Ο Ερμής(;) της Μεσσήνης- The Aberdeen head

Η Ελλάδα έχανε τα αριστουργήματα της αρχαιότητας για 2000 χρόνια. Όμως στις τρείς πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα (1800-1830) η αύξηση της λεηλασίας πήρε διαστάσεις που μόνο με αυτή των Ρωμαίων μπορεί να συγκριθεί. Μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα η ελληνική τέχνη ήταν λίγο γνωστή στη Δύση. Το καλό γούστο του 18ου αιώνα ήταν συμβατό μόνο με τις ρωμαϊκές αρχαιότητες.
Ο ενθουσιασμός για τη ρωμαϊκή τέχνη μειώθηκε με τον χρόνο, ιδίως όταν άρχισε να διαδίδεται στη Δυτική Ευρώπη μέσω των πρώτων λίγων ταξιδιωτών η λεπτότητα της ελληνικής κλασσικής τέχνης. Για τους Άγγλους ειδικά υπήρχε ένας πρόσθετος λόγος. Οι ναπολεόντειοι πόλεμοι έκλεισαν γι' αυτούς την Γαλλία και Ιταλία. Ο Ελλαδικός χώρος, τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν ανοιχτός, με όλους βέβαια τους κινδύνους ενός ταξιδιού, μέσω θαλάσσης, την εποχή εκείνη. Οι πιο ενθουσιώδεις ταξιδιώτες που ήταν γόνοι ευγενών, συνήθως απόφοιτοι της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ, ξεκινούσαν αναζητώντας περιπέτεια, θησαυρούς αρχαίας τέχνης που επιστρέφοντας θα τους επιδείκνυαν σε μία υψηλή κοινωνία έτοιμη να θαυμάσει. Πολλοί απ' αυτούς προσπάθησαν πότε με επιτυχία, συνήθως όχι, να πουλήσουν τα αποκτήματά τους για πλουτισμό. Για αρχαιολογία, όπως την νοούμε σήμερα, δεν γινόταν βέβαια λόγος. Τα αρχαία αντικείμενα μαζεύονταν κυριολεκτικά από την επιφάνεια του εδάφους, όταν δεν γινόταν χρήση σκαπάνης. Ο σκοπός ήταν να μαζευτούν τα περισσότερα μέσα στον λιγότερο χρόνο. Η αντίληψη ότι η ανασκαφή θα ανεύρει και θα βεβαιώσει τα διάφορα επίπεδα της ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή δεν πέρναγε απ' το μυαλό κανενός. Συνήθως δεν κρατούσαν σημειώσεις για το πότε, πως και που βρέθηκαν τα αποκτήματά τους. Τα παραπάνω είναι βέβαια γνωστά, τα παραθέτω όμως για να βάλω σε πλαίσιο το ταξίδι στην Ελλάδα και τις δραστηριότητες του George Hamilton Gordon, τέταρτου Earl of Aberdeen, με τον οποίο θα ασχοληθώ ειδικότερα.

Αφορμή μου έδωσε η ανάγνωση ενός βιβλίου (Richard Stoneman, The Land of Lost Gods- The search for classical Greece, εκδόσεις Hatchinson, London 1987). Tο βιβλίο αυτό στηρίζεται σε πλούσια βιβλιογραφία και είναι σημαντικό για τις περιγραφές της Ελλάδας στις αρχές του 19ου αιώνα. Φωτίζονται ιδιαίτερα οι δραστηριότητες προσώπων όπως ο Elgin, ο Aberdeen κ.ά. 

Μεταξύ άλλων, λοιπόν, αναφέρεται ότι ο Aberdeen πέρασε και από τη Μεσσήνη, όπου απέκτησε ένα κεφάλι, τώρα στο Βρετανικό Μουσείο (άριθμ. 1600). Ξαφνιάστηκα όχι γιατί μαθαίναμε ότι το γλυπτό «αποκτήθηκε» από Άγγλο ταξιδιώτη αφού αυτό που έχει μείνει σήμερα σε αφθονία στον αρχαιολογικό χώρο της Μεσσήνης είναι κυρίως βάσεις αγαλμάτων μαρμάρινων ή χάλκινων. Ήθελα, όμως, να μάθω περισσότερα για το γλυπτό, για τον Aberdeen.

Πρώτος σταθμός Βρετανικό Μουσείο. Ο αριθμός 1600 βοήθησε στην ανεύρεση του κεφαλιού, αφού η αναζήτησή του ως ευρήματος από τη Μεσσήνη μόνο απορία συναντούσε. Βρέθηκε στους καταλόγους του Μουσείου. Σ' αυτούς καταγράφονται τα εξής που παραθέτω κατά λέξη σε μετάφραση:
«Μαρμάρινη κεφαλή νέου θεού -The Aberdeen Head- ένα σπάνιο πρωτότυπο γλυπτό της ύστερης Κλασσικής ή πρώιμης ελληνιστικής περιόδου (περίπου -325/ -280). Τα περισσότερα πού γνωρίζαμε για την ελληνική γλυπτική βασίζονται σε αντίγραφα ρωμαϊκής περιόδου, έτσι αυτό το πρωτότυπο και υπέροχα σμιλεμένο ελληνικό κεφάλι είναι κάτι σπάνιο. Το κεφάλι έχει ιστορικά συνδεθεί με τις σχολές των δύο διάσημων γλυπτών του 4ου αιώνα Πραξιτέλη και Σκόπα.
Αν και καμία συγκεκριμένη σύνδεση δεν μπορεί να αποδειχθεί, ο γλύπτης που σμίλεψε αυτή την κεφαλή είναι καθαρά επηρεασμένος από τους μεγάλους δασκάλους γλύπτες της ύστερης Κλασσικής περιόδου. Το γλυπτό ταυτίζεται συνήθως με τον αγγελιαφόρο θεό Ερμή ή τον Ηρακλή στη νεότητά του, άλλα χωρίς βεβαιότητα.
Εν πάση περιπτώσει το κεφάλι είναι εξειδικευμένη εικόνα είτε θεού είτε ανθρώπου. Τα χαρακτηριστικά έχουν υπέροχα αποδοθεί με ένα βαρύ μέτωπο πάνω από τα βαθιά μάτια, σαρκώδη μάγουλα που ενώνονται στη μύτη και το στόμα. Τα χείλη είναι λίγο ανοιχτά, το κεφάλι έχει κλίση, τα μάτια κοιτούν κάτω με ονειρική έκφραση. Το κεφάλι αρχικά φορούσε μεταλλικό στεφάνι, από το οποίο διακρίνουμε τις οπές στήριξής του. Οι θεοί φορούσαν τέτοια στεφάνια όπως και οι άρχοντες και οι αθλητές μετά από νίκη. Το κεφάλι ανήκε αρχικά στην συλλογή του George Hamilton Gordon, Fourth Earl of Aberdeen (1784- 1860), βρετανού πολιτικού του συντηρητικού κόμματος και πρωθυπουργού από το 1852-1855».
Η έκθεση της κεφαλής στην αίθουσα 20 δεν είναι ανάλογη των διθυραμβικών σχολίων των καταλόγων. Βρίσκεται κλεισμένη σε γυάλινη προθήκη, μαζί με άλλα μικρότερα αντικείμενα. Έχει ύψος 30 εκατοστών τοποθετημένη σε μεταλλικό κύλινδρο που στηρίζεται σε γρανιτένια τετράγωνη βάση. Ο φωτισμός έχει πολλά περιθώρια βελτίωσης. Φορτισμένος και από τις πληροφορίες που ανέφερα προσέχω περισσότερο. Μόνο ένα τμήμα της μύτης από τη μέση και κάτω έχει σπάσει και λείπει. Ό,τι ξεχωρίζει την ομορφιά της ελληνικής γλυπτικής υπάρχει εκεί: η λιτότητα, η λεπτότητα, η έκφραση.
Ξαναγυρίζω στο σήμερα. Πώς μπορεί να αποδειχθεί η προέλευση της κεφαλής, ποιος ήταν ο Aberdeen, πέραν της πολιτικής του δραστηριότητας;
O George Hamilton Gordon, τέτερτος Earl of Aberdeen γεννήθηκε το 1784. Ο πατέρας του, που πέθανε πολύ νέος (27 ετών) το 1791, του άφησε μεγάλη περιουσία την οποία δεν μπορούσε να διαχειριστεί μέχρι την ενηλικίωσή του. Αποφοίτησε από το Cambridge (χωρίς βεβαίως εξετάσεις ως ευγενής) και για να γεμίσει τον χρόνο μέχρι την ενηλικίωσή του ταξίδεψε στην ηπειρωτική Ευρώπη και έφθασε στην Ελλάδα -στο λιμάνι του Πειραιά την 1η Απριλίου 1803- σε ηλικία 19 ετών. Ήταν από αυτούς που ενδιαφέρθηκαν για τα γλυπτά του Παρθενώνα, άλλα απόκτησε μόνο ένα πόδι του οποίου έχουν χαθεί τα ίχνη.
Ερεύνησε την Πνύκα και προχώρησε σε ανασκαφές στην Αττική και στις Αμύκλες. Βρήκε εντοιχισμένα σε ερειπωμένη χριστιανική εκκλησία αναθηματικά ανάγλυφα, τα αφαίρεσε και τα έστειλε στην Αγγλία. Από την Πνύκα αφαίρεσε άλλα αναθηματικά ανάγλυφα που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Η Ολυμπία του φάνηκε ότι είχε ήδη «εξερευνηθεί» και κατέληξε ότι δεν υπήρχε τίποτε να βρει!!
Γύρισε στη Σκωτία το 1804 και ασχολήθηκε πλέον με την πολιτική. Τον επόμενο χρόνο εξελέγη μέλος της εταιρείας «Dilettanti» με έντονη δραστηριότητα μέχρι τον διορισμό του ως υπουργoύ Εξωτερικών (1828). Στη συνέχεια έχασε το ενδιαφέρον του για τις αρχαιότητες, τον κατέκτησε η πολιτική και έφθασε να γίνει και πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας.
Στα ταξίδια του χρησιμοποίησε ως πράκτορα-βοηθό τον Georg Christian Gropius (1776-1850), ελληνογερμανό στον οποίο και μετά την αναχώρησή του για την Αγγλία ανέθεσε την απόκτηση και αποστολή στην Αγγλία αρχαιοτήτων για λογαριασμό του.Ένα τουλάχιστον φορτίο απεστάλη από τον Gropius στο Λονδίνο μέσω Μάλτας με αποδέκτη τον Aberdeen που περιλάμβανε ένα πόδι από το αέτωμα του Παρθενώνα, έναν κορμό αγάλματος από την Κόρινθο, διάφορα αγγεία από τη Δήλο, νομίσματα κ.ά. Ακόμη και ο Byron οργίστηκε με τις λεηλασίες του Aberdeen. Όταν δημοσίευσε το ποιητικό του έργο «Childe Harold» οι κύριες επιθέσεις είχαν στόχο τον Elgin αλλά, λιγότερο και τον Aberdeen: "Let Aberdeen and Elgin still pursue/ the shade of Fame through regions of virtu;/ waste useless thousands on their Phidiafreaks/ misshapen monuments and maimed antiques;/ and make their grand saloons a general must/ for all the mutilated blocks of art.../"
Ο Aberdeen ενοχλήθηκε πολύ και ανέθεσε σε απεσταλμένο του στον Byron να υποστηρίξει ότι δεν φταίει αυτός αλλά ο Gropius που χρησιμοποιούσε το όνομά του χωρίς εξουσιοδότηση. Ο Byron φαίνεται ότι πείσθηκε και αφαίρεσε στην τρίτη έκδοση του Child Harold τα κομμάτια που αφορούσαν τον Aberdeen. Πολλά λέγονταν τότε για το πώς ο Byron πείσθηκε από τις εξηγήσεις του Aberdeen ή από τις περικοπές στις χορηγίες του.
Στις περαιτέρω έρευνές μου για την προέλευση της κεφαλής είχα την τύχη να βρώ στο Λονδίνο, από δεύτερο χέρι, το εξαντλημένο ήδη βιβλίο Antiquities acquired- The Spoliation of Greece της C. P. Bracken (εκδ. David and Charles- London).
Από το βιογραφικό και βιβλιογραφικό παράρτημα- Index του βιβλίου έμαθα ότι ο Aberdeen παρέδωσε το χειρόγραφο ημερολόγιο του ταξιδιού του στο Βρετανικό Μουσείο, στο οποίο επίσης πούλησε και το κεφάλι που έγινε γνωστό με το όνομά του. Στο τμήμα ελληνορωμαϊκών αρχαιοτήτων έθεσαν στη διάθεσή μου για μελέτη τους τρείς τόμους των χειρογράφων του ημερολογίου του, χειρόγραφο του 1803, πάνω σε χοντρό γκρίζο χαρτί, σχεδόν χαρτόνι, γραμμένο στην αγγλική των χρόνων εκείνων, ενός ευγενούς αποφοίτου του Cambridge, 19 ετών. Δεν ήταν εύκολη δουλειά η αποκρυπτογράφησή του. Δεν είμαι ειδικός σε ανάγνωση χειρογράφων ούτε είχα άλλη παρόμοια εμπειρία. Τα κατάφερα όμως με πείσμα, επιμονή και πολλές ώρες προσπάθειας. Μόνο φωτογραφίες από φωτογράφους του τμήματος χειρογράφων μπορούσα να έχω. Οι φωτογραφίες, βέβαια, κάνουν δυσχερέστερα αναγνώσιμο το κείμενο.

Το κρίσιμο τμήμα του ημερολογίου αρχίζει με την περιγραφή της Αρκαδικής πύλης του τείχους της Μεσσήνης. «... είναι θαυμαστής κατασκευής και σε μερικά σημεία τέλεια διατηρημένο... Προς τη μεριά της Μεγαλόπολης μια υπέροχη είσοδος διασώζεται άθικτη... (there is a superb entrance Perfectly entire...). Στο χαμηλότερο σημείο της πεδιάδας είναι διατηρημένο [ένα οικοδόμημα]. Είναι πολύ μακρύ για ένα ελληνικό θέατρο και πολύ βραχύ για στάδιο... (προφανώς δεν αντελήφθη ότι το στάδιο εκτός από τις κερκίδες στο πέταλο του σταδίου, συνεχίζεται με πρανή χωμάτινα και στις δύο πλευρές). Μπροστά από το θέατρο (στην πραγματικότητα το στάδιο) υπάρχει ένας ναός που φαίνεται ότι γκρεμίστηκε από σεισμό. Έκανα μερικές ανασκαφές στο θέατρο (στάδιο)... και βρήκα έναν Ερμή χωρίς κεφάλι, κάτω από επιγραφές. Βρήκα επίσης και άλλες δύο τρείς επιγραφές. Ένα αγγείο από άσπρο μάρμαρο βρισκόταν ολόκληρο σ' ένα χωράφι... Το πρωί περπάτησα μέχρι ένα μοναστήρι που βρίσκεται στο διπλανό από την Ιθώμη βουνό (δηλ. τη Μονή Βουλκάνου). Η θέα είναι υπέροχη κάθε τι τόσο γαλήνιο, τόσο ήπιο, όλα συντελούν στην αίσθηση ευδαιμονίας. Απέκτησα ένα καλοδιατηρημένο κεφάλι, που βρισκόταν πάνω από την πύλη (I procured a head well preserved which was over the gate...). Το καλύτερο της συλλογής... (The bell). Δύο πόδια θαυμαστής τέχνης παραμένουν εντοιχισμένα...».
Ο Aberdeen φεύγει στη συνέχεια για την Καλαμάτα όπου θαυμάζει την εύφορη πεδιάδα της και την παραγωγή σύκων. Μερικές παρατηρήσεις στο κείμενο αυτό: Η προέλευση του κεφαλιού βεβαιώνεται από τον ίδιο τον Aberdeen: «Απόκτησα (I procured a head)». H λέξη αυτή "απέκτησα" και όχι άλλη όπως «βρήκα» κλπ. αφήνει να νοηθεί ότι ο Aberdeen παζάρευε με τους μοναχούς, για να τους πείσει να αποτοιχίσουν από την πύλη το κεφάλι. Για τα πόδια που παραμένουν στη θέση που ήταν, ο Aberdeen αναφέρεται ως ανεκπλήρωτη επιθυμία (...δύο πόδια θαυμαστής τέχνης...).
Υποθέτω ότι οι μοναχοί αρνήθηκαν να τα πουλήσουν κι αυτά. Τα συνοδεύουν άλλωστε ακόμη μύθοι και θρύλοι. Θα ακούσετε από μοναχούς και χωρικούς: «Πολλοί προσπάθησαν να τα πάρουν... αλλά αυτά γυρνούν πίσω, μόνα τους... με τα πόδια, κατ' ευθείαν στο νότιο τοίχο του προαυλίου της Μονής».
Δύο λόγια για τη μονή Βουλκάνου σχετικά με το θέμα μας. Το κτηριακό συγκρότημα που αποτελούσε τότε (1803), και σήμερα, το μοναστήρι ήταν αρχικά φράγκικο κάστρο που αγόρασαν οι μοναχοί όταν εγκατέλειψαν το «καθολικό» της κορυφής της Ιθώμης. Η πύλη για την οποία γράφει ο Aberdeen δεν είναι η σημερινή κύρια πύλη, άλλα η κλειστή πια νότια πύλη της μονής. Επισκέφθηκα με φίλους αρχαιολόγους και αρχιτέκτονα το μοναστήρι. Στην πύλη δεν υπάρχουν ίχνη αποκόλλησης -μάλλον πριονισμού- του γλυπτού. Είναι φανερό ότι έχουν γίνει διάφορες επισκευές και αλλαγές ακόμη και στο ύψος και πλάτος της πύλης.

Η κεφαλή του θεού Ερμή(;) στόλιζε την είσοδο του κάστρου και διατηρήθηκε σ' αυτή τη θέση και από τους μοναχούς. Τα αρχαία ήταν τότε διάσπαρτα, βρίσκονταν παντού, χρησιμοποιήθηκαν στο χτίσιμο των σπιτιών των γύρω χωριών, έγιναν ασβέστης. Στα σπίτια και τις αυλές του χωριού Mαυρομμάτι -μέχρι τη συστηματοποίηση της αρχαιολογικής έρευνας και τη δημιουργία του μουσείου- βρίσκονταν πολλά από τα σημερινά εκθέματα του μουσείου και χρησιμοποιούνταν για το δέσιμο των ζώων, το πότισμά τους, το τρίψιμο αλατιού κ.ά.

Μια άλλη παρατήρηση σχετικά με το ημερολόγιο. Ο Aberdeen δεν μιλάει καθόλου για τους ανθρώπους που συνάντησε στους τόπους που ταξίδεψε. Έβλεπε και αυτούς τους Έλληνες της προεπαναστατικής Ελλάδας με αδιαφορία, όπως και οι άλλοι «μυλόρδοι». Όπως π.χ. ο John Dodwell που ταξίδεψε στην Ελλάδα και γράφει: «Τί μ' ένδιαφέρει αυτός ο άθλιος όχλος των σύγχρονων σκλάβων που μολύνουν με την αμορφωσιά τους και την ανοησία τους αυτόν τον ένδοξον τόπο».
Μία νομικής φύσης παρατήρηση, τέλος, μας επαναφέρει στη σημερινή κατάσταση. Οι Βρετανοί μεταξύ των άλλων επικαλούνται για τη μη επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα, ότι τα απέκτησαν νόμιμα αφού ο Elgin είχε εφοδιασθεί με άδεια της τουρκικής αρχής. Οι Γάλλοι έχουν ως βασική επιχειρηματολογία την άδεια του Καποδίστρια για την εξαγωγή των αρχαιοτήτων που πήραν με την αποχώρηση της «Επιστημονικής αποστολής του Μοριά» (μεταξύ αυτών και ανάγλυφο Κυνηγιού από τη Μεσσήνη που βρίσκεται στο Λούβρο). Ο Aberdeen, χωρίς τύψεις, με τη σιγουριά πως ό,τι βρισκόταν στο διάβα του είναι αδέσποτο «πού του προκαταλαμβάνοντος γίγνεται» μαζεύει αυτά που περιγράφει από το στάδιο της Μεσσήνης και άλλα... «αποκτά». Δεν αμφιβάλλει για το δικαίωμά του στην αρπαγή.
Οι θησαυροί του αποστέλλονται στην Αγγλία, από τους οποίους αξίζει να σημειωθεί μόνο το κεφάλι από τη Μεσσήνη. Δεν τους δωρίζει, αλλά τους πωλεί στο Βρετανικό Μουσείο.

Γεώργιος Κουβελάκης
"Ο Μέντωρ" τευχ. 92 2009