Το όνομα του ελεγειακού ποιητή Τυρταίου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την νότια Πελοπόννησο, άμεσα με την Λακεδαίμονα και έμμεσα με την Μεσσηνία. Τα ποιήματά του, που συγκεντρώθηκαν στην Αλεξάνδρεια σε 5 βιβλία, περιείχαν:
1) Πολεμικά άσματα, τα καλούμενα Εμβατήρια ή μέλη Πολεμιστήρια, τα οποία από την αρχαιότητα ήδη ήταν τα πιό γνωστά ποιήματα του Τυρταίου,
2) Παραινέσεις σε ελεγειακό στίχο, τις Υποθήκες, που συχνά τις έγραφε ο ποιητής πριν από επικείμενη μάχη και
3) μακρό ποίημα, την κατά Σούδα «Πολιτεία Λακεδαιμονίοις», τη γνωστότερη ως Ευνομία, τίτλος που σήμαινε το σεβασμό προς τους καθιερωμένους νόμους. Ατυχώς ελάχιστα (μόνον 3) αποσπάσματα σώθηκαν από την Ευνομία.
Ο Τυρταίος αποτελεί την ασφαλέστερη ιστορική πηγή για τους μεσσηνιακούς πολέμους, εφόσον η μεταγενέστερη παράδοση των ιστορικών των ελληνιστικών χρόνων αποδείχθηκε από τη νεώτερη κριτική εξ ολοκλήρου ή εν μέρει μυθιστορηματική1. Ας μου επιτραπή μία σύντομη παρέκβαση εδώ: Συγγράμματα για τους μεσσηνιακούς πολέμους με τίτλο Μεσσηνιακά έγραψαν ο επικός ποιητής Ριανός από τη Βήνη της Κρήτης τον -3ο αιώνα2 και ο ρητοροδιδάσκαλος Μύρων από την Πριήνη, η ακριβής χρονολογία του οποίου δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη. Το έργο του Μύρωνος ήταν γραμμένο σε πεζό λόγο3. Και τα δύο αυτά χαμένα έργα χρησιμοποιήθηκαν από τον Παυσανία ως πηγές για το Δ. Βιβλίο της Περιηγήσεώς του, που είναι αφιερωμένο στη Μεσσηνία (τα Μεσσηνιακά), και αναφέρονται ρητά κυρίως στο 6ο κεφάλαιο του βιβλίου αυτού.
Η αυθεντικότητα των Μεσσηνιακών του Ριανού και του Μύρωνος απορρίφθηκε τον περασμένο αιώνα από φιλολόγους της κλάσεως του Ε. Schwartz4, ο οποίος, ας σημειωθή, απέρριψε και την αυθεντικότητα των ποιημάτων του Τυρταίου5. Τη γνησιότητα όμως τόσο των ποιημάτων του Τυρταίου όσο και την ιστορική πραγματικότητα των μεσσηνιακών πολέμων υπεράσπισαν κατά του υπερκριτισμού του E. Schwartz ο πολύς W. Jaeger και ο κύκλος των μαθητών του σε ευρύτατο κύκλο εργασιών και δημοσιεύσεων.
Η αυθεντικότητα των Μεσσηνιακών του Ριανού και του Μύρωνος απορρίφθηκε τον περασμένο αιώνα από φιλολόγους της κλάσεως του Ε. Schwartz4, ο οποίος, ας σημειωθή, απέρριψε και την αυθεντικότητα των ποιημάτων του Τυρταίου5. Τη γνησιότητα όμως τόσο των ποιημάτων του Τυρταίου όσο και την ιστορική πραγματικότητα των μεσσηνιακών πολέμων υπεράσπισαν κατά του υπερκριτισμού του E. Schwartz ο πολύς W. Jaeger και ο κύκλος των μαθητών του σε ευρύτατο κύκλο εργασιών και δημοσιεύσεων.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ υπόβαθρο της πολεμικής και συγχρόνως διδακτικής ποιήσεως του Τυρταίου είναι οι μεσσηνιακοί πόλεμοι, ρητές, oνομαστικές αναφορές στη Μεσσηνία ή τους Μεσσηνίους δύο φορές μόνο συναντάμε. Την πρώτη ρητή αναφορά τη βρίσκουμε σε ένα ελεγειακό απόσπασμα, η αρίθμηση του οποίου ποικίλλει στις εκδόσεις. Είναι το 4 στην έκδοση του Diehl6 και το 5 στην πρόσφατη του West7. Τη δεύτερη ρητή αναφορά στους Μεσσηνίους τη βρίσκουμε σε ένα τμήμα μιάς ομάδας παπυρικών αποσπασμάτων, που αποτελούν δείγματα των παλαιότερων και αυθεντικότερων στίχων του ποιητή: Πρόκειται για το αποσπ. I στηλ., 1 στην έκδοση του Diehl και το αποσπ. 23 στην έκδοση του West.
Ας σημειωθή ότι και τα δύο αυτά ποιήματα που κυρίως θα μας αποσχολήσουν έχουν βασικά κοινά χαρακτηριστικά8. Ανήκουν αναμφίβολα στη γνήσια ποίηση του Τυρταίου (όπως η φιλολογική κριτική έδειξε με βεβαιότητα γνήσια είναι τα παπυρικά κείμενα και τα αποσπάσματα (1-5 Diehl). Η σύνθεσή τους έχει σαφή ιστορικά κίνητρα, αναφέρονται δηλ. σε πραγματικά πολεμικά γεγονότα ανάμεσα στη Σπάρτη και τη Μεσσηνία. Το ύφος είναι τραχύ, η φράση βραχεία χωρίς το λεκτικό πλούτο των αθετουμένων αποσπασμάτων, οι παρομοιώσεις και οι δωρισμοί είναι συχνοί. Ακριβώς τα αντίθετα υφολογικά χαρακτηριστικά έχουν οι υπόλοιπες ελεγείες, οι 6,7.9 (Diehl), η γνησιότητα των οποίων αθετήθηκε από πολλούς ερευνητές.
Το πρώτο από τα αποσπάσματα που θα μας απασχολήση αποτελείται από τρία επί μέρους αποσπάσματα, τα οποία παραδίδουν τρείς διαφορετικές πηγές: Ο Παυσανίας9 (τους 2 πρώτους στίχους), τα Σχόλια στους Νόμους του Πλάτωνος10 (τον 3ο στίχο) και ο Στράβων11 (τους υπόλοιπους 5 στίχους). Και τα τρία όμως αυτά αποσπάσματα είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και δίνουν μία τέτοια νοηματική πληρότητα και στά μέρη τους και στο σύνολό τους, ώστε όλοι οι εκδότες από τον Bergk κι εξής τα τύπωσαν μαζί ώς ένα απόσπασμα. Αυτό είναι το εξής (απόσπ. 4 Diehl 5 West):
ημετέρωι βασιλήϊ, θεοίσι φίλωι θεοπόμπωι,
όν διά Μεσσήνην είλομεν ευρύχοιρον,
Μεσσήνην αγαθόν μεν αρούν, αγαθόν δε φυτεύειν
αμφ’ αυτήν δ' εμάχοντ’ εννέα και δέκ’ έτη
5 νωλεμέως αιεί ταλασίφρονα θυμόν έχοντες
αιχμηταί πατέρων ημετέρων πατέρες
εικοστώι δ’ οι μεν κατά πίονα έργα λιπόντες
φεύγον Ιθωμαίων εκ μεγάλων ορέων.
Μεταφράζομε: «Στο Θεόπομπο, το βασιλιά μας και αγαπημένο στους θεούς, με τη βοήθεια του οπoίoυ κατακτήσαμε την εκτεταμένη Μεσσήνη, τη Μεσσήνη που προσφέρεται και γιά όργωμα και για φύτεμα γύρω της12 οι πολεμιστές πατέρες των πατέρων μας πολεμούσαν συνεχώς με καρτερία για δεκαεννιά χρόνια. Τον εικοστό οι εχθροί (δηλ. οι Μεσσήνιοι) άφησαν τους εύφορους αγρούς κι έφυγαν από τα ψηλά όρη της Ιθώμης13».
Από απόψεως ύφους αξιοσημείωτοι είναι οι ομηρικοί απόηχοι: "ευρύχορον" (Β 498, λ.265, ν414), "ταλασίφρονα", επίθετο του Οδυσσέως στον Ομηρο, συνδιάζεται με το "θυμόν έχοντες" του Ν 487 και τον "τλήμονα θυμόν" του Ε 670.
Το απόσπασμα οδηγεί σε ένα σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του -8ου αιώνα. Δυό γενεές πριν από τον Τυρταίο (πρβλ. στ, 6 «πατέρων ημετέρων πατέρες»), το δεύτερο ήμισυ του 8ου αιώνα, οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής το βασιλιά Θεόπομπο διεξήγαγαν τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο που διήρκεσε 20 χρόνια14 (γύρω στο -743/ -724) κι είχε ως κέντρο αντιστάσεως των Μεσσηνίων το όρος Ιθώμη. Η βασιλεία του Θεοπόμπου, ο οποίος έφερε σε πέρας τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο15, σύμφωνα με την παράδοση της αρχαίας χρονογραφίας (Διόδωρος VII. 8.2), συμπίπτει με την έναρξη των Ολυμπιάδων το -776, αλλά οι σύγχρονοι ερευνητές την τοποθετούν στο τέλος του 8ου αιώνα16.
Η περιγραφή του Α' μεσσηνιακού πολέμου, όσο μπορούν να δείξουν οι λίγοι αυτοί σωζόμενοι στίχοι, δίνεται με ενάργεια, σαφήνεια και γνώση των τοπογραφικών (Ιθώμη) και χρονικών συνθηκών (19 χρόνια). Η ανάμνηση του πολέμου αυτού πρέπει να ήταν ζωντανή στις μέρες του Τυρταίου,
Μετά τη νίκη των Σπαρτιατών επακολούθησε η υποδούλωση και η στέρηση κάθε ελευθερίας για τους Μεσσηνίους. Η δουλεία των ηττημένων περιγράφεται με ρεαλισμό και με μιά ολοζώντανη παρομοίωση στο απόσπασμα που σε όλες τις εκδόσεις ακολουθεί αυτό που εξετάζομε (απόσπ. 5 Diehl 16 West). Μας το διέδωσε ο Παυσανίας (IV. 14.5) αναφέροντας ότι οι στίχοι αφορούν στη σκληρή τιμωρία που οι νικητές επέβαλαν στους ηττημένους:
ώσπερ όνοι μεγάλοις άχθεσι τειρόμενοι
δεσποσύναισι φέροντες αναγκαίης υπό λυγρής
ήμισυ πάνθ’ όσσων καρπόν άρουρα φέρει.
«Όπως όνοι βασανισμένοι από το μεγάλο φορτίο, από τη σκληρή ανάγκη πιεσμένοι, έδιναν στους κυρίους τους τους μισούς από τους καρπούς που πρόσφερε η γή».
Έτσι η μεσσηνιακή γή, τη γονιμότητα της οποίας με τόσο ενθουσιασμό είχε εξάρει ο ποιητής στο προηγούμενο απόσπασμα («αγαθόν μεν αρούν, αγαθόν δε φυτεύειν»)17 περιήλθε, αφού χωρίσθηκε σε μερίδια (κλήρους), στην κατοχή των Σπαρτιατών, οι οποίοι ελάμβαναν το μισό από όλη τη γεωργική παραγωγή. Ας σημειωθή εδώ ότι η επάρκεια αυτή των αγαθών και των εργατικών χεριών που παρείχαν οι Μεσσήνιοι είλωτες επέτρεπε στους Σπαρτιάτες να ζούν μακριά από τα κτήματά τους, συγκεντρωμένοι στην πόλη όπου επικρατούσαν συνθήκες μονίμου στρατοπέδου, με μόνο σκοπό τη διατήρηση κι επαύξηση της πολεμικής δυνάμεως. Οι Μεσσήνιοι έγιναν έτσι ένα είδος δημόσιων δούλων άρρηκτα συνδεδεμένων με τη γεωργική παραγωγή. Η γονιμότητα της μεσσηνιακής γης έχει επανειλημμένα εξαρθή στην αρχαιότητα18.
Οι Σπαρτιάτες υποχρέωναν τους ηττημένους Μεσσηνίους να συμμετέχουν μαζί με τις γυναίκες τους στο πένθος για τον εκάστοτε θάνατο των κυρίων τους. Αυτό λέει το επόμενο απόσπασμα του Τυρταίου (απόσπ., 5 Diehl | 7 West) που διέσωσε πάλι ο Παυσανίας (IV. 14.5):
δεσπότας οιμώζοντες, ομώς άλοχοί τε και αυτοί,
εύτε τιν oυλoμένη μοίρα κίχοι θανάτου.
Η μαρτυρία που δίνουν τα δύο τελευταία αποσπάσματα επιβεβαιώνεται με ασήμαντες παραλλαγές από τον Αιλιανό στην Ποικίλη Ιστορία 6, 1: «Λακεδαιμόνιοι Μεσσηνίων κρατήσαντες τών μεν γενομένων απάντων εν τη Μεσσηνία τα ημίση ελάμβανιον αυτοί και τάς γυναίκας τας ελευθέρας ές τα πένθη βαδίζειν ηνάγκαζον και τους αλλοτρίους και μηδέν σφίσι προσήκοντας νεκρούς κλαίειν».
Η στέρηση ελευθεριών στους Μεσσηνίους μετά τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο φαίνεται, όπως παρατήρησε ένας από τους διαπρεπέστερους μελετητές της πρώιμης λυρικής ποιήσεως, ο Sir C. M. Βοwra19, και από την εξής παρατήρηση: Ενώ στον κατάλογο των νικητών της Ολυμπίας καταγράφονται Μεσσήνιοι νικητές από το -768 έως το -736 (ένας Λεωχάρης ήταν ο τελευταίος το 736), μετά το 736 δεν αναγράφεται κανένας Μεσσήνιος να νίκησε σε Ολυμπιάδα. Αντίθετα Σπαρτιάτης νικητής αναγράφεφεται για πρώτη φορά στην 16η Ολυμπιάδα, δηλ. περίπου το -720/717. Η παρατήρηση αυτή βοηθάει σημαντικά την κατά προσέγγιση χρονολόγηση του Α' μεσσηνιακού πολέμου. Με το τέλος του πολέμου αυτού η Σπάρτη γνωρίζει μία περίοδο οικονομικής ευημερίας και αναπτύξεως του εμπορίου και των τεχνών: Ο Τέρπανδρος φημολογείται ότι νίκησε στα Κάρνεια το -676,20 για να περιορισθώ σε ένα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι Μεσσήνιοι όμως επαναστάτησαν τρεις γενεές μετά την πρώτη υπόταξή τους, όπως σαφώς καθορίζει ο Παυσανίας (IV, 5.2)21. Η μεγάλη αυτή εξέγερση των Μεσσηνίων φαίνεται ότι έδωσε και την αφορμή στη σύνθεση του ποιήματος του Τυρταίου. Σύμφωνα με μαρτυρία του Παυσανία22, η επανάσταση των ηττημένων καθορίζεται το -685/84. Σύμφωνα όμως με ακριβέστερες ιστορικές έρευνες, η εξέγερση των Μεσσηνίων και κατά συνέπεια και η αρχή του Β' μεσσηνιακού πολέμου τοποθετείται μετά το -650.
Το πρώτο από τα αποσπάσματα που θα μας απασχολήση αποτελείται από τρία επί μέρους αποσπάσματα, τα οποία παραδίδουν τρείς διαφορετικές πηγές: Ο Παυσανίας9 (τους 2 πρώτους στίχους), τα Σχόλια στους Νόμους του Πλάτωνος10 (τον 3ο στίχο) και ο Στράβων11 (τους υπόλοιπους 5 στίχους). Και τα τρία όμως αυτά αποσπάσματα είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και δίνουν μία τέτοια νοηματική πληρότητα και στά μέρη τους και στο σύνολό τους, ώστε όλοι οι εκδότες από τον Bergk κι εξής τα τύπωσαν μαζί ώς ένα απόσπασμα. Αυτό είναι το εξής (απόσπ. 4 Diehl 5 West):
ημετέρωι βασιλήϊ, θεοίσι φίλωι θεοπόμπωι,
όν διά Μεσσήνην είλομεν ευρύχοιρον,
Μεσσήνην αγαθόν μεν αρούν, αγαθόν δε φυτεύειν
αμφ’ αυτήν δ' εμάχοντ’ εννέα και δέκ’ έτη
5 νωλεμέως αιεί ταλασίφρονα θυμόν έχοντες
αιχμηταί πατέρων ημετέρων πατέρες
εικοστώι δ’ οι μεν κατά πίονα έργα λιπόντες
φεύγον Ιθωμαίων εκ μεγάλων ορέων.
Μεταφράζομε: «Στο Θεόπομπο, το βασιλιά μας και αγαπημένο στους θεούς, με τη βοήθεια του οπoίoυ κατακτήσαμε την εκτεταμένη Μεσσήνη, τη Μεσσήνη που προσφέρεται και γιά όργωμα και για φύτεμα γύρω της12 οι πολεμιστές πατέρες των πατέρων μας πολεμούσαν συνεχώς με καρτερία για δεκαεννιά χρόνια. Τον εικοστό οι εχθροί (δηλ. οι Μεσσήνιοι) άφησαν τους εύφορους αγρούς κι έφυγαν από τα ψηλά όρη της Ιθώμης13».
Από απόψεως ύφους αξιοσημείωτοι είναι οι ομηρικοί απόηχοι: "ευρύχορον" (Β 498, λ.265, ν414), "ταλασίφρονα", επίθετο του Οδυσσέως στον Ομηρο, συνδιάζεται με το "θυμόν έχοντες" του Ν 487 και τον "τλήμονα θυμόν" του Ε 670.
Το απόσπασμα οδηγεί σε ένα σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του -8ου αιώνα. Δυό γενεές πριν από τον Τυρταίο (πρβλ. στ, 6 «πατέρων ημετέρων πατέρες»), το δεύτερο ήμισυ του 8ου αιώνα, οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής το βασιλιά Θεόπομπο διεξήγαγαν τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο που διήρκεσε 20 χρόνια14 (γύρω στο -743/ -724) κι είχε ως κέντρο αντιστάσεως των Μεσσηνίων το όρος Ιθώμη. Η βασιλεία του Θεοπόμπου, ο οποίος έφερε σε πέρας τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο15, σύμφωνα με την παράδοση της αρχαίας χρονογραφίας (Διόδωρος VII. 8.2), συμπίπτει με την έναρξη των Ολυμπιάδων το -776, αλλά οι σύγχρονοι ερευνητές την τοποθετούν στο τέλος του 8ου αιώνα16.
Η περιγραφή του Α' μεσσηνιακού πολέμου, όσο μπορούν να δείξουν οι λίγοι αυτοί σωζόμενοι στίχοι, δίνεται με ενάργεια, σαφήνεια και γνώση των τοπογραφικών (Ιθώμη) και χρονικών συνθηκών (19 χρόνια). Η ανάμνηση του πολέμου αυτού πρέπει να ήταν ζωντανή στις μέρες του Τυρταίου,
Μετά τη νίκη των Σπαρτιατών επακολούθησε η υποδούλωση και η στέρηση κάθε ελευθερίας για τους Μεσσηνίους. Η δουλεία των ηττημένων περιγράφεται με ρεαλισμό και με μιά ολοζώντανη παρομοίωση στο απόσπασμα που σε όλες τις εκδόσεις ακολουθεί αυτό που εξετάζομε (απόσπ. 5 Diehl 16 West). Μας το διέδωσε ο Παυσανίας (IV. 14.5) αναφέροντας ότι οι στίχοι αφορούν στη σκληρή τιμωρία που οι νικητές επέβαλαν στους ηττημένους:
ώσπερ όνοι μεγάλοις άχθεσι τειρόμενοι
δεσποσύναισι φέροντες αναγκαίης υπό λυγρής
ήμισυ πάνθ’ όσσων καρπόν άρουρα φέρει.
«Όπως όνοι βασανισμένοι από το μεγάλο φορτίο, από τη σκληρή ανάγκη πιεσμένοι, έδιναν στους κυρίους τους τους μισούς από τους καρπούς που πρόσφερε η γή».
Έτσι η μεσσηνιακή γή, τη γονιμότητα της οποίας με τόσο ενθουσιασμό είχε εξάρει ο ποιητής στο προηγούμενο απόσπασμα («αγαθόν μεν αρούν, αγαθόν δε φυτεύειν»)17 περιήλθε, αφού χωρίσθηκε σε μερίδια (κλήρους), στην κατοχή των Σπαρτιατών, οι οποίοι ελάμβαναν το μισό από όλη τη γεωργική παραγωγή. Ας σημειωθή εδώ ότι η επάρκεια αυτή των αγαθών και των εργατικών χεριών που παρείχαν οι Μεσσήνιοι είλωτες επέτρεπε στους Σπαρτιάτες να ζούν μακριά από τα κτήματά τους, συγκεντρωμένοι στην πόλη όπου επικρατούσαν συνθήκες μονίμου στρατοπέδου, με μόνο σκοπό τη διατήρηση κι επαύξηση της πολεμικής δυνάμεως. Οι Μεσσήνιοι έγιναν έτσι ένα είδος δημόσιων δούλων άρρηκτα συνδεδεμένων με τη γεωργική παραγωγή. Η γονιμότητα της μεσσηνιακής γης έχει επανειλημμένα εξαρθή στην αρχαιότητα18.
Οι Σπαρτιάτες υποχρέωναν τους ηττημένους Μεσσηνίους να συμμετέχουν μαζί με τις γυναίκες τους στο πένθος για τον εκάστοτε θάνατο των κυρίων τους. Αυτό λέει το επόμενο απόσπασμα του Τυρταίου (απόσπ., 5 Diehl | 7 West) που διέσωσε πάλι ο Παυσανίας (IV. 14.5):
δεσπότας οιμώζοντες, ομώς άλοχοί τε και αυτοί,
εύτε τιν oυλoμένη μοίρα κίχοι θανάτου.
Η μαρτυρία που δίνουν τα δύο τελευταία αποσπάσματα επιβεβαιώνεται με ασήμαντες παραλλαγές από τον Αιλιανό στην Ποικίλη Ιστορία 6, 1: «Λακεδαιμόνιοι Μεσσηνίων κρατήσαντες τών μεν γενομένων απάντων εν τη Μεσσηνία τα ημίση ελάμβανιον αυτοί και τάς γυναίκας τας ελευθέρας ές τα πένθη βαδίζειν ηνάγκαζον και τους αλλοτρίους και μηδέν σφίσι προσήκοντας νεκρούς κλαίειν».
Η στέρηση ελευθεριών στους Μεσσηνίους μετά τον Α' μεσσηνιακό πόλεμο φαίνεται, όπως παρατήρησε ένας από τους διαπρεπέστερους μελετητές της πρώιμης λυρικής ποιήσεως, ο Sir C. M. Βοwra19, και από την εξής παρατήρηση: Ενώ στον κατάλογο των νικητών της Ολυμπίας καταγράφονται Μεσσήνιοι νικητές από το -768 έως το -736 (ένας Λεωχάρης ήταν ο τελευταίος το 736), μετά το 736 δεν αναγράφεται κανένας Μεσσήνιος να νίκησε σε Ολυμπιάδα. Αντίθετα Σπαρτιάτης νικητής αναγράφεφεται για πρώτη φορά στην 16η Ολυμπιάδα, δηλ. περίπου το -720/717. Η παρατήρηση αυτή βοηθάει σημαντικά την κατά προσέγγιση χρονολόγηση του Α' μεσσηνιακού πολέμου. Με το τέλος του πολέμου αυτού η Σπάρτη γνωρίζει μία περίοδο οικονομικής ευημερίας και αναπτύξεως του εμπορίου και των τεχνών: Ο Τέρπανδρος φημολογείται ότι νίκησε στα Κάρνεια το -676,20 για να περιορισθώ σε ένα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι Μεσσήνιοι όμως επαναστάτησαν τρεις γενεές μετά την πρώτη υπόταξή τους, όπως σαφώς καθορίζει ο Παυσανίας (IV, 5.2)21. Η μεγάλη αυτή εξέγερση των Μεσσηνίων φαίνεται ότι έδωσε και την αφορμή στη σύνθεση του ποιήματος του Τυρταίου. Σύμφωνα με μαρτυρία του Παυσανία22, η επανάσταση των ηττημένων καθορίζεται το -685/84. Σύμφωνα όμως με ακριβέστερες ιστορικές έρευνες, η εξέγερση των Μεσσηνίων και κατά συνέπεια και η αρχή του Β' μεσσηνιακού πολέμου τοποθετείται μετά το -650.
 |
| Η μάχη του όρους της Ιθώμης, G. Delisle, Amsterdam, 1733 |
Στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο, ο οποίος κυρίως διεξήχθη γύρω από το όρος της Είρας23, οι μέχρι τότε είλωτες Μεσσήνιοι είχαν για συμμάχους τους Αρκάδες, Αργείους, Πισάτες και Τριφύλους24 ενώ οι Σπαρτιάτες μόνον τους Ηλείους. Πολυθρύλητος απέβη ο μεσσηνιακός ήρως Αριστομένης, σύμβολο της σθεναράς αντιστάσεως του μεσσηνιακού λαού.
Ο Τυρταίος στο ποίημα αυτό, όπως και στην Ευνομία και τις ελεγειακές παραινέσεις του, δεν αναφέρεται στο παρελθόν -εδώ συγκεκριμένα στον Α' μεσσηνιακό πόλεμο- μόνον για να εξυμνήση την παλιά λαμπρή νίκη των Σπαρτιατών. Αναφέρεται για να διδάξη τη νέα γενεά. Ο διδακτικός σκοπός του ποιήματος φαίνεται να έχη διπλή κατεύθυνση: 1) Πρώτιστα προς τους Σπαρτιάτες για να τους εμψυχώση από την αβεβαιότητα του παρόντος, θυμίζοντάς τους τη νίκη τους, την ολοσχερή υποδούλωση των αντιπάλων τους, και να τους προειδοποιήση ότι, αν τώρα ηττηθούν, θα υποστούν αυτοί οι ίδιοι όσα δεινά είχαν τότε επιβάλει στους Μεσσηνίους. 2) Απευθύνεται -αλλά εμμεσώτερα- και στους Μεσσηνίους. Τους θυμίζει τη σκληρή τιμωρία τους, η οποία θα είναι ακόμη σκληρότερη τώρα όταν κατασταλή η επανάστασή τους.
Με τέτοιους στίχους αναμφίβολα επιχειρείται η αναθάρρηση ενός λαού κι ενός στρατού για τη Σπάρτη οι δυό αυτές εύνοιες είναι ταυτόσημες , ο οποίος μετά μία σημαντική νίκη βρίσκεται μπροστά σε εξαιρετικά κρίσιμες περιστάσεις. Έτσι η αρχαία παράδοση25 μίλησε για τον Τυρταίο ως τον οδηγό, που ο ίδιος ο Απόλλωνας έστειλε για να σώση τους Σπαρτιάτες από την κατάσταση ανάγκης που είχαν περιέλθει στην έκρηξη του Β' μεσσηνιακού πολέμου26. Πέρα από το μύθο η επιρροή του ποιητή στη νικηφόρο για τους Σπαρτιάτες έκβαση του πεισματωδέστατου αυτού πολέμου είναι, όπως από τον Παπαρρηγόπουλο ως τον Jaeger έχει επανειλημμένως τονισθή, αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός, και ο ποιητής αυτός είναι από τα αρχαιότερα βέβαια πρόσωπα της ελληνικής ιστορίας. Η ελεγειακή ποίηση του Τυρταίου είναι γεμάτη από ένα έντονα διδακτικό χαρακτήρα. Είναι για τη Σπάρτη ό,τι ο Σόλων για την Αθήνα. Γράφει διαλέγοντας από τα κατορθώματα του χθες ό,τι θα εμψυχώση τους συμπολίτες του για την αντιμετώπιση των κρίσιμων περιστάσεων του σήμερα, δηλ. του Β' μεσσηνιακού πολέμου.
Σε αυτή την παρατήρηση οδηγεί και το δεύτερο ποίημα που θα εξετάσωμε, το οποίο, όπως είπαμε, περιέχει τη δεύτερη ρητή αναφορά στους Μεσσηνίους. Πρόκειται για μία ομάδα αποσπασμάτων, που περιέχονται σε ένα πάπυρο του -3ου αιώνα, ο οποίος βρίσκεται στο Μουσείο του Βερολίνου (P. Βerol. 11675) κι εξεδόθη για πρώτη φορά από τον WilamowitZ το 1918. Λεπτομερής εξέτασή του έγινε σε πρόσφατη δημοσίευση της υποφαινομένης27. Στην παρούσα ανακοίνωση θα περιορισθούμε μόνον στη ρητή μνεία των Μεσσηνίων στο αποσπ., 23 στ. 6 West.
Κατά προσέγγιση χρονολόγηση του κειμένου είναι εφικτή χάρις στην παρομοίωση από τις αρματοδρομίες, που υπάρχει στο απόσπασμα 20 στ. 7 κ.εξ. (West). Οι πρώτες αρματοδρομίες έγιναν στην Ολυμπία το -680. Η σύμπτωση της χρονολογίας αυτής μέσα στη διάρκεια του Β' μεσσηνιακού πολέμου, ο οποίος έγινε οπωσδήποτε μετά το -685, εντάσσει το ποίημα αυτό στην περίοδο της μεγάλης δραστηριότητας καιακμής του Τυρταίου.
Η όλη διατύπωση της ελεγείας οδηγεί σε ένα σκηνικό πολεμικής ετοιμότητας και σε μία συγκεκριμένη, ιστορικά πραγματική μάχη. Η μορφή αυτή του ποιήματος το κάνει να διαφέρει από τα περισσότερα αποσπάσματα του ποιητή που περιέχουν ηθικές προτροπές γενικού χαρακτήρα.
Η μνεία ενός τείχους κι ενός πύργου (απόσπ. 23, 3,7, 12West) φανερώνει ότι πρόκειται για πολιορκία. Οι Μεσσήνιοι φαίνεται ότι είχαν κλεισθή μέσα σε οχυρό (είναι γνωστό ότι ζούσαν σε οχυρωμένες πόλεις), γεγονός που θα τους έκαμε επίφοβους εχθρούς. Τέτοιος αποκλεισμός τών Μεσσηνίων σε οχυρό αναφέρεται και στα Σχόλια στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλους (III. 8. 1116a 36= Comm. in Arist. Gr.20, σ.164-165). Εκεί η φράση "και οι πρό τών τάφρων και τών τοιούτων παρατάττοντες" ερμηνεύεται: «τούτο περί Λακεδαιμονίων λέγοι άν τοιαύτην γάρ τινα μάχην, ότε πρός Μεσσηνίους έμαχέσαντο, επολέμουν, ής και Τυρταίος μνημονεύει»28. Η μαρτυρία αυτή των αριστοτελικών Σχολίων δεν είναι απίθανο να σχετίζεται με το παπυρικό μας απόσπασμα πού, όπως είδαμε, αναφέρεται σε πολιορκία οπωσδήποτε, και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για πραγματική μάχη Σπαρτιατών και Μεσσηνίων στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο.
Ο Τυρταίος στο ποίημα αυτό, όπως και στην Ευνομία και τις ελεγειακές παραινέσεις του, δεν αναφέρεται στο παρελθόν -εδώ συγκεκριμένα στον Α' μεσσηνιακό πόλεμο- μόνον για να εξυμνήση την παλιά λαμπρή νίκη των Σπαρτιατών. Αναφέρεται για να διδάξη τη νέα γενεά. Ο διδακτικός σκοπός του ποιήματος φαίνεται να έχη διπλή κατεύθυνση: 1) Πρώτιστα προς τους Σπαρτιάτες για να τους εμψυχώση από την αβεβαιότητα του παρόντος, θυμίζοντάς τους τη νίκη τους, την ολοσχερή υποδούλωση των αντιπάλων τους, και να τους προειδοποιήση ότι, αν τώρα ηττηθούν, θα υποστούν αυτοί οι ίδιοι όσα δεινά είχαν τότε επιβάλει στους Μεσσηνίους. 2) Απευθύνεται -αλλά εμμεσώτερα- και στους Μεσσηνίους. Τους θυμίζει τη σκληρή τιμωρία τους, η οποία θα είναι ακόμη σκληρότερη τώρα όταν κατασταλή η επανάστασή τους.
Με τέτοιους στίχους αναμφίβολα επιχειρείται η αναθάρρηση ενός λαού κι ενός στρατού για τη Σπάρτη οι δυό αυτές εύνοιες είναι ταυτόσημες , ο οποίος μετά μία σημαντική νίκη βρίσκεται μπροστά σε εξαιρετικά κρίσιμες περιστάσεις. Έτσι η αρχαία παράδοση25 μίλησε για τον Τυρταίο ως τον οδηγό, που ο ίδιος ο Απόλλωνας έστειλε για να σώση τους Σπαρτιάτες από την κατάσταση ανάγκης που είχαν περιέλθει στην έκρηξη του Β' μεσσηνιακού πολέμου26. Πέρα από το μύθο η επιρροή του ποιητή στη νικηφόρο για τους Σπαρτιάτες έκβαση του πεισματωδέστατου αυτού πολέμου είναι, όπως από τον Παπαρρηγόπουλο ως τον Jaeger έχει επανειλημμένως τονισθή, αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός, και ο ποιητής αυτός είναι από τα αρχαιότερα βέβαια πρόσωπα της ελληνικής ιστορίας. Η ελεγειακή ποίηση του Τυρταίου είναι γεμάτη από ένα έντονα διδακτικό χαρακτήρα. Είναι για τη Σπάρτη ό,τι ο Σόλων για την Αθήνα. Γράφει διαλέγοντας από τα κατορθώματα του χθες ό,τι θα εμψυχώση τους συμπολίτες του για την αντιμετώπιση των κρίσιμων περιστάσεων του σήμερα, δηλ. του Β' μεσσηνιακού πολέμου.
Σε αυτή την παρατήρηση οδηγεί και το δεύτερο ποίημα που θα εξετάσωμε, το οποίο, όπως είπαμε, περιέχει τη δεύτερη ρητή αναφορά στους Μεσσηνίους. Πρόκειται για μία ομάδα αποσπασμάτων, που περιέχονται σε ένα πάπυρο του -3ου αιώνα, ο οποίος βρίσκεται στο Μουσείο του Βερολίνου (P. Βerol. 11675) κι εξεδόθη για πρώτη φορά από τον WilamowitZ το 1918. Λεπτομερής εξέτασή του έγινε σε πρόσφατη δημοσίευση της υποφαινομένης27. Στην παρούσα ανακοίνωση θα περιορισθούμε μόνον στη ρητή μνεία των Μεσσηνίων στο αποσπ., 23 στ. 6 West.
Κατά προσέγγιση χρονολόγηση του κειμένου είναι εφικτή χάρις στην παρομοίωση από τις αρματοδρομίες, που υπάρχει στο απόσπασμα 20 στ. 7 κ.εξ. (West). Οι πρώτες αρματοδρομίες έγιναν στην Ολυμπία το -680. Η σύμπτωση της χρονολογίας αυτής μέσα στη διάρκεια του Β' μεσσηνιακού πολέμου, ο οποίος έγινε οπωσδήποτε μετά το -685, εντάσσει το ποίημα αυτό στην περίοδο της μεγάλης δραστηριότητας καιακμής του Τυρταίου.
Η όλη διατύπωση της ελεγείας οδηγεί σε ένα σκηνικό πολεμικής ετοιμότητας και σε μία συγκεκριμένη, ιστορικά πραγματική μάχη. Η μορφή αυτή του ποιήματος το κάνει να διαφέρει από τα περισσότερα αποσπάσματα του ποιητή που περιέχουν ηθικές προτροπές γενικού χαρακτήρα.
Η μνεία ενός τείχους κι ενός πύργου (απόσπ. 23, 3,7, 12West) φανερώνει ότι πρόκειται για πολιορκία. Οι Μεσσήνιοι φαίνεται ότι είχαν κλεισθή μέσα σε οχυρό (είναι γνωστό ότι ζούσαν σε οχυρωμένες πόλεις), γεγονός που θα τους έκαμε επίφοβους εχθρούς. Τέτοιος αποκλεισμός τών Μεσσηνίων σε οχυρό αναφέρεται και στα Σχόλια στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλους (III. 8. 1116a 36= Comm. in Arist. Gr.20, σ.164-165). Εκεί η φράση "και οι πρό τών τάφρων και τών τοιούτων παρατάττοντες" ερμηνεύεται: «τούτο περί Λακεδαιμονίων λέγοι άν τοιαύτην γάρ τινα μάχην, ότε πρός Μεσσηνίους έμαχέσαντο, επολέμουν, ής και Τυρταίος μνημονεύει»28. Η μαρτυρία αυτή των αριστοτελικών Σχολίων δεν είναι απίθανο να σχετίζεται με το παπυρικό μας απόσπασμα πού, όπως είδαμε, αναφέρεται σε πολιορκία οπωσδήποτε, και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για πραγματική μάχη Σπαρτιατών και Μεσσηνίων στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο.
Απροσδόκητη είναι η στάση συμπάθειας που ο ποιητής εκφράζει για τους Μεσσηνίους, ιδίως στους στ. 4-7. Από αυτούς οι δύο πρώτοι συμπληρώθησαν στην έκδοση του West ως εξής:
οίς εμπαλλόμε[νοι νυν είαται, αι κεν εκάστω]
κλήρος και τάφ[ος ή και γένος εξοπίσω
Δίνεται περίπου το εξής νόημα: «στα οποία (δηλ. τείχη) τώρα θα καθήσουν παίρνοντας τον κλήρο29 τους, αν δηλ. καθένας τους θα έχει τη γή, τον τάφο και τους απογόνους του στο μέλλον».
Όποιος πολεμά με γενναιότητα για την υπεράσπιση της πατρίδας του μπορεί να πεθάνη με τη βεβαιότητα ότι η γη, ο τάφος και τα παιδιά του θα μείνουν στο μέλλον ανέγγιχτα και σώα και θα συναντούν για πάντα το σεβασμό. Η έννοια που δίνουν οι στίχοι αυτοί του Τυρταίου αποτελεί σταθερή ηθική απαίτηση του αγαθού που θυσιάζεται στον προμαχώνα για την ελευθερία της πόλεώς του. Είναι η ανταπόδοση της πόλεως γιά την αρετή και τη θυσία του πολίτη.
Η ανταπόδοση αυτή της αρετής, που η κοινότητα εξασφαλίζει στον ένδοξα απερχόμενο μαχητή, είναι συνηθισμένο θεματικό μοτίβο της πρώιμης ελληνικής ποιήσεως. Το βρίσκομε στον Ομηρο (O 497 κ.εξ.):
αλλ' άλοχός τε σόη καί παίδες οπίσσω καί οίκος
καί κλήρος ακήρατος
διαβεβαιώνει ο Έκτωρ τον Τεύκρο και κατ’ επέκταση όλους τους Τρώες μαχητές που τον ακούνε.
οίς εμπαλλόμε[νοι νυν είαται, αι κεν εκάστω]
κλήρος και τάφ[ος ή και γένος εξοπίσω
Δίνεται περίπου το εξής νόημα: «στα οποία (δηλ. τείχη) τώρα θα καθήσουν παίρνοντας τον κλήρο29 τους, αν δηλ. καθένας τους θα έχει τη γή, τον τάφο και τους απογόνους του στο μέλλον».
Όποιος πολεμά με γενναιότητα για την υπεράσπιση της πατρίδας του μπορεί να πεθάνη με τη βεβαιότητα ότι η γη, ο τάφος και τα παιδιά του θα μείνουν στο μέλλον ανέγγιχτα και σώα και θα συναντούν για πάντα το σεβασμό. Η έννοια που δίνουν οι στίχοι αυτοί του Τυρταίου αποτελεί σταθερή ηθική απαίτηση του αγαθού που θυσιάζεται στον προμαχώνα για την ελευθερία της πόλεώς του. Είναι η ανταπόδοση της πόλεως γιά την αρετή και τη θυσία του πολίτη.
Η ανταπόδοση αυτή της αρετής, που η κοινότητα εξασφαλίζει στον ένδοξα απερχόμενο μαχητή, είναι συνηθισμένο θεματικό μοτίβο της πρώιμης ελληνικής ποιήσεως. Το βρίσκομε στον Ομηρο (O 497 κ.εξ.):
αλλ' άλοχός τε σόη καί παίδες οπίσσω καί οίκος
καί κλήρος ακήρατος
διαβεβαιώνει ο Έκτωρ τον Τεύκρο και κατ’ επέκταση όλους τους Τρώες μαχητές που τον ακούνε.
Ο Τυρταίος αναπλάθει τη βασική αυτή ιδέα και σε άλλο απόσπασμα: το 9ο στην έκδοση του Diehl και 12 στου West (στ. 29 κ.εξ.).
και τύμβος και παιδες εν ανθρώποις αρίσημοι
και παίδων παίδες και γένος εξοπίσω
ουδέποτε κλέος εσθλόν απόλλυται, ουδ’ όνομ' αυτού,
αλλ' υπό γής περ εών γίγνεται αθάνατος,
όντιν αριστεύοντα μένοντά τε μαρνάμενόν τε
γής πέρι και παίδων θούρος Άρης ολέσηι.
Τη βασική αυτή ηθική διαβεβαίωση προς το θυσιαζόμενο μαχητή ο Τυρταίος, ο Ομηρίδης αυτός, μετέφερε από το μυθικό Ομηρικό ήρωα στον ιστορικά υπαρκτό, απλό Σπαρτιάτη μαχητή. Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι την ίδια αυτή ιδέα την ευρύνει και την εφαρμόζει, όπως έδειξε το παπυρικό μας κείμενο, και στο Μεσσήνιο, τον εχθρό και αντίπαλό του. Αυτό δίνει μία νέα διάσταση στη σύλληψη της αρετής από τον Τυρταίο. Είναι μία αρετή καθολικής πέρα από εθνικά σύνορα και πολιτική σκοπιμότητα. Τον γενναίο που θυσιάζεται τον περιμένει παντού ο σεβασμός και η τιμή. Όπως επιγραμματικά διατύπωσε ο Θέογνις (στ. 867-68):
αρετής δε μέγα κλέος ούποτ' όλείται
αιχμητής γάρ ανήρ γήν τε και άστυ σαοί.
Ο Τυρταίος έτσι δεν είναι μόνον, όπως έχει κατά κόρον διατυπωθή, ο ποιητής που εμπνέεται και δημιουργεί μόνον σε άμεση σχέση με τη συγκεκριμένη κοινότητα. Δεν είναι μόνον ο οδηγητής και παιδαγωγός του Σπαρτιάτη μαχητή και πολίτη. Είναι ο υπερχρονικός υμνητής της πολιτικής και αγωνιστικής αρετής, όπως αυτή ενσαρκώθηκε αργότερα στους στίχους του Θέογνη και του Σόλωνος.
Γι' αυτό και ο Τυρταίος παρέμεινε ο τυπικός υμνητής του ιδεώδους της ανδρείας του πολίτη, όπου προβαλλόταν από το κράτος η πολιτική αρετή και όπου αποδιδόταν ιδιαίτερη σημασία στην τιμή της μνήμης των ηρώων. Βρίσκομε έτσι τον Τυρταίο από την αρχαία Σπάρτη και Μεσσηνία ως την Αθήνα του -5ου και -4ου αιώνα, όταν στίχοι του θα γραφούν στα επιτύμβια επιγράμματα πεσόντων πολεμιστών (τον 5ο αιώνα) και στους δημόσιους επιταφίους λόγους της πόλεως (τον 4ο αιώνα, στο λόγο Κατά Λεωκράτους του ρήτορα Λυκούργου).
ΖΕΤΗ ΞΑΝΘΑΚΗ- ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ δ.Φ.
Συντ. Κ.Ε.Ε.Ε.Σ. Ακαδ. Αθηνών
"Ρητές αναφορές στην Μεσσήνη- Μεσσηνίας στην ποίηση τοου Τυρταίου"
Πρακτικά Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1982.
Σημειώσεις
1. B. L. Pears on, The Pseudo-History of Messenia and its Authors, Historia, 11(1962) 397-426, με παράθεση της εκτεταμένης βιβλιογραφίας.
2. Ο Ριανός έγραψε και Αχαικά, Ηλιακά και Θεσσαλικά: Powεll, Collεcta mea Alexandrina, Οξφόρδη 1925, σσ. 12 κ. έξ.
3. Jacoby, Fr. Gr. Hist. 106.
18. Σχολ, Πλατ. Νομ. 629α, Πλάτ. Αλκιβ. 122 και Ευρ. άποσπ. 1082 Nauck:2. (Στό τελευταίο αυτό χωρίο γίνεται σύγκριση ανάμεσα στο τραχύ έδαφος της Λακωνίας και στό εύφορο της Μεσσηνίας).
19. Early Greek Elegists, Harvard Univ. Press 1835, C. 46 pB.. Prato, Introduzione, oo. 32-33.
20. Αθην. 14, 635e.
21. Μετά την παράθεση τών στίχων 4-6 του αποσπάσματος («αμφ’ αυτήν -πατέρες»),
22. Η V. 15.1 «άπέστησαν έτει τριακοστώ μεν και ενάτω μετά Ηθώμης άλωσιν, τετάρτω δε τής τρίτης Ολυμπιάδος και εικοστής».
23. παυσ. IV. 17.10.
24. Στραβ. VIII. 4.10, Παυσ, IV. 15. E.
25. Πλατ. Aομ., 629α και Σχόλια, και οι Φιλόχορος και Καλλισθένης στο Στράβωvot 362.
26. Ο Τυρταίος, με την αφήγηση των δεινών των Μεσσηνίων στον Α' μεσσηνιακό πόλεμο, δεν φαίνεται, όπως έχει από πολλούς υποτεθή, να συνιστά στους συμπολίτες του επιείκεια και οίκτο γιά τους εξεγερθέντες αντιπάλους τους. Αυτό άλλωστε θα ήταν έξω από τους στόχους της ποιήσεώς του. Πρβλ. Βοwra, ένθ’ ανωτ., σ. 48.
27. Bλ. σ. 10 σημ. 10.
28. Ο Παυσανίας IV. 17.10 αναφέρει την «εν τάφρω συμφοράν» που υπέφεραν οι Μεσσήνιοι στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο. Πρβλ. και Prato, ένθ’ ανωτ., σ. 146.
29. Σχετικά με τον κλήρο, τό μερίδιο γής που αναλογεί στόν κάθε πολίτη, από τόν Πλούταρχο γνωρίζομε (β. Λυκούργου XVI 1) ότι σε κάθε παιδί που γεννιόταν στη Σπάρτη παρεχωρείτο και τό μερίδιο γής που έκτοτε του ανήκε.
30. 106 κ.εξ. Παρατίθενται ολόκληρα τα αποσπάσμαια 6-7 Diehl, όπου κυρίως σκιαγραφείται και η έννοια της αρετής, όπως τη συνέλαβε ο Τυρταίος.
και τύμβος και παιδες εν ανθρώποις αρίσημοι
και παίδων παίδες και γένος εξοπίσω
ουδέποτε κλέος εσθλόν απόλλυται, ουδ’ όνομ' αυτού,
αλλ' υπό γής περ εών γίγνεται αθάνατος,
όντιν αριστεύοντα μένοντά τε μαρνάμενόν τε
γής πέρι και παίδων θούρος Άρης ολέσηι.
Τη βασική αυτή ηθική διαβεβαίωση προς το θυσιαζόμενο μαχητή ο Τυρταίος, ο Ομηρίδης αυτός, μετέφερε από το μυθικό Ομηρικό ήρωα στον ιστορικά υπαρκτό, απλό Σπαρτιάτη μαχητή. Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι την ίδια αυτή ιδέα την ευρύνει και την εφαρμόζει, όπως έδειξε το παπυρικό μας κείμενο, και στο Μεσσήνιο, τον εχθρό και αντίπαλό του. Αυτό δίνει μία νέα διάσταση στη σύλληψη της αρετής από τον Τυρταίο. Είναι μία αρετή καθολικής πέρα από εθνικά σύνορα και πολιτική σκοπιμότητα. Τον γενναίο που θυσιάζεται τον περιμένει παντού ο σεβασμός και η τιμή. Όπως επιγραμματικά διατύπωσε ο Θέογνις (στ. 867-68):
αρετής δε μέγα κλέος ούποτ' όλείται
αιχμητής γάρ ανήρ γήν τε και άστυ σαοί.
Ο Τυρταίος έτσι δεν είναι μόνον, όπως έχει κατά κόρον διατυπωθή, ο ποιητής που εμπνέεται και δημιουργεί μόνον σε άμεση σχέση με τη συγκεκριμένη κοινότητα. Δεν είναι μόνον ο οδηγητής και παιδαγωγός του Σπαρτιάτη μαχητή και πολίτη. Είναι ο υπερχρονικός υμνητής της πολιτικής και αγωνιστικής αρετής, όπως αυτή ενσαρκώθηκε αργότερα στους στίχους του Θέογνη και του Σόλωνος.
Γι' αυτό και ο Τυρταίος παρέμεινε ο τυπικός υμνητής του ιδεώδους της ανδρείας του πολίτη, όπου προβαλλόταν από το κράτος η πολιτική αρετή και όπου αποδιδόταν ιδιαίτερη σημασία στην τιμή της μνήμης των ηρώων. Βρίσκομε έτσι τον Τυρταίο από την αρχαία Σπάρτη και Μεσσηνία ως την Αθήνα του -5ου και -4ου αιώνα, όταν στίχοι του θα γραφούν στα επιτύμβια επιγράμματα πεσόντων πολεμιστών (τον 5ο αιώνα) και στους δημόσιους επιταφίους λόγους της πόλεως (τον 4ο αιώνα, στο λόγο Κατά Λεωκράτους του ρήτορα Λυκούργου).
ΖΕΤΗ ΞΑΝΘΑΚΗ- ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ δ.Φ.
Συντ. Κ.Ε.Ε.Ε.Σ. Ακαδ. Αθηνών
"Ρητές αναφορές στην Μεσσήνη- Μεσσηνίας στην ποίηση τοου Τυρταίου"
Πρακτικά Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 1982.
Σημειώσεις
1. B. L. Pears on, The Pseudo-History of Messenia and its Authors, Historia, 11(1962) 397-426, με παράθεση της εκτεταμένης βιβλιογραφίας.
2. Ο Ριανός έγραψε και Αχαικά, Ηλιακά και Θεσσαλικά: Powεll, Collεcta mea Alexandrina, Οξφόρδη 1925, σσ. 12 κ. έξ.
3. Jacoby, Fr. Gr. Hist. 106.
4. Tyrtaios, Hermes 34 (1899) 428-68.
5. Το θέμα της γνησιότητας τών ποιημάτων του Τυρταίου έχω πραγματευθή στις Λακωνικές Σπουδές τ, ΣΤ' (1982) και δεν χρειάζεται να συζητηθή διεξοδικά εδώ.
6. E. Diehl, Anthologia Lyrica Graeca, (3 šKð.), T. I.
7. M. L. West, Iambi et Elebi Graeci, t. II, Oåpópiðin 1972.
8. Πρβλ. C. Prato, Tyrtaios, Pópui 1968, Eioso yao yṁ o. 17.
9. Παυσ. IV. 6.5: ούτος δε ό Θεόπομπος ήν και ό πέρας επιθείς τώ πολέμω μαρτυρεί δέ μοι και τα ελεγεία τών Τυρταίου λέγοντα «ήμετέρω-ευρύχορον».
10. Σχολ. Πλάτ. Νομ. 629α και Ολυμπιόδωρος στον Πλατ. Αλκιβ. Ι σ. 103 (Westerink).
11. Στραβ. VI 3.3 Μεσσήνη δε eάλω πολεμηθείσα εννεακαίδεκα έτη, καθάπερ και Τυρταίός φησι «άμφ- ορέων».
12. «άμφω τώδε» δίνουν οι κώδικες του Στράβωνος που όμως διορθώθηκε «αμφ' αυτήν» στις περισσότερες εκδόσεις, (Από τις εξαιρέσεις, ο Plato δέχτηκε «άμφ’ αυτώ» και τύπωσε χωριστά τα 3 αποσπάσματα).
13. Παυσ. IV. 14.1. Οι Μεσσήνιοι διασκορπίσθηκαν, όσοι μπορούσαν στη Σικυώνα, Άργος, Αρκαδία και Ελευσίνα, αλλά οι περισσότεροι επανήλθαν στη Μεσσηνία. Εκεί τους υποδούλωσαν οι Σπαρτιάτες, κάνοντας αρχή από την περιοχή της Ιθώμης.
14. Στραβ. VI. 3.3, Παυσ. IV, 13.6. Πρβλ. Ισοκρ. Αρχιδ. 57.
15. Βλ. και σελ.10 σημ. 6.
16. Π.χ. V. Ehrenberg, R. E. VA2 λ. Theopompos.
17. Η έκφραση αυτή αποτελεί την πιό ποθητή ευχή του γεωργού, όπως φαίνεται και άπά τα λόγια του Κύκλωπα στο ι τής Οδύσσειας (στ. 108).13. Παυσ. IV. 14.1. Οι Μεσσήνιοι διασκορπίσθηκαν, όσοι μπορούσαν στη Σικυώνα, Άργος, Αρκαδία και Ελευσίνα, αλλά οι περισσότεροι επανήλθαν στη Μεσσηνία. Εκεί τους υποδούλωσαν οι Σπαρτιάτες, κάνοντας αρχή από την περιοχή της Ιθώμης.
14. Στραβ. VI. 3.3, Παυσ. IV, 13.6. Πρβλ. Ισοκρ. Αρχιδ. 57.
15. Βλ. και σελ.10 σημ. 6.
16. Π.χ. V. Ehrenberg, R. E. VA2 λ. Theopompos.
18. Σχολ, Πλατ. Νομ. 629α, Πλάτ. Αλκιβ. 122 και Ευρ. άποσπ. 1082 Nauck:2. (Στό τελευταίο αυτό χωρίο γίνεται σύγκριση ανάμεσα στο τραχύ έδαφος της Λακωνίας και στό εύφορο της Μεσσηνίας).
19. Early Greek Elegists, Harvard Univ. Press 1835, C. 46 pB.. Prato, Introduzione, oo. 32-33.
20. Αθην. 14, 635e.
21. Μετά την παράθεση τών στίχων 4-6 του αποσπάσματος («αμφ’ αυτήν -πατέρες»),
22. Η V. 15.1 «άπέστησαν έτει τριακοστώ μεν και ενάτω μετά Ηθώμης άλωσιν, τετάρτω δε τής τρίτης Ολυμπιάδος και εικοστής».
23. παυσ. IV. 17.10.
24. Στραβ. VIII. 4.10, Παυσ, IV. 15. E.
25. Πλατ. Aομ., 629α και Σχόλια, και οι Φιλόχορος και Καλλισθένης στο Στράβωvot 362.
26. Ο Τυρταίος, με την αφήγηση των δεινών των Μεσσηνίων στον Α' μεσσηνιακό πόλεμο, δεν φαίνεται, όπως έχει από πολλούς υποτεθή, να συνιστά στους συμπολίτες του επιείκεια και οίκτο γιά τους εξεγερθέντες αντιπάλους τους. Αυτό άλλωστε θα ήταν έξω από τους στόχους της ποιήσεώς του. Πρβλ. Βοwra, ένθ’ ανωτ., σ. 48.
27. Bλ. σ. 10 σημ. 10.
28. Ο Παυσανίας IV. 17.10 αναφέρει την «εν τάφρω συμφοράν» που υπέφεραν οι Μεσσήνιοι στο Β' μεσσηνιακό πόλεμο. Πρβλ. και Prato, ένθ’ ανωτ., σ. 146.
29. Σχετικά με τον κλήρο, τό μερίδιο γής που αναλογεί στόν κάθε πολίτη, από τόν Πλούταρχο γνωρίζομε (β. Λυκούργου XVI 1) ότι σε κάθε παιδί που γεννιόταν στη Σπάρτη παρεχωρείτο και τό μερίδιο γής που έκτοτε του ανήκε.
30. 106 κ.εξ. Παρατίθενται ολόκληρα τα αποσπάσμαια 6-7 Diehl, όπου κυρίως σκιαγραφείται και η έννοια της αρετής, όπως τη συνέλαβε ο Τυρταίος.
