ανθρώπου, ο ακαμαντορρόας ποταμός Αλφειός με την γεννητική και καθαρτική δύναμη και τον πλούτο των υδάτων του, και με τη βοήθεια του παραποτάμου του Κλαδέου, ξύπνησε στο τοπίο και τη φύση της Ολυμπίας τις πιο όμορφες διαθέσεις και δημιούργησε σε συνεργασία με την εύφορη ηλειακή γη και το κλίμα της, ένα μέρος μοναδικό, απαράμιλλου κάλλους. Σο ειδυλλιακό τοπίο με τη πλούσια βλάστηση και το απέραντο πράσινο άλσος θαυμάστηκε από τους αρχαίους και γι’ αυτό αφιερώθηκε στον Ολύμπιο Δία και την Ήρα Ολυμπία, τους ύψιστους θεούς της αρχαίας πίστης. Σο ιερό άλσος της Ολυμπίας, η Ιερή Άλτις, δεν θα υπήρχε αν δεν συνεργούσαν στη δημιουργία της ο Αλφειός και ο Κλαδέος. Σο ιερό του Διός, αν και ιδρύθηκε από ηλείους, απέκτησε πανελλήνιο και οικουμενικό χαρακτήρα, λόγω των αθλητικών αγώνων που τελούνταν εδώ ως μια από τις κορυφαίες εκδηλώσεις λατρείας του Δία.
Οι δυο ποταμοί Αλφειός και Κλαδέος, μαζί με τον Κρόνιο και τους γύρω λόφους, υπήρξαν μάρτυρες του μεγαλείου και της δόξας του Ιερού της Ολυμπίας και συνάμα προστάτες του, αφού όταν χρειάστηκε, κάλυψαν με τις φερτές τους ύλες τα απομεινάρια του, ώστε να μας τα διασώσουν από την οριστική απώλεια και την ολοκληρωτική φθορά που προκαλεί ο χρόνος.
Για τη διαρκή προσφορά τους στον άνθρωπο και τη φύση, οι ποταμοί τιμήθηκαν άπαξ δια παντός: Μπορεί κανείς να τους καμαρώσει στο ανατολικό, κύριο αέτωμα του μεγαλοπρεπούς ναού του Διός της Ολυμπίας, όπου αποδίδεται η περίφημη σκηνή της αρματοδρομίας μεταξύ του Πέλοπα και του Οινόμαου. Ο άγνωστος καλλιτέχνης που φιλοτέχνησε την σύνθεση αυτή, συμπλήρωσε με τον πλέον αρμονικό τρόπο το κενό στις δυο γωνίες του αετώματος, παριστάνοντας μισοξαπλωμένους, όπως αρμόζει στη φύση τους, τον Αλφειό και τον Κλαδέο, στραμμένους προς το μέσο της σκηνής όπου το στιγμιότυπο πριν την έναρξη της μοιραίας αρματοδρομίας.
Η Ολυμπία, χωρίς το ειδυλλιακό της τοπίο για το οποίο φροντίζουν οι δυο ποταμοί θα ξεπερνιόταν γρήγορα, όσο σημαντική και αν υπήρξε. Σήμερα, ο πανέμορφος, ιδιαίτερα την άνοιξη, αρχαιολογικός χώρος, με τα σπουδαία απομεινάρια του Ιερού του Διός, αλλά και η ευρύτερη περιοχή της Ολυμπίας εξακολουθεί να κερδίζει τον θαυμασμό των χιλιάδων επισκεπτών που δέχεται κάθε χρόνο.
Συμπερασματικά , και κλείνοντας το αφιέρωμα στον Αλφειό, από όλα όσα προηγήθηκαν προκύπτουν τα εξής σαφή και ξεκάθαρα μηνύματα:
Κατ’ αρχήν, είναι φανερό ότι ο μύθος της Αρέθουσας και του Αλφειού, αντανακλά τις στενές σχέσεις που συνέδεαν την εποχή εκείνη, τις ελληνικές πόλεις και ιδιαίτερα την Ηλεία με την κάτω Ιταλία και τη Σικελία, γνωστή και ως Μεγάλη Ελλάδα. Μάλιστα, ο Πίνδαρος αναφέρει ότι και οι Ηλείοι πήραν μέρος στο συνοικισμό των Συρακουσών με επικεφαλής έναν απόγονο των Ιαμιδών, της γενιάς των μάντεων δηλαδή του Ιερού της Ολυμπίας.
Ακόμη, διαπιστώνουμε την εμπεδωμένη διαχρονικά αντίληψη του ανθρώπου , ότι το νερό αποτελεί πηγή ζωής, πλούτου, ομορφιάς και υγείας, που με την καταλυτική και αρχέγονη δύναμή του γονιμοποιεί, καθαίρει, θεραπεύει και καλλωπίζει τη φύση και τον άνθρωπο. Για αυτούς τους λόγους οι αρχαίοι λάτρευαν τους ποταμούς και τις πηγές, πίστευαν δε ότι αποτελούν εκδηλώσεις των νυμφών και ότι κατοικούν σε αυτές. Με αυτή τη πεποίθηση ονόμαζαν τις πηγές Νυμφαία, όπως αυτό που αφιέρωσε ο Ηρώδης ο Αττικός στο Ιερό της Ολυμπίας.
Το τελευταίο συμπέρασμα είναι επιγραμματικό και αδιαμφισβήτητο: "Έρως ανίκατε μάχαν".
Αντωνόπουλος Κωνσατντίνος, Αρχαιολόγος
[1] (Λεξικό Η. Liddell - R. Scott).
Το παραπάνω κείμενο παρουσιάστηκε ως μια από τις ανακοινώσεις στην Ημερίδα με θέμα: ‘Νερό: αγαθό σε έλλειψη’ που διοργάνωσε η Διεθνής Ένωση Σοροπτιμιστριών στο Δημαρχείο της Αρχαίας Ολυμπίας το Σάββατο, 20 Σεπτεμβρίου 2008.
Βασική βιβλιογραφία:
1.Θεόδωρος Ξύδης, Ηλειακά, "Αλφειός", σελ.64 Σύλλογος Προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, 1981
2.Ελένη κ. Κυριακοπούλου, "Ο Αλφειός και η Αρέθουσα στη Λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες", ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ, σελ. 131 Πρακτικά του Έκτακτου Ηλειακού Συμποσίου 2001, Αθήνα 2003
3.Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Βιβλίο 4-6: Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Αθήνα 1982,
4.Ν. Πιέρρος, ‘Ο μύθος Αλφειού και Αρεθούσης από υδρογεωλογικής σκοπιάς και άλλαι παρατηρήσεις’ , σελ. 379 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ, Β’ Τοπικό Συνέδριο Ηλειακών Σπουδών, Νοέμβριος 1987
5.Κ. Ρωμαίος , ‘Αλφειός και Αρέθουσα (Μια εντελώς νέα ερμηνεία)’ σελ. 478 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ, Β’ Τοπικό Συνέδριο Ηλειακών Σπουδών, Νοέμβριος 1987
6. Γ. Κανελλάκης, ‘Το ποτάμι θεός Ο Αλφειός’ σελ. 39, Ολυμπιακά χρονικά, Τόμος Δ’ 1973
7. Σο Νερό Πηγή Ζωής, Κίνησης, Καθαρμού, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης 12-14 Δεκ. 1997, Μουσείο Ελ. Λαϊκής Τέχνης, Φίλοι ΜΕΛΣ, Αθήνα 1999
8. Ν. Γιαλούρης, ‘Αρχαία Ήλις, Το λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων’ Εκδόσεις Αδάμ, 1996
9. Ξ. Αραπογιάννη, ‘Ολυμπία, Η Κοιτίδα των Ολυμπιακών Αγώνων’ Εκδόσεις Μίλητος
