Υπολείμματα μικρού κάστρου σε ένα βραχώδες και απόκρημνο ύψωμα, πάνω από ένα παλιό λατομείο, λίγο πιο βόρεια από το χωριό Ξεροχώρι της Ηλείας και τον οικισμό Ρίζα, πάνω στον επαρχιακό δρόμο που οδηγεί από το Ξεροχώρι στη Σμέρνα Ηλείας.
Το σημείο είναι στις παρυφές μιας ορεινής περιοχής στο εσωτερικό της Πελοποννήσου που κατά τον Μεσαίωνα είχε την ονομασία Δρόγγος των Σκορτών, μεταξύ Ηλείας Αχαΐας και Αρκαδίας. Η περιοχή και τα περάσματά της ήταν στρατηγικής σημασίας και ήταν ένα σύνηθες πεδίο συγκρούσεων μεταξύ των Φράγκων και των Βυζαντινών του Μυστρά.
Ιστορία
Δεν γνωρίζουμε την ιστορία αυτού του κάστρου ούτε τη χρονολογία κατασκευής του. Πρόκειται μάλλον για μικρό μεσαιωνικό οικισμό που είχε κάποια οχύρωση, αλλά όχι τόσο καλή ώστε να συγκαταλέγεται από τις ιστορικές πηγές στα κάστρα (εκτός αν πρόκειται για κάποιο ιστορικό κάστρο που δεν έχει ταυτοποιηθεί ακόμα).
Το Ξεροχώρι –ως χωριό και όχι ως κάστρο– αναφέρεται στο Χρονικόν του Μορέως στην αφήγηση ενός από τα πιο γραφικά επεισόδια της ιστορίας της Φραγκοκρατίας που αφορά την κατάληψη του κάστρου του Αράκλοβου από τον διεκδικητή της βαρωνείας της Καρύταινας Geoffroy de Bruieres (Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ ή ο «Τζεφρέ δέ Μπριέρες» του Χρονικού).
Περί το 1275, ο ντε Μπρυγιέρ, ανιψιός και συνονόματος του αποθανόντος βαρώνου της Καρύταινας, είχε εγείρει διεκδικήσεις στον τίτλο και στα φέουδα της βαρωνείας. Η κούρτη (συνέλευση των αρχόντων) του Πριγκιπάτου δεν του έδωσε μεγάλη σημασία και απέρριψε τις αξιώσεις του. Ο Ντε Μπρυγιέρ τότε σκέφτηκε να αντιδράσει με μια θεαματική ενέργεια: αποφάσισε να καταλάβει το κάστρο του Αράκλοβου, του δεύτερου πιο ισχυρού κάστρου της βαρωνείας. Το κάστρο ήταν εμβληματικό και διάσημο από την αντίσταση που προέβαλε ο θρυλικός Δοξαπατρής Βουτσαράς την εποχή της κογκέστας (της κατάκτησης του Μοριά από τους Φράγκους) περί το 1208. Το πρώτο βήμα για την υλοποίηση του σχεδίου του Ντε Μπρυγιέρ ήταν να έρθει με 4 ακολούθους του στο Ξεροχώρι όπου έμεινε καμιά δεκαριά μέρες.
Όπως αφηγείται το Χρονικόν:
κι αφότου ταύτα ήκουσεν επήρεν τον σκοπόν του
εμίσσεψε από τον Μορέαν κ’ ήλθεν στο Ξενοχώριν.
Στο Ξεροχώρι ο Ντε Μπρυγιέρ προσποιήθηκε τον άρρωστο και ζήτησε από τον Έλληνα φρούραρχο του Αράκλοβου Φιλόκαλο (που ήταν στην υπηρεσία του Γουλιέλμου Β’ Βιλλεαρδουίνου, Πρίγκιπα της Αχαΐας) να του επιτραπεί να μείνει στο κάστρο για να πίνει καθαρό νερό από τις δεξαμενές του κάστρου ( «τον είπεν εις το Αράκλοβον είναι καλές γιστέρνες,»). Εξαπατώντας τον Φιλόκαλο, μπόρεσε να πάρει τελικά το κάστρο, σε μια ιστορία που δεν είναι της παρούσης, αλλά παρουσιάζεται με περισσότερες λεπτομέρειες στο λήμμα για το Αράκλοβο .
Είναι γενικά αποδεκτό ότι το Ξενοχώρι της ελληνικής έκδοσης του Χρονικού (Cerochori της Αραγωνέζικης έκδοσης) είναι το σημερινό Ξεροχώρι. Το πρόβλημα είναι ότι το Ξεροχώρι είναι 10 χιλόμετρα δυτικά του Αράκλοβου, μια απόσταση που είναι μάλλον μεγάλη για τα δεδομένα της εποχής. Η απόσταση αυτή είναι ένας από τους λόγους που το Αράκλοβο παρέμεινε μέχρι πρότινος αταύτιστο, καθώς οι μελετητές το αναζητούσαν σε κάποιο κάστρο πιο κοντινό στο Ξεροχώρι. Τελικά το Αράκλοβο έχει ταυτιστεί από τον Μ.Κορδώση με το κάστρο πάνω από το χωριό Μίνθη. Η απόσταση των 10 χιλιομέτρων δεν είναι τόσο μεγάλη για να ακυρώνει αυτή την ταυτοποίηση, ενώ υπάρχει και η περίπτωση το Ξενοχώρι του Χρονικού να μην είναι το σημερινό Ξεροχώρι.
Επιμένουμε στο θέμα της σχέσης του Ξεροχωρίου με το Αράκλοβο για δύο λόγους:
Πρώτον, όλη αυτή ιστορία με το Αράκλοβο και τα πηγαινέλα του Ντε Μπρυγιέρ έδιναν στο κάστρο της Ρίζας σοβαρές πιθανότητες να είναι το κάστρο της Αράκλοβου!
Δεύτερον, με δεδομένο ότι το κάστρο της Ρίζας δεν είναι (μάλλον) το κάστρο του Αράκλοβου, τότε τον καιρό που ήταν ο Μτε Μπρυγιέρ στο Ξεροχώρι, το κάστρο της Ρίζας δεν πρέπει να υπήρχε ακόμα, διαφορετικά θα είχε παίξει κάποιο ρόλο στα δρώμενα και θα γινόταν κάποια αναφορά σ’ αυτό.
Υπάρχουν κάποια καλά επιχειρήματα για την (μη αποδεκτή πλέον) ταύτιση του κάστρου της Ρίζας με το Αράκλοβο, που προκύπτουν από την εξιστόρηση του Χρονικού του Μορέως: είναι κοντά στο Ξεροχώρι, είναι «μικρόν καστέλιν», είναι σε «τραχώνι» (κακοτράχαλο βράχο ), και έχει «γουλά» (εσωτερικό οχυρό) και «μπούρκο» (οικισμό εκτός τειχών). Ο βασικός λόγος που δεν προκρίνεται το κάστρο Ρίζας για Αράκλοβο είναι ότι είναι απογοητευτικά κατώτερο της φήμης του Αράκλοβου: δεν είναι ισχυρό και απρόσβλητο κάστρο ούτε σε δεσπόζουσα θέση. Δεν δικαιολογείται όλο αυτό το δράμα και ο θρύλος που περιβάλλει την αρχική κατάληψή του από τους Φράγκους. Επίσης δεν δικαιολογείται το σοκ που έπαθαν οι υπόλοιποι Φράγκοι όταν το κατέλαβε ο Ντε Μπρυγιέρ ο νεώτερος.
Το κάστρο της Ρίζας λοιπόν δεν φαίνεται ότι θα μπορούσε να είναι το Αράκλοβο. Αλλά ας έχουμε υπόψη μας κι αυτήν την εκδοχή...
Οπότε, αν δεν είναι το Αράκλοβο, πρέπει να κατασκευάστηκε μετά τον 13ο αιώνα χωρίς ποτέ να γίνει σπουδαίο κάστρο. Δεδομένου ότι υπήρχαν ήδη σημαντικά κάστρα εκεί γύρω, το κάστρο της Ρίζας πρέπει να ήταν μια τοπική πρωτοβουλία για προστασία του πληθυσμού σε ταραγμένες εποχές. Ο τοπικός πληθυσμός τον καιρό εκείνο ήταν Σλάβοι που δεν τα πήγαιναν πολύ καλά ούτε με τους Φράγκους ούτε με τους Βυζαντινούς και επιδίωκαν την αυτονομία τους όποτε τους δινόταν η ευκαιρία.
Κατά τη γνώμη μας, η πιο πιθανή περίοδος κατασκευής είναι το τέλος του 14ου αιώνα με αρχές του 15ου, μια εποχή αβεβαιότητας για τη συγκεκριμένη περιοχή, με συνεχή εξασθένιση της επικυριαρχίας των Φράγκων και βαθμιαία επέκταση του Δεσποτάτου του Μυστρά προς τα βόρεια. Πάντως αυτά είναι υποθέσεις που δεν μπορούν να αποδειχθούν χωρίς περαιτέρω έρευνα.
Μη έχοντας πιο χειροπιαστά στοιχεία, το μόνο που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι το κάστρο της Ρίζας δημιουργήθηκε κάποια στιγμή μέσα στο χρονικό διάστημα από τη μεσοβυζαντινή περίοδο μέχρι τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Στην κορυφή του λόφου υπάρχει ένα μακρόστενο βραχώδες πλάτωμα (μήκους 70 μ. και πλάτους 15μ.) με ερείπια οχυρώσεων και κεραμικών. Στο πιο ψηλό σημείο του πλατώματος υπάρχουν ερείπια από παραλληλόγραμμο κτίσμα 25μ.✖18μ. (περίπου) με δύο δωμάτια, το οποίο δεν φαίνεται να ήταν πύργος. Στη βόρεια και ευάλωτη μεριά του υπάρχουν λιθοσωροί που μοιάζουν να είναι κατάλοιπα τείχους.
Στην δυτική και νότια μεριά λίγα μέτρα χαμηλότερα από την κορυφή, ήταν ο εσωτερικός χώρος του κάστρου (το «μπούρκο»;) γεμάτος από διάσπαρτες πέτρες.
Ερείπια μικρού σχετικά τείχους υπάρχει και στην ανατολική μεριά.
O Antoin Bon αναφέρει ότι στη βορειοανατολική πλευρά υπάρχουν τα ερείπια εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου.
Πηγή: Καστρολογος
Πηγές
-Φωτογραφίες και πληροφορίες από τον Σάκη Αμφιτρείδη και το blog του ΑΜΦΙΤΡΕΙΔΗΣ
"Το Κάστρο Ρίζας βρίσκεται στην κοινότητα του χωριού Σμέρνα Ηλείας, 500 μέτρα βορειοανατολικά από τον οικισμό Ρίζα και συγκεκριμένα στην θέση Βρυσούλια ανάμεσα στα υψώματα Λαφίνα και Κολοσάρα του όρους Λάπιθας πάνω σε απόκρημνο πετρώδη λόφο που είναι βατός απο την βόρεια μεριά.Είναι ένα κάστρο που το ύψος του κυμαίνεται μεταξύ 370- 345 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας και είναι σε ερειπιώδη κατάσταση.Στην κορυφή του λόφου υπάρχει επίπεδος μακρόστενος χώρος (μήκους 70 μέτρων και πλάτους 15 μέτρων) με ερείπια οχυρώσεων και κεραμικών, και στο ύψιστο του σημείο υπάρχουν ερείπια απο παραλληλόγραμμο κτίσμα που αποτελούταν απο δύο δωμάτια.Στην βόρεια και ευάλωτη μεριά του υπάρχουν ερείπια τείχους λιθοσωρών που το μεγαλύτερο μέρος του έχει καταπέσει, το οποίον προστάτευε την άμυνα του κάστρου.Στην δυτική και νότια μεριά λίγα μέτρα χαμηλότερα από την κορυφή, ήταν ο εσωτερικός χώρος του κάστρου γεμάτος από διάσπαρτες πέτρες.Στην νότια μεριά υπάρχει λατομείο που ήταν σε χρήση τα προηγούμενα χρόνια που έχει αλλάξει έντονα την εικόνα του τοπίου.Τείχος υπάρχει και στην ανατολική μεριά.Ιστορικές πληροφορίες για το κάστρο δεν έχουν ανευρεθεί προς το παρόν.Το κάστρο πάντως φαίνεται να ήταν της μεσαιωνικής περιόδου. Επιπρόσθετες πληροφορίες: Το όνομα του οικισμού ''Ρίζα'' οφείλεται στην θέση του οικισμού που βρίσκεται στην ρίζα του βουνού και η ονομασία της θέσης ''βρυσούλια'' λόγω βρύσης που υπάρχει 150 μετρά ανατολικά του κάστρου)".
-Antoine Bon, 1969, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (1205-1430), Editions de Boccard, σελ. 373
-Konstantinos Kourelis, “MONUMENTS OF RURAL ARCHAEOLOGY MEDIEVAL SETTLEMENTS ΙΝ ΤΗΕ NORTHWESTERN PELOPONNESE”, Presented to the Faculties of the University of Pennsylvania in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy, 2003, σελ.418, 577
-Μιχ. Σ. Κορδώσης, ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΑΡΑΚΛΟΒΟΝ (ΑΛΒΑΙΝΑ ΗΛΕΙΑΣ), Πύλη Ηλεκτρονικού Περιεχομένου της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
