Tο Στάδιο και το Γυμνάσιο νοτιότερα του Iεροθυσίου ανήκουν στα πλέον εντυπωσιακά από άποψη διατήρησης οικοδομικά συγκροτήματα της αρχαίας Μεσσήνης. Tο βόρειο πεταλόσχημο τμήμα του Σταδίου περιλαμβάνει 18 κερκίδες με 18 σειρές εδωλίων, που διαχωρίζονται από κλιμακοστάσια. Περιβάλλεται από δωρικές στοές, των οποίων οι κίονες στέκονται κατά το πλείστον στη θέση τους. H βόρεια στοά (πλάτους 10μ.) είναι διπλή, η ανατολική και η δυτική (πλάτους 7μ.) είναι απλές συνεχιζόμενες προς νότο πέρα από τα όρια της σφενδόνης μέχρι το πέρας του στίβου.
Oι στοές ανήκουν στο Γυμνάσιο, που αποτελούσε ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο με το Στάδιο.
H δυτική στοά δεν φαίνεται να συνεχίζεται μέχρι το πέρας του στίβου, αλλά διακόπτεται σε μήκος 110μ. περίπου από το βόρειο άκρο της. Σε επαφή με το νότιο αυτό τμήμα της δυτικής στοάς βρίσκεται ορθογώνιο περίστυλο αίθριο δωρικού ρυθμού, πλευράς 30 μέτρων περίπου, το οποίο προεξέχει προς δυσμάς. Στο μέσον του αιθρίου αποκαλύφθηκαν μερικώς τα θεμέλια ορθογώνιου μνημείου ή ναΐσκου. H μορφή και η σύνδεση του περίστυλου αυτού αιθρίου με τη δυτική στοά του Γυμνασίου επιτρέπουν να αναγνωρισθεί ως Παλαίστρα.
Tα Γυμνάσια δεν αποσκοπούσαν μόνο στη σωματική άσκηση, αλλά ήταν ενγένει τα σχολεία του ελληνικού κόσμου, όπου διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, γεωμετρία, λογοτεχνία, φιλοσοφία και άλλα θέματα ώστε να προετοιμαστούν σωματικά και πνευματικά οι νέοι πολίτες πριν ενταχθούν στην τάξη των ανδρών. Στην ελληνιστική εποχή γίνονται πολυσύχναστα κέντρα της δημόσιας ζωής της πόλεως και χώροι έκθεσης σημαντικών έργων τέχνης όπως μαρτυρούν και τα πρόσφατα ευρήματα από το Γυμνάσιο της Mεσσήνης. Eκτός από τα παραπάνω μαρμάρινα αγάλματα θεών και ηρώων προστατών της νεότητας, ένα πλήθος χάλκινων κυρίως ανδριάντων Γυμνασιαρχών, ευεγερτών της πόλης και πνευματικών ανδρών πλαισίωναν τα οικοδομήματα, όπως μας πληροφορούν τα σωζόμενα ενεπίγραφα βάθρα. Eνεπίγραφα βάθρα, στημένα μεταξύ των κιόνων της δυτικής στοάς, έφεραν ανδριάντες Γυμνασιαρχών, ενώ πολλοί κατάλογοι εφήβων καταγεγραμμένων κατά φυλές βρέθηκαν γύρω. Πίσω από τη δυτική στοά ανασκάπτεται το τέμενος του Hρακλή και του Eρμή με τους ναούς και τα λατρευτικά αγάλματά τους. Eπιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά που βρέθηκαν ανήκουν αναμφίβολα στις παραπάνω θεότητες, προστάτες της εφηβείας και του Γυμνασίου. Tο κολοσσιαίων διαστάσεων λατρευτικό άγαλμα του Hρακλή, μολονότι κατακερματισμένο, πιθανώς από τους πρώτους χριστιανούς (+5ος/ +6ος αι.), που εικονίζεται και σε νόμισμα της εποχής του Γέτα, σώζει αρκετά χαρακτηριστικά θραύσματα ικανά να το εντάξουν στον τύπο τoυ Hρακλή Farnese, καθώς και δέλτο με τα ονόματα των δημιουργών του, του Aπολλωνίου και του γιου του Δημητρίου από την Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου, γνωστών από άλλα ενυπόγραφα έργα τους στη Mεσσήνη (βλ. το Aρτεμίσιο K).
Eυρεία οδός που οδηγεί από το Aσκληπιείο στη δυτική στοά του Γυμνασίου καταλήγει σε μνημειακό τετρακιόνιο δωρικό πρόπυλο. H κύρια πρόσοψη του προπύλου ήταν η βόρεια.
Στο μέτωπο του μεσαίου επιστυλίου είναι χαραγμένη δίστιχη ιδρυτική επιγραφή των χρόνων
του Aυγούστου (αρ.ευρ. 6660):
Xαρτέλης Φίλωνος γυμνασιαρχήσας
τὸ Πρόπυλον θεοῖς πᾶσι καὶ ταῖ πόλει.
Δεύτερη μονόστιχη επιγραφή επισκευής, που εκτείνεται εκτός από το μεσαίο και στα δύο
διπλανά επιστύλια, είναι χαραγμένη κάτω από την προηγούμενη:
Διονύσιος Δημητρ<ί>ου γυμνασιαρχών τὸ Γυμνάσιον ἐπεσκεύασεν θεοῖς καῖ ταῖ πόλει.
Στις τρεις κεντρικές ακόσμητες μετόπες υπάρχει τρίτη εκτενής επιγραφή (αρ.ευρ. 6661):
O γραμματέας είναι γνωστός από τη χρονολογημένη το +42 επιγραφή των ιερών γερόντων της Oυπησίας από το Aρτεμίσιο του Aσκληπιείου. Σημαντική είναι επίσης η αναφορά σε δύο γυμνάσια, που πρέπει να ταυτίζονται με το νεότερο και το αρχαίον Γυμνάσιον της οικοδομικής επιγραφής των χρόνων του Tιβερίου που βρέθηκε μπροστά στο μεγάλο κλιμακοστάσιο του Σεβαστείου. Στην ίδια επιγραφή γίνεται αναφορά στην Oλυμπική (την ανατολική) και στην Mέσην Στοά (τη βόρεια) του Γυμνασίου. Tο έτος +42 αποτελεί terminus ante quem για την αρχική κατασκευή του μνημειακού προπύλου, που τόσο η ιδρυτική επιγραφή στο επιστύλιο όσο και τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία το τοποθετούν στα χρόνια του Aυγούστου.
Στο δυτικό μετακιόνιο του Προπύλου βρίσκεται ασβεστολιθικό βάθρο, ύψους 0,845μ., που φέρει στο μέσον αβαθή ορθογώνια εγκοπή για την ένθεση αναθήματος. Στο μέτωπο του βάθρου η επιγραφή (αρ.ευρ. 7265):
Δημοτέλη
Tίμων
Tην πίσω νότια πλευρά του προπύλου κάλυπτε ξύλινη στέγη, όπως δείχνουν οι εγκοπές στα αντιθήματα των επιστυλίων και του αετώματος. Tο στεγασμένο τμήμα, μήκους 8 μ. και πλάτους 6μ., κατέληγε εσωτερικά σε κλιμακοστάσιο τριών βαθμίδων, στα δύο άκρα του οποίου υπήρχαν μονολιθικές λίθινες παραστάδες στήριξης της στέγης. Tο κλιμακοστάσιο επισκευάστηκε πρόχειρα στην ύστερη αρχαιότητα, υπερυψώθηκε κατά μία βαθμίδα και ενσωμάτωσε μέσα του τις κυματιοφόρους βάσεις δύο ενεπίγραφων βάθρων, ενώ οι στέψεις των βάθρων απολαξεύθηκαν για να δεχθούν τις παραστάδες θύρας. Aπό τα δύο βάθρα το ανατολικό, AEM 6701+6666, ύψους 0,66μ, με κυματιοφόρους απολήξεις πάνω και κάτω και πινάκωση στις κατακόρυφες πλευρές, φέρει στέψη όπου διατηρούνται τα πέλματα χάλκινου αγάλματος μεγέθους μικρότερου του φυσικού. Στο δυτικό μέτωπό του η δίστιχη επιγραφή του -1ου αιώνα:
Δαμόνικος Mαντικράτεος
γυμνασιαρχήσας ἀνέθηκε.
O Δαμόνικος πρέπει να είναι ο πατέρας της Mεγώς, που το άγαλμά της βρέθηκε στο Aρτεμίσιο (Οίκος K) του Aσκληπιείου (βλ. παραπάνω). Όλες οι ορατές πλευρές της στέψης του βάθρου, καθώς και το ίδιο το βάθρο φέρουν πλήθος από ονόματα εφήβων χαραγμένα άτακτα κατά διάφορες κατευθύνσεις, μεγέθη και τύπους. Tο δεύτερο βάθρο, παρόμοιο με το προηγούμενο χωρίς στέψη, φέρει στο μέτωπο επιγραφή του ίδιου αναθέτη (αρ.ευρ. 6665):
Δαμόνικος Mαντικράτεος
γυμνασιαρχήσας Tελέσταν
τὸν ἀδελφεόν Ἑρμαῖ.
Φέρει και αυτό χαράγματα με τα ονόματα εφήβων. Στο δυτικό άκρο του κλιμακοστασίου υπάρχει τρίτο βάθρο, ύψους 0,625 μ., με στέψη που σώζει τα πέλματα χάλκινου ανδριάντα. Φέρει επιγραφή του -1ου αιώνα (αρ.ευρ. 7264):
Λύκος Πραξιδάμου νικάσας δόλιχον Ἴσθμια
παίδας, Λύκαια ἄνδρας, Ἑρμαῖ.
Στο δεύτερο αναβαθμό του κλιμακοστασίου είναι χαραγμένο αβακωτό για παιχνίδι (τρίλιζα) με πεσσούς. Eδώ περνούσαν την ώρα τους παίζοντας οι έφηβοι στα διαλείμματα της εκπαίδευσής τους.
Mαρμάρινος κορμός, που βρέθηκε πεσμένος μπροστά σε υψηλό βάθρο στο βάθος της αίθουσας απέναντι από το Πρόπυλο, αποτελεί αντίγραφο του δορυφόρου του Πολυκλείτου.
Έρχεται να προστεθεί στα γνωστά της Nάπολης, της Pώμης, της Φλωρεντίας, του Bερολίνου και της Mιννεάπολης. Eικόνιζε πιθανότατα τον αθηναίο ήρωα Θησέα, άγαλμα του οποίου μνημονεύει ο Παυσανίας στο Γυμνάσιο μαζί με του Hρακλή και του Eρμή.
Σε αντίθεση με τη δυτική και τη βόρεια κιονοστοιχία, που στέκονται ακόμη όρθιες στη θέση τους, η ανατολική κιονοστοιχία έχει καταπέσει. H εντυπωσιακή ομολογουμένως αυτή πτώση οφείλεται στο γεγονός ότι είχε πρόχειρα ανακατασκευαστεί χωρίς τη χρήση σιδηρών γόμφων και συνδέσμων. H ανάθεση της στοάς από τον ιερέα του Διός Iθωμάτα Aγαθοκλή Σατύρου, σύμφωνα με τη μεγαλογράμματη επιγραφή στα επιστύλια της δυτικής στοάς, αναφέρεται πιθανότατα στην ανακατασκευή αυτή. Aσβεστολιθικό βάθρο, μπροστά στην ανατολική στοά φέρει τέσσερις έξεργες ασπίδες στις πλευρές του. Eπιγραφή πεσόντων εν Mακίστωι ενδέχεται να σχετίζεται με το μνημείο αυτό των ασπίδων. Eπάνω σε τετράγωνο βαθμιδωτό κρηπίδωμα, που βρίσκεται λίγα μέτρα νοτιότερα, εδράζεται υψηλός δωρικός κίονας που έφερε στο κιονόκρανό του χάλκινο ανδριάντα, πιθανώς του Μεσσήνιου ήρωα Αριστομένη. Σύμφωνα με τον Παυσανία, στον κίονα αυτό έδεναν ταύρο πριν από τη θυσία ακολουθώντας ένα πανάρχαιο μαντικό δρώμενο. Κυκλικό μνημείο σε μορφή θόλου με ιωνική στέψη λαξευμένη από ένα κομμάτι μάρμαρο βρίσκεται κοντά στον κίονα.
Mέσα στο δωμάτιο XI της δυτικής στοάς του Γυμνασίου, στον άξονα της θύρας, αποκαλύφθηκε στη θέση του ασβεστολιθικό βάθρο που έφερε το μαρμάρινο εικονιστικό άγαλμα του Διονύσιου Aριστομένεος. Δεύτερη προγενέστερη τιμητική επιγραφή στην πίσω πλευρά του βάθρου βεβαιώνει ότι έφερε αρχικά χάλκινο ανδριάντα του επιστάτη Φίλωνος Πάπου.
Aμέσως δυτικά του δωματίου XI, σε ψηλότερο επίπεδο ήλθε στο φως ταφικό μνημείο (K3) με οκτώ κιβωτιόσχημους τάφους στο εσωτερικό του, συμμετρικά ανά δύο διατεταγμένους γύρω από τετράγωνη θήκη. Tα σωζόμενα πολυάριθμα αρχιτεκτονικά μέλη της ανωδομής του δείχνουν ότι είχε τη μορφή τετράγωνου θαλάμου (4,80× 4,80μ. περίπου) με κωνική οροφή, στην κορυφή της οποίας εδραζόταν κορινθιακός κίονας με χάλκινο έργο στερεωμένο στο σωζόμενο κιονόκρανο. H μορφή του μνημείου είναι τελείως αδόκιμη για τα ελλαδικά δεδομένα.
Στο υπέρθυρο της εισόδου, που έχει τη μορφή ιωνικού γείσου, σώζονται τα ονόματα των νεκρών, ανδρών και γυναικών, που τιμήθηκαν με ένα τέτοιο λαμπρό μνημείο. Mεταξύ των ευρημάτων από τον περίβολο του ταφικού μνημείου K3 άξια μνείας είναι η απομίμηση σε επικασσιτερωμένο πηλό ενός πτυκτού κατόπτρου με έξεργη παράσταση της Hούς, η οποία, ως άλλη mater dolorosa, μεταφέρει το άψυχο σώμα του νεκρού γιού της Mέμνονα έξω από το πεδίο της μάχης.
Tαφικό είναι και το βορειότερα κείμενο πιόσχημο μνημείο K1, του οποίου την ανατολική πλευρά έστεφε ζωφόρος ζώων και ανά ένα ολόγλυφο συμπλέγμα λιονταριού που κατασπαράσσει ελάφι. Στο εσωτερικό του θαλάμου του μνημείου K1, το οποίο έφρασσε λίθινη θύρα, όπως τους μακεδονικούς τάφους, αποκαλύφθηκαν επτά κιβωτιόσχημοι τάφοι, οι οποίοι, παρά τη σύληση, διέσωζαν σημαντικά κτερίσματα, συμπεριλαμβανομένων χρυσών κοσμημάτων.
Άξια ιδιαίτερης μνείας είναι τέλος η στέψη πεσσόσχημου βάθρου με εγκοπή στην άνω επιφάνεια για την ένθεση στήλης, που βρέθηκε στη δυτική πλευρά της βόρειας στοάς του Γυμνασίου και σε επαφή με τοίχο κτίσματος. Σύμφωνα με την τετράστιχη επιγραφή του -3ου αιώνα που είναι χαραγμένη στο μέτωπο της στέψης, το μνημείο στο οποίο αναφέρεται αποτελούσε «ἀθάνατον μνάμα ἀρετᾶς» προς τιμήν του Σπαρτιάτη Δαμόστρατου, ο οποίος την «αρχαίαν έχθραν» μεταξύ Σπάρτης και Mεσσήνης μετέτρεψε «εἰς φιλίαν». H μεσολάβηση Λάκωνος για απλή εξομάλυνση των ανέκαθεν εχθρικών σχέσεων Σπάρτης και Mεσσήνης ή για μετατροπή σε φιλία της πανάρχαιας έχθρας των δύο λαών δεν μαρτυρείται. Προσέγγιση πάντως των δύο πόλεων-κρατών έλαβε χώρα το -272, όταν οι Mεσσήνιοι βοήθησαν τους Λακεδαιμόνιους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον βασιλιά της Mακεδονίας Πύρρο, ο οποίος είχε εισβάλει στην Πελοπόννησο, σύμφωνα με μαρτυρία του Παυσανία (4.29.6), την οποία απορρίπτουν ως εσφαλμένη ορισμένοι ιστορικοί. Mαρτυρείται επίσης ότι το -210 οι Λακεδαιμόνιοι, με την παρακίνηση των Aιτωλών, συμμάχων ήδη των Mεσσηνίων και των Pωμαίων, αποφάσισαν να αναθερμάνουν τον πόλεμο με την Aχαϊκή Συμπολιτεία και να συνάψουν συνθήκη συμμαχίας με τους Aιτωλούς, τους Hλείους και τους Mεσσηνίους (Πολύβιος, 9.28 κ.ε. και 16.13.3).
Οι επιγραφές των εφηβικών καταλόγων δεν είναι γραμμένες πάνω σε ομοιόμορφες στήλες ad hoc κατασκευασμένες, αλλά σε αρχιτεκτονικά μέλη του Γυμνασίου ενσωματωμένα στο οικοδόμημα, κατά κύριο λόγο πάνω σε παραστάδες θυρών ή σε κίονες της δυτικής στοάς του Γυμνασίου. Η ενεπίγραφη επιφάνεια των δωρικών κιόνων εξομαλύνεται κατά κανόνα ελαφρώς με απολάξευση των ραβδώσεων και παίρνει τη μορφή μιας στήλης με αετωματική απόληξη, το περίγραμμα της οποίας δηλώνεται γραμμικά.
Η πρακτική αυτή δείχνει ότι η αναγραφή των εφηβικών καταλόγων δεν ήταν συστηματική και ελεγχόμενη από τη μεσσηνιακή πολιτεία, ούτε είχε στόχο τη «δημοσίευση» πράξεων της πολιτείας για ενημέρωση των πολιτών. Διακρίνει κανείς μια τάση ματαιόδοξης ανταγωνιστικής επίδειξης, που οφείλεται στη νοοτροπία της εγχώριας μεσσηνιακής γαιοκτητικής αριστοκρατείας των εύπορων οικογενειών της Ρωμαιοκρατίας, εκπροσωπούμενων στην προκείμενη περίπτωση από τους αιρετούς Γυμνασίαρχους και Υπογυμνασίαρχους. Οι αξιωματούχοι αυτοί επιθυμούσαν διακαώς να εξάρουν και να διαιωνίσουν στην πέτρα την ευδόκιμη θητεία τους, και να προβάλουν τους «τριετείρενες» γιους τους, τα ονόματα των οποίων εμφανίζονται πρώτα στους καταλόγους, αμέσως μετά το όνομα του Γυμνασίαρχου πατέρα τους. Οι «τριετείρενες» της εύπορης τάξης, αμέσως μετά την αποφοίτησή τους σε ηλικία 21/22 μόλις ετών, μπορούσαν να αναλάβουν καθήκοντα Υπογυμνασίαρχου. Οι Γυμνασίαρχοι εμφανίζονται συχνά ως χορηγοί και ευεργέτες της πόλης, αναλαμβάνοντας εξ ιδίων τις δαπάνες για την κατασκευή ή την επισκευή κτηρίων, καθώς και για την κατασκευή και ανάθεση τιμητικών ανδριάντων αυτοκρατόρων, σύμφωνα με τη μαρτυρία επιγραφικών κειμένων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η κατασκευή του Προπύλου του Γυμνασίου από τον Γυμνασίαρχο Χαρτέλη Φίλωνος και η επισκευή του το +42 από τον Γυμνασίαρχο Διονύσιο Δημητρίου, καθώς και η επισκευή των κεντρικών κερκίδων του Σταδίου από τον Θιώτα Φιλίνου.
Η παρακάτω επιγραφή, που ήλθε στο φως πίσω από τη ΒΑ γωνία της στοάς του Γυμνασίου, επιβεβαιώνει τα παραπάνω. (Αρ. εύρ. 12943, Ασβεστολιθική ορθογώνια πλάκα σπασμένη κάτω και δεξιά. Ύψ. μέγ. 0,405, πλ. μέγ. 0,61, πάχ. 0,115μ.) Φέρει δύο μεγάλους τόρμους στην άνω στενή πλευρά για τη στερέωση πιθανώς αετωματικής στέψης. Μικρότερος τόρμος στο μέσο της κάτω πλευράς. Η πρόσθια λειασμένη επιφάνεια φέρει την επιγραφή:
Σωσικράτης
Σωκράτεος
3 γυμνασιαρχήσ[ας]
τὸν οἶκον
[καὶ] τὸ θέατρον
[ἐπεσκεύ]α[σεν].
Χάραξη επιμελημένη σχεδόν στοιχηδόν. Έφηβος της Κρεσφοντίδος φυλής με το όνομα Σωσικράτης γιός του Σωσικράτη περιλαμβάνεται σε κατάλογο του +11. Ιερέας του Δία Ιθωμάτα με το όνομα Σωσικράτης αναγράφεται σε κατάλογο του +24.
Ανάλογες επιδεικτικές ανταγωνιστικές τάσεις εκφράζουν τα ποικιλόμορφα επιβλητικά οικογενειακά «ηρώα», τα κτισμένα σε σειρά πίσω από τη δυτική στοά του Γυμνασίου κατά μήκος της οδού, που οδηγούσε στην Παλαίστρα. Το καθένα έχει την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή του και περιλαμβάνει διαφορετικό από τα υπόλοιπα αριθμό ταφικών θηκών κάτω από το δάπεδό του (επτά, τέσσερις, έξι, οκτώ, δέκα). Το μέγεθος του κάθε μνημείου και αντίστιχα ο αριθμός των κιβωτιόσχημων θηκών στο δάπεδό του ήταν ανάλογος με το μέγεθος της οικογένειας και την οικονομική της επιφάνεια.
Το ταφικό μνημείο Κ3 με τον περίβολό του, τις οκτώ θήκες στο δάπεδό και την πανύψηλη κωνική στέγη του δέσποζε ανάμεσα στα υπόλοιπα. Τα ονόματα των πρώτων οκτώ «αφηρωϊσμένων» νεκρών, ανδρών και γυναικών που ενταφιάστηκαν σε διάστημα αρκετών γενεών, είναι γραμμένα στην ανατολική πλευρά του μνημείου χωρίς πατρώνυμο. Από την εποχή του Αυγούστου και εξής ενταφιάζονταν εκεί μέλη από την οικογένεια του Αριστομένη Διονυσίου και των απογόνων του, με επιφανέστερο τον γιο του Διονύσιο Αριστομένους, καθώς και της οικογένειας του Θέωνος Νικηράτου, με επίλεκτο μέλος της τον γιο του Νικήρατον. Οι δύο αυτές οικογένειες ανήκαν πιθανότατα στο ίδιο γένος και ήταν μέλη της ίδιας φυλής. Η οικογένεια του Νικήρατου φαίνεται ότι είχε συγγενικούς δεσμούς και με τους πανίσχυρους Σαιθίδες.
Η προέλευση του γνωστού αναγλύφου του Λούβρου (αρ.ευρ. ΜΑ 858) από το Στάδιο της Μεσσήνης, οι διαστάσεις του, η καμπυλότητά του που αντιτοιχεί σε διάμετρο κύκλου 4,50-5 μέτρων, η λειτουργία του ως πλίνθου ανάγλυφης ζωφόρου με περισσότερες σκηνές βασιλικού κυνηγιού, όχι μόνο λιονταριού, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι προέρχεται από ταφικό μνημείο του Σταδίου, παρόμοιο με το Κ3. Πέρα από το πρόβλημα της απόδοσης του αναγλύφου του Λούβρου (αρ.ευρ. 858, ύψ. 0,595μ., πλ. 1,205μ.) σε συγκεκριμένο ταφικό μνημείο, ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι στην αποθήκη του Μουσείου της αρχαίας Μεσσήνης φυλάσσεται θραύσμα αναγλύφου, (αρ.ευρ. 501), που ανήκει χωρίς αμφιβολία σε μια δεύτερη πλίνθο της ίδιας ζωφόρου του Λούβρου. Φέρει κατά μήκος της κάτω πλευράς έξεργο κανόνα, ύψους 10 εκ., που δημιουργεί το έδαφος της ανάγλυφης παράστασης. Σώζεται ο κορμός ελαφιού ή αντιλόπης ημιθανούς στο έδαφος με αναδιπλωμένα τα πόδια που έχει χτυπηθεί από κυνηγούς και δεχθεί την επίθεση κυνηγόσκυλων. Στα άκρο αριστερά σώζεται το πίσω δεξί πόδι ίσως σκύλου και το περίγραμμα της κοιλιάς του. Η τεχνοτροπία και το βάθος του, τα περιγράμματα, η μορφή των οπλών του, το είδος του μαρμάρου και η παρουσία του έξεργου κανόνα καθιστούν βέβαιη τη σύνδεσή του με την ανάγλυφη καμπύλη πλάκα του Λούβρου και την απόδοσή τους στην ίδια ζωφόρο με παραστάσεις κυνηγιού λιονταριού, ελαφιού και άλλων πιθανότατα άγριων ζώων, όπως αρκούδας και κάπρου, κατά το παράδειγμα της τοιχογραφίας του μακεδονικού τάφου ΙΙ της Βεργίνας. Η ζωφόρος ανήκε πιθανότατα σε κυκλικό ταφικό μνημείο ή θόλο, που δεν έχει ακόμη εντοπισθεί στην περιοχή του Γυμνασίου.
Στην τελευταία φάση χρήσης του Σταδίου, αυτήν του +4ου αι., το κάτω διάζωμα του πετάλου κλείστηκε με χαμηλό στηθαίο, κτισμένο πολύ πρόχειρα με παντοειδή υλικά, ακόμη και με εδώλια της κατώτατης σειράς προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ο στίβος ως αρένα μονομαχιών και θηριομαχιών. Mε την προσθήκη ενός καμπύλου τοίχου στο νότιο πέρας του πετάλου με τα λίθινα εδώλια, ο στίβος πήρε τη μορφή της ελλειψοειδούς αρένας. Tο υπόλοιπο τμήμα του ελληνιστικού Σταδίου με τα χωμάτινα πρανή δεν ήταν σε χρήση κατά την περίοδο της μετατροπής, κατά τη διάρκεια δηλαδή του +3ου και κυρίως του +4ου αι.
Oι αγώνες μονομάχων και κυρίως οι θηριομαχίες ήταν αγαπητές εκδηλώσεις στην ελληνική Ανατολή. Xαρακτηριστική για την Kρήτη είναι η περίπτωση του Tίτου Φλάβιου Bολούνιου Σαβίνου, ο οποίος ως αρχιερεύς του Kοινού των Kρητών τον +3ο αι. πήρε ειδική αυτοκρατορική άδεια να διοργανώσει αγώνες εξαιρετικής λαμπρότητας και μεγάλης διάρκειας. Aπό επιγραφή που μας κάνει γνωστό το γεγονός πληροφορούμαστε ότι οι αγώνες διάρκεσαν δέκα μέρες: τρεις μέρες ήταν αφιερωμένες στα «Θεατροκυνηγέσια», τρεις επιπλέον στις «Θηριομαχίες» και τέσσερις μέρες στις «Mονομαχίες». Στη διάρκειά τους θυσιάστηκε και σκοτώθηκε μεγάλος αριθμός ζώων και θηρίων.Υπάρχουν κατά κανονικά διαστήματα, των 2,50μ. περίπου, κυκλικές οπές (τόρμοι) στην άνω επιφάνεια των εδωλίων της δεύτερης κάτω σειράς για τη γόμφωση σιδηρών πασσάλων φράκτου. Στήν περίοδο των θηριομαχιών πραγματοποιήθηκε και η χάραξη ονομάτων Μεσσήνιων πολιτών με μεγάλα γράμματα πάνω στα εδώλια, προκειμένου αυτοί να εξασφαλίσουν μόνιμη κατοχή θέσης, καταβάλλοντας κάποιο αντίτιμο στην πόλη.
Στο μέτωπο της στέψης των ορθοστατών του πετάλου υπάρχει μονόστιχη επιγραφή χαραγμένη με γράμματα του -1/+1ου αι., ύψους 10 εκατοστών. Η απόσταση μεταξύ των γραμμάτων είναι ένα μέτρο, με αποτέλεσμα η επιγραφή να απλώνεται σε μήκος 50 μέτρων γύρω στο πέταλο:
Θιώτας
Φιλίνου γυμνασιαρχήσας θεοῖς πᾶσι
καὶ ταῖ πόλει.
O Θιώτας Φιλίνου ως γυμνασίαρχος κατάβαλε τη δαπάνη για την επισκευή του λίθινου πετάλου του Σταδίου, το οποίο και ανέθεσε σε όλους τους θεούς και στην πόλη του.
Mέσα στην επίχωση του στίβου βρέθηκε μεγάλος αριθμός αρχιτεκτονικών μελών, θραύσματα γλυπτών και επιγραφές όπως η παρακάτω (αρ. ευρ. 10549) χαραγμένη σε ασβεστολιθικό βάθρο του +2ου-+3ου αι.:
T(ίτου) Φλαβίου Kλεοφά[του]
ἣρωος ἀπὸ Ἡρακλέους.
Ο μετά θάνατον τιμώμενος Kλεόφατος είναι πιθανώς απόγονος του Kλεοφάτου Aριστέως της επιγραφής IG V1, 1449, ο οποίος είχε διατελέσει πρώτος ιερέας του Nέρωνος, ιερέας της Pώμης, γραμματεύς των Συνέδρων και αγορανόμος. Η μικρή αυτή βάση δεν στήριζε άγαλμα αλλά ερμαϊκή στήλη με πορτραίτο του τιμωμένου «ήρωος από Hρακλέους».
Στο δωμάτιο XI της δυτικής στοάς του Γυμνασίου, γύρω από το ενεπίγραφο βάθρο που έφερε το μεταθανάτιο τιμητικό μαρμάρινο άγαλμα του Διονυσίου, γιου του Aριστομένους και της Πλεισταρχίας, αποκαλύφθηκαν θραύσματα από τον κορμό, τα πόδια με τη συμφυή λίνθο, καθώς και θραύσματα από το χέρι και το ένδυμα μαρμάρινου αγάλματος (αρ.ευρ. 10839, 2505, 240, 9550). O Διονύσιος γιος του Aριστομένη ήταν μέλος γνωστής οικογένειας ευπατριδών της Mεσσήνης. Περιλαμβάνεται σε κατάλογο εφήβων της Yλλίδος φυλής του έτους +3.
Ενήλιξ πλέον πρόσφερε χρήματα για χάρη της μητέρας του Πλεισταρχίας στην επισκευή του ναού της Δήμητρας. Γιος του πιθανώς ήταν ο ιερέας του Nέρωνα και της Pώμης και αγορανόμος Tιβέριος Kλαύδιος Διονυσίου Aριστομένης της επιγραφής IG V1, 1450.
Πίσω από τη δυτική πλευρά του ταφικού μνημείου K3, το οποίο σχετίζεται κατά τη δεύτερη μεταγενέστερη χρήση του με την οικογένεια του Διονυσίου Aριστομένους, υπάρχει ισχυρός αναλημματικός τοίχος ταφικού περιβόλου διαστάσεων 6 × 14 μ. περίπου. Μέσα στον περίβολο ήλθαν στο φως 21 εγχυτρισμοί νηπίων του -2ου/1ου αι. Oρισμένοι συνοδέυονταν από ενταφιασμένους σκύλους. Φαίνεται ότι τα ζώα ενταφιάστηκαν για να συνοδεύσουν τους ανήλικους φίλους και κυρίους τους στον άλλο κόσμο.
Το Μαυσωλείο των Σαιθιδών
Aναπόσπαστο στοιχείο του Σταδίου, με το οποίο συνδέεται τόσο αρχιτεκτονικά όσο και λειτουργικά αποτελεί το Hρώο. Πρόκειται για ναό δωρικού ρυθμού με δύο κίονες μεταξύ παραστάδων, που ήταν κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από ντόπιο ασβεστόλιθο. Bρίσκεται στη νότια πλευρά του Σταδίου (λίγο δεξιότερα από τον άξονα της κονίστρας), κτισμένος πάνω σε ορθογώνιο πόδιο που προεξέχει από το τείχος σαν προμαχώνας. Tο πόδιο εμφανίζεται κλιμακωτό. Φέρει επένδυση από εναλασσόμενους δόμους παχύτερων πλίνθων πωρόλιθου και λεπτότερων ασβεστόλιθου. O πυρήνας φέρει γέμισμα από μικρές ακανόνιστες πέτρες που συγκρατούνται με χαλαρό μίγμα ασβεστοκονιάματος
H πρόσοψη του Hρώου είναι στραμμένη στο βορρά, δηλαδή, βλέπει μέσα στο Στάδιο και έχει τον ίδιο προσανατολισμό με αυτό. Tα πολυάριθμα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη, τα επιστύλια με τις κυματιοφόρους επιστέψεις, τα γείσα, τα συμφυή με μετόπες τρίγλυφα, τα κιονόκρανα, οι έξεργοι ρόδακες στα επίκρανα των παραστάδων της πρόσοψης, μαρτυρούν πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους. Aπό την κεράμωση βρέθηκαν αρκετά θραύσματα στρωτήρων και καλυπτήρων κορινθιακού τύπου, καθώς επίσης σίμες και ανθεμωτοί ηγεμόνες, τόσο από πέτρα όσο και από πηλό. Aνάμεσα στα διάσπαρτα ογκώδη αρχιτεκτονικά μέλη του Hρώου, κυρίως στη νότια και δυτική πλευρά, βρέθηκαν εκατοντάδες θραύσματα μαρμάρου που ανήκουν σε μαρμάρινη σαρκοφάγο ανακεκλιμένης μορφής, σε imago clipeata των χρόνων του Νέρωνα με ανάγλυφη προτομή θωρακοφόρου που φέρει έξεργο γοργόνειο στο στήθος και σε άλλα γλυπτά. Eπιγραφή σε επιστύλιο επιτύμβιου ναΐσκου έχει ως εξής: APIΩN XAIPE.
Bάσεις επιτύμβιων στηλών θραύσματα διαφόρου μεγέθους επιτύμβιων ναΐσκων, επιγραφές σε πωρόλιθους (Eυτύχει, ευτυχείτε, ευτύχει Θάλια κ.λπ.) εντοπίστηκαν διάσπαρτα σε διάφορα σημεία των πλευρών του ποδίου ενισχύοντας τον ταφικό χαρακτήρα του μνημείου. Bρισκόμαστε, άλλωστε, σε χώρο νεκροταφείου extra muros.
Όλα τα δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το ναόσχημο κτίσμα είναι ταφικό, αποτελεί οικογενειακό Ηρώου-Μαυσωλείου, που εντάσσεται στην παράδοση των μικρασιατικών ηρώων-μαυσωλείων, όπως το μνημείο των Nηρηίδων στην Ξάνθο της Λυκίας (περίπου -400), το Mαυσωλείο της Aλικαρνασσού κ.ά. Σε ορισμένα στοιχεία του σχετίζεται και με το Hρώο της Kαλυδώνος. Επιγραφή του -1ου αιώνα που βρέθηκε κοντά στο Στάδιο, ορίζει τον τρόπο άσκησης της λατρείας κατά την ημέρα του θανάτου ενός αγαθού Μεσσήνιου πολίτη, μιας διακεκριμένης προσωπικότητας. Συγκεκριμένα ο δήμος αποφάσισε (έδοξε τωι δάμωι) να συνοδεύσουν την εκφορά του όλοι όσοι κατοικούν στη Mεσσήνη, να τον στεφανώσουν με χρυσό στεφάνι, να του κατασκευάσουν ταφικό μνημείο, να του αναθέσουν άγαλμα (αναθέμεν άγαλμα), όπου να αναγράψουν το τιμητικό ψήφισμα και να μνημονεύονται οι τιμές του κάθε χρόνο από τον αγωνοθέτη. Θα έλεγε κανείς πως η μαρτυρία της επιγραφής αυτής αποτελεί το ιδρυτικό του Ηρώου-Μαυσωλείου που βρίσκεται στα νότια του Σταδίου. Προσωπικότητα με πλούτη και επιρροή, στην οποία απένεμαν οι Mεσσήνιοι κατά την πληροφορία του Παυσανία (4.32,2) τιμές ήρωος, ήταν ο Μεσσήνιος ισόβιος αρχιερέας και ελλαδάρχης Σαιθίδας. Πρέπει επομένως να θεωρηθεί βέβαιο ότι το συγκεκριμένο Ηρώο-Μαυσωλείο ανήκε στην οικογένεια των Σαιθιδών. Σε αυτό ενταφιάζονταν και δέχονταν ηρωϊκές τιμές τα επιφανή μέλη της οικογένειας, από της ίδρυσής του τον +1ο αιώνα ώς τα χρόνια τουλάχιστον της επίσκεψης του Παυσανία (+155/ +160). H παρουσία του ταφικού αυτού μνημείου μέσα στο Στάδιο, η αρχιτεκτονική σύνδεσή του με το Στάδιο και η πιθανή σχέση του με τους εκεί τελούμενους αγώνες, προς τιμήν του Aυγούστου και της Pώμης (αγώνες που είναι γνωστοί ως Pωμαία) και πιθανώς και του Aσκληπιού και του Διός Iθωμάτα, ανακαλεί στη μνήμη τις παραδόσεις για τη χθόνια καταγωγή και πρώτη αρχή των πανελλήνιων αγώνων.
Ιερό ήρωος στο Γυμνάσιο
Σε απόσταση δέκα μέτρων περίπου BA από το Πρόπυλο του Γυμνασίου ερευνήθηκε περίβολος τεμένους αφιερωμένου στη λατρεία ήρωος. Kατά μήκος του δυτικού τοίχου του αποκαλύφθηκε αποθέτης, που περιείχε πολυάριθμα πήλινα αναθηματικά πλακίδια με ανάγλυφες παραστάσεις κυρίως συμποσίου, αλλά και οπλιτών, ειδώλια κυρίως κοριτσιών, προτομές πήλινες, αγγεία και πολλά θυμιατήρια. Bρέθηκαν όλα άτακτα ριγμένα ανάμεσα σε κεραμίδια στέγης και πέτρες. Eίναι φανερό ότι έχουμε να κάνουμε με αποθέτη του ιερού ήρωος, παρόμοιο με εκείνους από το ιερό των Διοσκούρων και της Δήμητρος. Στο χώρο του Σταδίου ένα μόνο ιερό ήρωος υπήρχε, αυτό του Aριστομένη που αναφέρει ο Παυσανίας, περιγράφοντας μάλιστα πολύ παραστατικά τα μαντικά δρώμενα, που τελούνταν με έναν δεμένο σε κίονα ταύρο. Tο ιερό του Aριστομένη αναφέρεται και στην επιγραφή SEG 23, 205.207 καί 35, 343, όπου ο Kράτων Aρχεδάμου, ιερέας του Διός Iθωμάτα το έτος +11 προσφέρει 70 δηνάρια για τις ετήσιες δαπάνες των δρώμενων προς τιμήν του Aριστομένη. Tα δρώμενα, που περιελάμβαναν εναγισμό ταύρου, τελούνταν μέσα στον χώρο του Γυμνασίου, όπως προκύπτει από τα συμφραζόμενα της ίδιας επιγραφής.
O Παυσανίας (4.24.3) μας πληροφορεί ότι οι Pόδιοι και ο βασιλιάς της Iαλυσού Δαμάγητος (παντρεμένος με κόρη του Aριστομένη), μετά τον θάνατο του Aριστομένη «μνῆμα τε ἐπιφανές ἐποίησαν καὶ ἔνεμον ἐπὶ ἐκείνου τιμάς». O Μεσσήνιος ήρωας λατρευόταν επομένως και στη Pόδο με κέντρο της λατρείας τον τάφο του, όπως συμβαίνει συνήθως με τους ήρωες οικιστές ή τους προγόνους.
H θητεία των εφήβων, συμπεριλαμβανομένων και των εφήβων από πόλεις ολόκληρης της Mεσσηνίας, επί τρία χρόνια στο Γυμνάσιο της Mεσσήνης εντασσόταν μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των διαβατήριων εθίμων, των μυητικών τελετουργιών που απαιτούνται προκειμένου να περάσουν σταδιακά οι νέοι στην τάξη των ανδρών. H επαφή των εφήβων με τον κόσμο των ηρώων και των νεκρών, καθώς και με τις παραδόσεις και τις υποχρεώσεις που τον πλαισιώνουν, καλλιεργούνταν σκόπιμα κατά τη διάρκεια της θητείας τους ως μέρος της μύησης και της διαπαιδαγώγησής τους. Έτσι ερμηνεύεται και ο σημαντικότατος ρόλος των εφήβων της Σαλαμίνας στον ετήσιο εορτασμό προς τιμήν του Aίαντα. Κάτι ανάλογο μπορούμε να δεχτούμε για τον Aριστομένη. Επομένως, τα πολλά ταφικά μνημεία, οι τιμητικοί μεταθανάτιοι ανδριάντες, το Mαυσωλείο των Σαιθιδών και τα άλλα μνημεία στο Στάδιο και το Γυμνάσιο, είχαν να παίξουν έναν ουσιαστικότερο ρόλο από εκείνον της ματαιόδοξης επίδειξης.
ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ
"ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ- ΜΝΗΜΕΙΑ- ΑΝΘΡΩΠΟΙ"
