Σε θέση γνωστή και ως Χρυσούλι ή Παλιόκαστρο, Ν/ΝΑ του χωριού Άλβαινα1 (σήμερα δημοτικό διαμέρισμα Μίνθης Δήμου Ζαχάρως) και σε απότομη κορυφή λόφου στον ορεινό όγκο της Άλβαινας (σήμερα Μίνθη) έχει από παλιά εντοπιστεί μεσαιωνικό κάστρο.2 Σε πλάτωμα της νότιας πλευράς αλλά και στις άλλες πλαγιές του λόφου απλώνονται τα ερείπια του μεσαιωνικού οικισμού. Η ταύτιση της θέσης, που είναι από τους πλέον εντυπωσιακούς οικισμούς- κάστρα της Ηλείας με το θρυλικό κάστρο του Αρακλόβου, γνωστού από το Χρονικόν του Μορέως, θεωρείται από πολλούς ερευνητές σχεδόν βέβαιη3.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Πολύ λίγα κατάλοιπα υπάρχουν σήμερα από το σπουδαίο άλλοτε κάστρο της Άλβαινας.
Στη βάση του κάστρου διακρίνονται ίχνη του εξωτερικού τείχους. Η κορυφή του κάστρου είναι ένα τριγωνικό πλάτωμα 50Χ 30μ περίπου που περιβάλλεται από οχύρωση. Λόγω της πυκνής βλάστησης αυτό το εσωτερικό τείχος δεν φαίνεται καλά και δεν μπορεί να εκτιμηθεί σε τι κατάσταση είναι. Στην κορυφή σώζονται τα λείψανα δύο ομβροδεξαμενών. Η μία από αυτές διατηρείται ακόμη σε σχετικά καλή κατάσταση. Έχει ύψος 2 μέτρα, πλάτος 3,40 και μήκος 8 μέτρα και σε μεγάλο μέρος της επιφάνειάς της διατηρεί το επίχρισμα από κορασάνι. Συνήθως τέτοιες δεξαμενές σε ακροπόλεις χρησίμευαν και σαν βάσεις για υπερκείμενο πύργο.
Στη βόρεια πλευρά του κάστρου έξω από το πλάτωμα της κορυφής υπάρχει μια τρίτη δεξαμενή.
Από τον υπόλοιπο οικισμό δεν σώζεται σχεδόν τίποτα. Μόνο λιθοσωροί. Ένα μέρος του κάστρου έχει κατακρημνισθεί στον απόκρημνο γκρεμό στα ανατολικά. Σε δυο-τρία σημεία κάποια μπάζα μπορούν να αναγνωριστούν σαν υπολείμματα κτισμάτων.
Έξω από το κάστρο στη ΝΑ πλευρά υπάρχει εκτεταμένος ερειπιώνας που αποτελούσε σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χρονικού το μπούργκο (οικισμός εκτός κάστρου) οι κάτοικοι του οποίου εκμεταλλεύονταν την ασφάλεια που πρόσφερε η οχύρωση του κάστρου. Εδώ εντοπίστηκαν χαλάσματα τεσσάρων εκκλησιών.
Το κάστρο της Άλβαινας εξουσίαζε ένα στενό πέρασμα, μια μεγάλη κλεισούρα ανάμεσα στα όρη Λύκαιο και Μίνθη. Από αυτό τον δρόγγο περνούσε ο δρόμος που συνέδεε το λιμάνι της Γλαρέντζας (Κυλλήνης) με τα κάστρα της Μεσσηνίας.
Πολύ λίγα κατάλοιπα υπάρχουν σήμερα από το σπουδαίο άλλοτε κάστρο της Άλβαινας.
Στη βάση του κάστρου διακρίνονται ίχνη του εξωτερικού τείχους. Η κορυφή του κάστρου είναι ένα τριγωνικό πλάτωμα 50Χ 30μ περίπου που περιβάλλεται από οχύρωση. Λόγω της πυκνής βλάστησης αυτό το εσωτερικό τείχος δεν φαίνεται καλά και δεν μπορεί να εκτιμηθεί σε τι κατάσταση είναι. Στην κορυφή σώζονται τα λείψανα δύο ομβροδεξαμενών. Η μία από αυτές διατηρείται ακόμη σε σχετικά καλή κατάσταση. Έχει ύψος 2 μέτρα, πλάτος 3,40 και μήκος 8 μέτρα και σε μεγάλο μέρος της επιφάνειάς της διατηρεί το επίχρισμα από κορασάνι. Συνήθως τέτοιες δεξαμενές σε ακροπόλεις χρησίμευαν και σαν βάσεις για υπερκείμενο πύργο.
Στη βόρεια πλευρά του κάστρου έξω από το πλάτωμα της κορυφής υπάρχει μια τρίτη δεξαμενή.
Από τον υπόλοιπο οικισμό δεν σώζεται σχεδόν τίποτα. Μόνο λιθοσωροί. Ένα μέρος του κάστρου έχει κατακρημνισθεί στον απόκρημνο γκρεμό στα ανατολικά. Σε δυο-τρία σημεία κάποια μπάζα μπορούν να αναγνωριστούν σαν υπολείμματα κτισμάτων.
Έξω από το κάστρο στη ΝΑ πλευρά υπάρχει εκτεταμένος ερειπιώνας που αποτελούσε σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χρονικού το μπούργκο (οικισμός εκτός κάστρου) οι κάτοικοι του οποίου εκμεταλλεύονταν την ασφάλεια που πρόσφερε η οχύρωση του κάστρου. Εδώ εντοπίστηκαν χαλάσματα τεσσάρων εκκλησιών.
Στην δυτική πλευρά, στον αυχένα που σχηματίζεται ανάμεσα στην κορυφή Βουνάκα και στο Χρυσούλι, πάνω στο μονοπάτι ξεκινάει το μονοπάτι που οδηγεί στο κάστρο, εντοπίστηκαν τα ερείπια του ναού. Η Παναγιά του Κάστρου, όπως είναι γνωστή στους ντόπιους, έχει ταυτιστεί με την παναγία που αναφέρεται ως ερειπωμένη ήδη στην Ενετική απογραφή του 1700.
Στο πιό απότομο και δύσβατο σημείο, στην ανατολική πλιαγιά υπάρχει σπήλαιο εντός του οποίου διατηρούνται τα ερείπια βυζαντινού ασκηταριού, αφιερωμένου στην μεταμόρφωση του Σωτήρος. Στο κοντινό ύψωμα Στρωσιδάκι που είναι χαμηλότερο και πιό επίπεδο, έχουν εντοπιστεί τα ίχνη ενός ακόμα ναού.
Στην ανατολική και πλέον απότομη πλαγιά του λόφου του κάστρο της Άλβαινας, το μεσαιωνικό Αράκλοβο, βρίσκονται, μέσα σε βαθιά, σπηλαιώδη σχισμή ή μάλλον διευρυμένη διάκλαση του ασβετολιθικού πετρώματος, τα λείψανα του Βυζαντινού ασκηταριού της Αγια-Σωτήρας. Η θέση σημειώνεται ως "Byz. Kloster" (=Βυζαντινό Μοναστήρι) σε χάρτη του Graefinghoff, που δημοσίευσε ο W. Dorpfeld. Αναφέρεται επίσης σε Ενετική απογραφή του 1700.
Δημ. Αθανασούλη: Κάστρο Άλβαινας: Ναός Παναγίας και Ασκηταριό Σωτήρος
-Δημήτριος Αθανασούλης: "Η ναοδομία στην Επισκοπή Ωλένης κατά την μέση και ύστερη Βυζαντινή περίοδο"
-Antoine Bon, 1969, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (1205-1430), Editions de Boccard, Paris, 1969, σελ.370,648
-Konstantinos Kourelis, 2003, “MONUMENTS OF RURAL ARCHAEOLOGY MEDIEVAL SETTLEMENTS ΙΝ ΤΗΕ NORTHWESTERN PELOPONNESE”, Presented to the Faculties of the University of Pennsylvania in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy, σελ.259-261
-Ιστολόγιο Καστρολόγος
1 Ή Άλβενα
2 Από το κάστρο διατηρούνται τείχη, η πύλη, κινστέρνες και άλλα κτήρια
3 Την ταύτιση με το Αράκλοβο διατύπωσε ο Ν. Βέης και την υποστηρίζουν οι Ν. Μουτσόπουλος, Μ. Κορδώσης και άλλοι ερευνητές. Αναλυτική τεκμηρίωση της ταύτισης κάνει ο Κορδώσης 1989. Για το κάστρο της Άλβαινας ή Μίνθης ή Χρυσούλι ή Βουνάκα βλ. Kourelis 2003, 259-261, όπου και η σχετική βιβλιογραφίια. Συμπλ. βλ. επίσης Γιαλούρης 1973, 155-156, Π. Κωνσταντόπουλος, Το Αράκλοβον, ΟλΧρον 3, 1972, 105-121, Μ. Κορδώσεις, Το μεσαιωνικό κάστρο Ρίζας κοινότητας Σμέρνας Ηλείας, Αντίφωνον, Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσ/νικη 1994, 353, Μ. Κορδώσης, Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κάστρου Αράκλοβου ως ενιαίου οικιστικού συνόλου, Πρακτικά του Δ΄Διεθνούς Συνεδρίου πελοποννησιακών Σπουδών, Κόρινθος, 9-16 Σεπτ. 1990, τ. Β΄Αθήναι 1992-1993, Μ. Κορδώσης, Η θέση του Αράκλοβου από τοπογραφικά και αρχαιολογικά στοιχεία, περιλήψεις επιστημονικών διαλέξεων που δόθηκαν κατά το Ακαδημαϊκό έτος 1984-85 στα πλαίσια μαθημάτων εμβαθύνσεως ιστορίας και αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ, Δημητρακόπουλος 1964, 314 Βλ. χάρτες ΓΥΣ Ν. Φιγάλεια, Τρόπαια.138 Παλιότεροι ερευνητές αναφέρουν δύο ναούς: Δημητρακόπουλος 1964, 315, Γιαλούρης 1973, 156. Ανατολικά της Παναγίας υπάρχει άλλο ένα κτήριο, διαστάσεων 6,70Χ 4,50μ. και μμε αντίστοιχο προσανατολισμό, το οποίο δεν φαίνεται να είναι εκκλησία, καθώς δεν διακρίνεται αψίιδα.
