Η μορφή των γραμμάτων δεν συνηγορεί υπέρ μιας χρονολόγησης το -92/1, δεν είναι, δηλαδή, δυνατό να θεωρηθεί ο τύπος γραφής ως ασφαλές τεκμήριο για τη χρονολόγηση της επιγραφής στον πρώιμο -1ο αιώνα3. Με τη νεώτερη, εξάλλου, χρονολόγηση συμφωνεί η ρέουσα, εύληπτη και εξελιγμένη δωρική διάλεκτος του κειμένου4. Η χρονική περίοδος του ύστερου Αυγούστου και του Τιβερίου είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη Μεσσήνη, όταν πλείστα όσα συντελούνται τότε στην πόλη, όπως η επισκευή πολλών δημόσιων οικοδομημάτων και ιερών, η αναβίωση της εφηβείας, η αναδιοργάνωση των ιερών και η αναζωογόνηση των εορτών5. Πρόσθετο στοιχείο, ενισχυτικό της χαμηλής χρονολόγησης, είναι η χρονική και νοηματική σχέση της επιγραφής των Μυστηρίων με τη γνωστή και σχολιασμένη επιγραφή, τη λεγόμενη της «οκτωβόλου εισφοράς» (IG V1, 1432), που αφορά στην είσπραξη χρημάτων από δήμους, οργανώσεις και φυσικά πρόσωπα. Ανάλογο τρόπο είσπραξης επιβάλλει και η κανονιστική επιγραφή IG V1 1390 των Μυστηρίων της Ανδανίας, στην οποία μάλιστα προβλέπεται και η διάθεση χρημάτων για την επισκευή και την ανέγερση οικοδομημάτων (στίχοι 55-65 και 105). Η χρονολόγηση της επιγραφής της λεγόμενης “οκτωβόλου εισφοράς” μεταξύ +35 και +44 που πρότειναν οι W. Kolbe καί A. Giovannini είναι νομίζω καλά τεκμηριωμένη. Στην ίδια περίοδο χρονολογείται, άλλωστε, και η επιγραφή SEG 23, 205.207 και SEG 35, 343, που σχετίζεται με την προσφορά χρημάτων από πολίτες της Μεσσήνης για την επισκευή δημόσιων οικοδομάτων και ιερών και για την τέλεση ιεροπραξιών. Στην επιγραφή αυτή απαντούν πρόσωπα, γνωστά και από την επιγραφή της οκτωβόλου6.
Ουσιαστικό στοιχείο για τη χαμηλή χρονολόγηση της επιγραφής IGV1, 1390 το +24 αποτελεί και η ταύτιση, όπως πιστεύω, του ιεροφάντη Μνασίστρατου με τον Μνασίστρατο, γιο του Φιλοξενίδα, ο οποίος το +42 σε προχωρημένη ηλικία εμφανίζεται να κατέχει το ανώτατο αξίωμα του Γραμματέως των Συνέδρων, που αντιστοιχεί με αυτό του σημερινού πρωθυπουργού. Την πληροφορία για το Μνασίστρατο Φιλοξενίδα παρέχουν δύο αξιόλογες επιγραφές, η αρ. ευρ. 1013 από το ναό της Αρτέμιδας Ορθίας στον οίκο Κ της δυτικής πτέρυγας του Ασκληπιείου, καθώς και η αρ. ευρ 6661, χαραγμένη στις τρεις κεντρικές μετόπες του δωρικού Προπύλου του Γυμνασίου. Στην πρώτη από τις δυο επιγραφές (την αρ. ευρ. 1013), ο Μνασίστρατος Φιλοξενίδα, ως Γραμματεύς των Συνέδρων, τιμάται τα μέγιστα με γραπτή εικόνα και ετήσια δημόσια ανακήρυξη και στεφάνωσή του κατά την ημέρα τέλεσης των Ιθωμαίων, ύστερα από ομόφωνη απόφαση των ιερών γερόντων της Ουπησίας Αρτέμιδος, της Γερουσίας δηλαδή των 76 Συνέδρων της πόλεως, που ασκούσαν θρησκευτικά και ταυτόχρονα πολιτικά καθήκοντα. Και ο Φιλοξενίδας, ο πατέρας του Μνασίστρατου, κατείχε το αξίωμα του Γραμματέως των Συνέδρων το έτος +2/3, όταν ιερέας του Δία Ιθωμάτα ήταν ο Θεόδωρος, σύμφωνα με την επιγραφή SEG 23, 206 (αρ. ευρ. 1012).9
Είναι προφανές ότι έχουμε να κάνουμε με μια πανίσχυρη οικονομικά και πολιτικά οικογένεια, καταγόμενη ενδεχομένως από τις «παλαιές» ιερατικές οικογένειες των Μεσσηνίων της διασποράς, οι οποίες επιστρέφοντας το -369 στην πατρίδα, εγκατέστησαν τις παραδοσιακές λατρείες στην πρωτεύουσα και τα μεγάλα αγροτικά ιερά, όπως της Ανδανίας, αποκαθιστώντας έτσι τους θρησκευτικούς δεσμούς του τόπου με το παρελθόν, τους οποίους είχε βίαια διακόψει η μακρόχρονη Σπαρτιατική κατοχή.10 Τότε πλάστηκε πιθανότατα η ιστορία με τον Αριστομένη και την απόκρυψη της παρακαταθήκης του στην Ιθώμη, με το όνειρο του Αργείου στρατηγού Επιτέλη, καθώς επίσης με τον ιδρυτή των Μυστηρίων Καύκωνα και τη μύηση της βασίλισσσας Μεσσήνης σε αυτά11.
H Ανδανία ήταν άλλωστε γενέτειρα του Μεσσήνιου Ήρωα Αριστομένη, όπως αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος στο λεξικό του (Εθνικών, λέξη Ανδανία). Ο Αριστομένης αναφέρεται και ως ο πρώτος ιεροφάντης των Μυστηρίων, καταγόμενος από τη γενιά των Αιπυτιδών. Δεν υπήρχε επομένως εμπόδιο, ώστε να καλλιεργηθεί η πεποίθηση, ότι ο Αιπυτίδης Αριστομένης ήταν πρόγονος του ιεροφάντη Μνασιστράτου.12
Ο Adolph Wilhelm13 και μετά από αυτόν όλοι οι ερευνητές, χρονολόγησε στο έτος -92/1 την επιγραφή των Μυστηρίων και υποστήριξε παράλληλα ότι ο Μνασίστρατος της επιγραφής αυτής, καθώς επίσης ο Μνασίστρατος που αναφέρεται στο χρησμό του αργείτικου μαντείου του Πύθιου Απόλλωνα (Syll3 735) και στην επιγραφή του καταλόγου εισφορών της Ανδανίας (IG V1, 1532) είναι το ίδιο και το αυτό πρόσωπο. Ειδική βαρύτητα για τη χρονολόγηση και την ενδεχόμενη σχέση των τριών αυτών επιγραφών έχει πιστεύω η επιγραφή IG V1, 1532 (Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών αρ. ευρ. 12461), που βρέθηκε το 1905 στη συνοριακή περιοχή Μεσσηνίας Αρκαδίας.14 Ο Tod την αποσυνδέει από τις δύο άλλες και το σημαντικότερο διαβάζει στο στίχο 23 της πρώτης στήλης το όνομα μιας πόλης ([π]όλις Πυλανέων).15
Η Πυλάνα περιλαμβάνεται στις κώμες της Μεσσήνης στις επιγραφές των εισφορών του +1ου αι., που σχετίζονται με την οκτώβολο. Κώμες της Μεσσήνης, συμπεριλαμβανομένης της Ανδανίας αναφέρονται στην επιγραφή της οκτωβόλου (IG V1 1432, 1433, 1433α, 1434), καθώς και στα θραύσματα μιας επί πλέον ή και περισσότερων επιγραφών (αρ. ευρ. 125, 145, 3541 + 6635 και 13192), που ήλθαν στο φως στα ανατολικά της αίθουσας ΓΓ στη δυτική πτέρυγα του Ασκληπιείου. Στην αίθουσα αυτή στεγαζόταν πιθανότατα το αρχείο του Γραμματέως των Συνέδρων16. Ορισμένα από τα ονόματα κωμών και πλείστα τοπωνύμια θέσεων της Μεσσήνης που απαντούν στις παραπάνω επιγραφές είναι τα εξής: Αδέα, Αλεπακίδειοι, Αμαζώνιον, Αρτεμιταίον, Αυτομεία, Αφρίσαι και Αφρώσαι, Βουμαδέραι, Δολιχαύαοι, Θέρμυδραι,17 Θωρακίαι18 και Υποθωρακίαι,19 Καλέα,20 Κεραμείαι, Κλεόλα,21 Κλεψύδρα, Κολoίροι, Κράδαι,22 Λιμνάτις, Μέσα, Μεσόλα,23 Πυθαείον, Ποικιλίαι, Πυλάνα,24 Σελλάς,25 Σκυλάκειοι,26 Σχίνος,27 Τρικάρανοι,28 Υακίνθιον, Υπήλαφος, Φαγείνειοι, Φωρίσσαι.
Η εκφορά του τοπωνυμίου Ανδανία απαντά και ως Ενδανία όχι όμως ως Ανδανίαι, σε πληθυντικό δηλαδή αριθμό, όπως συμβαίνει με άλλες γνωστές κώμες, για πράδειγμα της Τεγέας: Γερεάται, Φυλακείς, Καρνάται, Κορυθείς, Μανθυρείς, Πωταχίδαι, Oιάται, Εχευηθείς, Αφείδαντες (Παυσανίας 8.44.7-49.1). Ο πληθυντικός δεν αποτελεί βέβαια τον κανόνα, γιατί απαντούν εξίσου συχνά ονόματα κωμών στον ενικό, όπως οι κώμες που συνέβαλαν στο συνοικισμό των Πατρών: Αρόη, Μεσάτις, Άνθεια, Βολίνη, Αργυρά, Άρβα (Στράβων 8,337: Παυσανίας, 7.18.6). Οι τέσσερεις κύριες κώμες που συνέβαλαν στο συνοικισμό της Σπάρτης: Αμύκλαι, Πιτάνη, Λίμναι και Μεσόα συνδυάζουν πληθυντικό και ενικό στην εκφορά.29 Ο συνοικισμός της Μεγαλόπολης είναι φυσικό να παρουσιάζει προφανείς ομοιότητες με αυτόν της Μεσσήνης, αφού αμφότερες οι πόλεις ιδρύθηκαν από τους Θηβαίους με βάση τις ίδιες αρχές και τον ίδιο σχεδιασμό. Ο Παυσανίας (8.27.2 και 3-5) αναφέρει τριάντα εννέα οικισμούς γύρω στη Μεαγαλόπολη κατανεμημένους σε φυλετικές ομάδες, ενώ ο Διόδωρος (15.72.4) μόνο είκοσι.30
Η σημασία του Καρνάσιου άλσους και του ιερού ως λατρευτικού κέντρου και τοπογραφικού ορόσημου των Μεσσηνίων προς τα βόρεια σύνορά τους προβάλλεται και από το γεγονός, ότι εκεί ακριβώς έλαβε χώρα η εκδίκαση μιας άκρως σημαντικής υπόθεσης συνοριακών δαφορών μεταξύ Μεσσήνης και Μεγαλόπολης, σύμφωνα με την επιγραφή αρ. ευρ. 13910+13916 που ήλθε στο φως το 2004 στην αγορά της Μεσσήνης.31 Η επιγραφή είναι χαραγμένη στον ορθοστάτη μεγάλου βάθρου ιππέων, που αποκαλύφθηκε σε μικρή απόσταση από τη ΒΑ γωνία του δωρικού ναού της αγοράς. Εκτείνεται σε 190 στίχους (!) συγκροτημένους σε τέσσερις στήλες που παρέχουν την εντύπωση ανοιχτού ειληταρίου παπύρου. Οι Μεγαλοπολίτες, καθώς και οι Καλιάται32 διεκδίκησαν από τους Μεσσήνιους την κυριότητα περιοχής, που φέρεται με τα άγνωστα άλλοθεν τοπωνύμια Ενδανίκα (=περιοχή της Ανδανίας)- Πυλανίκα (=περιοχή της Πυλώνας), και Ακρειάτις- Βιπειάτις,33 έπεισαν μάλιστα δεκαεπτά ηγεμόνες της Αχαϊκής Συμπολιτείας με επικεφαλής τον Σικυώνιο στρατηγό Απολλωνίδα Ετεάρχου,34 να εξετάσουν την υπόθεση. Ακολούθησε δίκη ενώπιον 147 δικαστών από τη Μυτιλήνη, οι οποίοι συνεδρίασαν στο Καρνάσιον άλσος της Ανδανίας. Οι Μεσσήνιοι υπέδειξαν τους όρους της χώρας τους από τη Νέδα ως την Κλεολαία (βλ. παραπάνω τον δήμο Κλεόλα) και κατάφεραν να κερδίσουν τη δίκη με εκατό σαράντα ψήφους υπέρ αυτών και επτά μόνο υπέρ των Μεγαλοπιλιτών και των Καλιατών.35
Πέτρος Γ. Θέμελης*
Η Ανδανία και οι Κώμες της Μεσσήνης
Μεσσηνιακά Χρονικά, 2008- 2009 τ. 4ος
* Ο Πέτρος Γ. Θέμελης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και Διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Μεσσήνης.
1. H. Sauppe, Die Mysterieninachrift aus Andania, AGWG 7, 1859, 217-274. G. Pasquali, Per la storia del culto di Andania, ARAT 48, 1912-1913, 94-104. L. Ziehen, Der Mysterienkult von Andania, ARW 24, 1926, 29-60 M. Guarducci, I culti di Andania, SMSR 10, 1934, 174-204. L. Piolot, Pausanias et les Mystéres d' Andanie, στο J. Renard (εκδ.), Le Peloponnese: Archéologie et Histoire, Actes de la rencontre internationale de Lorient, 12-15 mai 1998, Rennes 1999, 195-228. M. L. Zunino, Hiera Messeniaka, Udine 1997, 301 κ.ε., με την προγενέστερη βιβλιογραφία: πρβλ. M. Pierart, Un Oracle d' Apollon & Argos, KERNOS 3, 1990, 330-331.
2. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1990, 87-91, 93-94 και 99-100: ο ίδιος, ΠΑΕ 1992, 71,73 και 79- ο ίδιος, ΠΑΕ 2000, 90-95: ο ίδιος, ΠΑΕ 2002, 50-52.
3. Η περιοχή της Ανδανίας και το μεγαλύτερο μέρος της άνω πεδιάδας και τα ορεινά περάσματα προς την Αρκαδία είχαν δοθεί στους Μεγαλοπολίτες από την Αχαϊκή Συμπολιτεία, το -183/2, που θέλησε να ταπεινώσει έτσι τη Μεσσήνη μετά τη δολοφονία του Φιλοποίμενα. Παραμένει αβέβαιο, αν η περιοχή επεστράφη στους Μεσσήνιους μετά το -146: C. Roebuck, A History of Messenia, Chicago 1941, 102-108.
4. Π. K. Γεωργούντζος, Τα μυστήρια της Ανδανίας, Πλάτων 31, τεύχη 61/62, 1979, 38-43.
5. P. Themelis, Roman Messene, The Gymnasium, στο O. Salomies (εκδ.), The Greek East in the Roman Context, Proceedings of a Colloqium organized by the Finish Institute at Athens, May 21 and 22, 1999, Vammala 2001, 119-126: ο ίδιος 2001a, 407-419. P. Themelis, Messene, Recent Dicoveries (Sculpture), Oto M. Stamatopoulou- M. Xagorari (εκδ.), Excavating Classical Culture: Recent Archaeo logical Discoveries in Greece, Oxford 2002, 229-243.
6. L. Migeotte, Réparation des monuments publics à Messène au temps d' Auguste, BCH 190, 1985, 597-607.
7. Α. Ορλάνδος, Δύο επιγραφαί εκ Μεσσήνης, ΑΕ 1965, 116-121, πίν. 42: SEG 23 (1968) 208: L. Moretti, Analecta Epigraphica, RPAA 60, 1987/8, 249, 8: SEG 38 (1988), 337.
8. Themelis, Artemis Ortheia at Messene, the Epigraphical and the Archaeo logical Evidence oto R. Hägg (ed.), Ancient Greek Cult Practice from the Epigraphical Evidence, International Seminar at the Swedish Institute at Athens 22-24 November 1991, Stockholm 1994, 101-122.
9. Α. Ορλάνδος, ΠΑΕ 1960, 215-217: ο ίδιος, ΑΕ 1965, 111-115, πίν. 41: Για τη χρονολόγηση της επιγραφής βλ. και P. Herz, Klio 75, 1993, 272-278.
10. Πρβλ. C. Roebuck, A History of Mesenia, Chicago 1941, 27-36. Από τον ηγεμόνα της Δωρικής καθόδου Κρεσφόντη, υποστήριζαν ότι έλκουν την καταγωγή τους οι λεγόμενοι “ιεροί γέροντες της Ουπησίας”, υπέυθυνοι για τη λειτουργία και τη διαχείρηση του ιερού της Ορθίας Αρτέμιδος στη Μεσσήνη: Themelis 1994, 111 122. Γιος του Κρεσφόντη ήταν ο Αίπυτος, από τον οποίο, κατά την παράδοση, κα ταγόταν ο Αριστομένης. Η N. Deshours, Les cultes messenniens (διδ. διατρ. 1989) 95 (= C. Grandjean, REG 109, 1996, 691, σημ.7) σημειώνει ότι ο Μνασίστρατος ήταν μέλος του γένους των ιερέων του επιφορτισμένου με τη φύλαξη των μυστηρίων από την ίδρυση της Μεσσήνης ως την αναδιοργάνωση των μυστηρίων και ότι καταγόταν πιθανώς από τη Βοιωτία. Η ίδια θεωρεί τον Μνασίστρατο Φιλοξενίδα και τον Ασκληπιάδη Μνασιστράτου (SEG 11, 982) απόγονους του ιεροφάντη των μυστηρίων Μνασίστρατου
11. Η πρώτη βασίλισσα της χώρας κατά το μύθο είχε το ανάκτορό της στην Ανδανία (Παυσανίας, 4.1.2-8).
12. D. Ogden, Aristomenes the Messenian, Ceredigion, Wales 2004, 99. Για τις τάσεις των ηγετικών τάξεων στις πόλεις κατά τη ρωμαιοκρατία βλ. Α. Ριζάκης 2001, 181-197.
13. JOAI 17, 1914, 87-90; cfr Moretti,RPAA 60,1987-1988,249: N. Deshours, Les cultes messeniens, Paris 1989, 95: η ίδια, REG 112, 1999, 475-476 και σημ.73: K. Grandjean, REG109,1996,691σημ. 7.
14. Παναθήναια 4 (1905), 94.
15. M. N. Tod, BSA 28 (1926-1927) 143 και 151-157: πρβλ, ο ίδιος, NC 1946, 47-62.
16. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1991, 106, πίν. 70. ο ίδιος, ΠΑΕ 1994, 77-78: G. Coqueugniot, Οικοσομήματα με αρχεία (γαλλικά), Λυών 2001, 16-23: πρβλ. Tod 1911/2, 106-107: ο ίδιος, BSA 28 (1926/7) 143 και 151-157, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι επιγραφές σχετίζονται με την είσπραξη φόρου ακίνητης περιουσίας. E 17. Πρβλ. “Θέρμυδρα, λιμήν της μιας των εν Ρόδω πόλεων” (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
18. Πρβλ. Θώραξ, πόλις της Αιτωλίας (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
19. Βρισκόταν τοπογραφικά χαμηλότερα μάλλον από τον δήμο Θωράκειαι. 20. Πρβλ. την πόλη Καλλίαι: Παυσανίας 8.27.7. 21. Πρβλ. τη φυλή Κλεολαία, μία των πέντε στη Μεσσήνη. 22. Πρβλ. Κράδη, πόλις Καρίας (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
23. Η Μεσόλα αναφέρεται ως μια των πέντε πόλεων της Μεσσήνης” κατά τον Στ. Βυζάντιο, στη λ.
24. Πύλαι και Πυλαία ονομαζόταν “τόπος Αρκαδίας” κατά τον Στ. Βυζάντιο, στις λέξεις. Τόπος που ενδεχομένως ταυτίζεται με τη θέση του σημερινού χωριού Δερβένι (= στενό πέρασμα, πύλη) στα όρια Μεσσηνίας Αρκαδίας, στην περιοχή της σημερινής Τσακώνας, που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Πυλανίκα, σύμφωνα με την επιγραφή των συνοριακών διαφορών Μεσσηνης Μεγαλόπολης που εξετάζουμε παρακάτω.
25. Πρβλ. τη Σελλασία της Λακωνικής, καθώς και τους Σελλούς της Δωδώνης (Στ. Βυζάντιος, Εθνικών, στις λ.).
26. Πρβλ. τη Σκυλάκη, πόλη κοντά στην Κύζικο (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
27. Πρβλ. «Σχινούσσα, Φωκική νήσος» και «Σχοινούς, Αρκαδίας χωρίον» (Στ. Βυζάντιος στις λ.).
28. Ταυτίζεται πιθανώς με το σημερινό χωριό Τρίκορφο, κείμενο σε μικρή απόσταση νότια της Μεσσήνης: πρβλ. Τρικάρανoν, φρούριον της Φλειασίας (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
29. Για την διάκριση κώμηπόλις βλ. M. H. Hansen, “Kome. A Study in how the Greeks Designated and Classified Settlements which were not Poleis” στο Μ. Η. Hansen, K. Raaflaub (εκδ.), Studies in Ancient Greek Polis, 1995, 45-81: πρβλ. Jost 1986, 145-158. M. B. Hatzopoulos, "Epigraphie et villages en Grèce du Nord:Etnos, Polis et Kome en Macédoine: oto: L'epigraphia del villagio, Faenza 1993, 151 171: Μ. Β. Χατζόπουλος, Χώρα και κώμες της Βέροια, στο: Μνήμη Δ. Λαζαρί δη, Πόλις και Χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη, Πρακτικά αρχ. Συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986, Θεσσαλονίκη, 1990, 57-68· βλ. και P. Charneux, Phratres et komai d' Argos, BCH 108, 1984, 207-227.
30. Α. Πετρονώτης, Οικιστικά προβλήματα της αρχαίας Μεγάλης Πόλεως και της όλης Αρκαδίας, Πρακτικά του 1ου συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών, Τρίπολις 14 15 Δεκ. 1974, Αθήνα 1976, 195-200, ο οποίος αποδίδει τη διαφορά στο γεγονός ότι ο Παυσανίας αντλεί τις πληροφορίες του από την απόφαση του Κοινού των Αρκάδων, από το «κοινό δόγμα» τους για τον αρχικό σχεδιασμό του συνοικισμού που δεν εφαρμόστηκε κατά γράμμα ως προς τον αριθμό των κωμών που συνοικίστηκαν τελικά στην πρωτεύουσα.
31. Έργον 2004, 29-30, εικ. 18.
32. Στ. Βυζάντιος στη λ. «Καλιαία, πόλις μία της εν Αρκαδίαι Τριπόλεως, ο πολίτης Καλλιεύς, ως Παυσανίας» ο Παυσανίας (8.27.7) αναφέρει το πόλισμα Καλιαι μαζί με μια ομάδα οικισμών που στα χρόνια του υπήρχαν ακόμη ως κώμες, δεν είχαν δηλαδή μετακινηθεί οι κάτοικοί τους στη Μεγαλόπολη.
33. Η Ενδανίκα ενδέχεται να περιλαμβάνει την περιοχή της Ανδανίας με το Καρνάσιον, η Πυλανίκα την περιοχή της Πύλας-Πυλαίας ή Πυλάνας.
34. Για το Σικυώνιο Απολλωνίδα Ετεάρχου, στρατηγό της Συμπολιτείας το -182/1, βλ. LGPN III.A s.V. (σελ. 50, αρ. 16): Skalet 41.
35. Η αξιόλογη αυτή επιγραφή θα αποτελέσει το αντικείμενο ειδικής μελέτης.
Η Ανδανία και οι Κώμες της Μεσσήνης
Μεσσηνιακά Χρονικά, 2008- 2009 τ. 4ος
* Ο Πέτρος Γ. Θέμελης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και Διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Μεσσήνης.
1. H. Sauppe, Die Mysterieninachrift aus Andania, AGWG 7, 1859, 217-274. G. Pasquali, Per la storia del culto di Andania, ARAT 48, 1912-1913, 94-104. L. Ziehen, Der Mysterienkult von Andania, ARW 24, 1926, 29-60 M. Guarducci, I culti di Andania, SMSR 10, 1934, 174-204. L. Piolot, Pausanias et les Mystéres d' Andanie, στο J. Renard (εκδ.), Le Peloponnese: Archéologie et Histoire, Actes de la rencontre internationale de Lorient, 12-15 mai 1998, Rennes 1999, 195-228. M. L. Zunino, Hiera Messeniaka, Udine 1997, 301 κ.ε., με την προγενέστερη βιβλιογραφία: πρβλ. M. Pierart, Un Oracle d' Apollon & Argos, KERNOS 3, 1990, 330-331.
2. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1990, 87-91, 93-94 και 99-100: ο ίδιος, ΠΑΕ 1992, 71,73 και 79- ο ίδιος, ΠΑΕ 2000, 90-95: ο ίδιος, ΠΑΕ 2002, 50-52.
3. Η περιοχή της Ανδανίας και το μεγαλύτερο μέρος της άνω πεδιάδας και τα ορεινά περάσματα προς την Αρκαδία είχαν δοθεί στους Μεγαλοπολίτες από την Αχαϊκή Συμπολιτεία, το -183/2, που θέλησε να ταπεινώσει έτσι τη Μεσσήνη μετά τη δολοφονία του Φιλοποίμενα. Παραμένει αβέβαιο, αν η περιοχή επεστράφη στους Μεσσήνιους μετά το -146: C. Roebuck, A History of Messenia, Chicago 1941, 102-108.
4. Π. K. Γεωργούντζος, Τα μυστήρια της Ανδανίας, Πλάτων 31, τεύχη 61/62, 1979, 38-43.
5. P. Themelis, Roman Messene, The Gymnasium, στο O. Salomies (εκδ.), The Greek East in the Roman Context, Proceedings of a Colloqium organized by the Finish Institute at Athens, May 21 and 22, 1999, Vammala 2001, 119-126: ο ίδιος 2001a, 407-419. P. Themelis, Messene, Recent Dicoveries (Sculpture), Oto M. Stamatopoulou- M. Xagorari (εκδ.), Excavating Classical Culture: Recent Archaeo logical Discoveries in Greece, Oxford 2002, 229-243.
6. L. Migeotte, Réparation des monuments publics à Messène au temps d' Auguste, BCH 190, 1985, 597-607.
7. Α. Ορλάνδος, Δύο επιγραφαί εκ Μεσσήνης, ΑΕ 1965, 116-121, πίν. 42: SEG 23 (1968) 208: L. Moretti, Analecta Epigraphica, RPAA 60, 1987/8, 249, 8: SEG 38 (1988), 337.
8. Themelis, Artemis Ortheia at Messene, the Epigraphical and the Archaeo logical Evidence oto R. Hägg (ed.), Ancient Greek Cult Practice from the Epigraphical Evidence, International Seminar at the Swedish Institute at Athens 22-24 November 1991, Stockholm 1994, 101-122.
9. Α. Ορλάνδος, ΠΑΕ 1960, 215-217: ο ίδιος, ΑΕ 1965, 111-115, πίν. 41: Για τη χρονολόγηση της επιγραφής βλ. και P. Herz, Klio 75, 1993, 272-278.
10. Πρβλ. C. Roebuck, A History of Mesenia, Chicago 1941, 27-36. Από τον ηγεμόνα της Δωρικής καθόδου Κρεσφόντη, υποστήριζαν ότι έλκουν την καταγωγή τους οι λεγόμενοι “ιεροί γέροντες της Ουπησίας”, υπέυθυνοι για τη λειτουργία και τη διαχείρηση του ιερού της Ορθίας Αρτέμιδος στη Μεσσήνη: Themelis 1994, 111 122. Γιος του Κρεσφόντη ήταν ο Αίπυτος, από τον οποίο, κατά την παράδοση, κα ταγόταν ο Αριστομένης. Η N. Deshours, Les cultes messenniens (διδ. διατρ. 1989) 95 (= C. Grandjean, REG 109, 1996, 691, σημ.7) σημειώνει ότι ο Μνασίστρατος ήταν μέλος του γένους των ιερέων του επιφορτισμένου με τη φύλαξη των μυστηρίων από την ίδρυση της Μεσσήνης ως την αναδιοργάνωση των μυστηρίων και ότι καταγόταν πιθανώς από τη Βοιωτία. Η ίδια θεωρεί τον Μνασίστρατο Φιλοξενίδα και τον Ασκληπιάδη Μνασιστράτου (SEG 11, 982) απόγονους του ιεροφάντη των μυστηρίων Μνασίστρατου
11. Η πρώτη βασίλισσα της χώρας κατά το μύθο είχε το ανάκτορό της στην Ανδανία (Παυσανίας, 4.1.2-8).
12. D. Ogden, Aristomenes the Messenian, Ceredigion, Wales 2004, 99. Για τις τάσεις των ηγετικών τάξεων στις πόλεις κατά τη ρωμαιοκρατία βλ. Α. Ριζάκης 2001, 181-197.
13. JOAI 17, 1914, 87-90; cfr Moretti,RPAA 60,1987-1988,249: N. Deshours, Les cultes messeniens, Paris 1989, 95: η ίδια, REG 112, 1999, 475-476 και σημ.73: K. Grandjean, REG109,1996,691σημ. 7.
14. Παναθήναια 4 (1905), 94.
15. M. N. Tod, BSA 28 (1926-1927) 143 και 151-157: πρβλ, ο ίδιος, NC 1946, 47-62.
16. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1991, 106, πίν. 70. ο ίδιος, ΠΑΕ 1994, 77-78: G. Coqueugniot, Οικοσομήματα με αρχεία (γαλλικά), Λυών 2001, 16-23: πρβλ. Tod 1911/2, 106-107: ο ίδιος, BSA 28 (1926/7) 143 και 151-157, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι επιγραφές σχετίζονται με την είσπραξη φόρου ακίνητης περιουσίας. E 17. Πρβλ. “Θέρμυδρα, λιμήν της μιας των εν Ρόδω πόλεων” (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
18. Πρβλ. Θώραξ, πόλις της Αιτωλίας (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
19. Βρισκόταν τοπογραφικά χαμηλότερα μάλλον από τον δήμο Θωράκειαι. 20. Πρβλ. την πόλη Καλλίαι: Παυσανίας 8.27.7. 21. Πρβλ. τη φυλή Κλεολαία, μία των πέντε στη Μεσσήνη. 22. Πρβλ. Κράδη, πόλις Καρίας (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
23. Η Μεσόλα αναφέρεται ως μια των πέντε πόλεων της Μεσσήνης” κατά τον Στ. Βυζάντιο, στη λ.
24. Πύλαι και Πυλαία ονομαζόταν “τόπος Αρκαδίας” κατά τον Στ. Βυζάντιο, στις λέξεις. Τόπος που ενδεχομένως ταυτίζεται με τη θέση του σημερινού χωριού Δερβένι (= στενό πέρασμα, πύλη) στα όρια Μεσσηνίας Αρκαδίας, στην περιοχή της σημερινής Τσακώνας, που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Πυλανίκα, σύμφωνα με την επιγραφή των συνοριακών διαφορών Μεσσηνης Μεγαλόπολης που εξετάζουμε παρακάτω.
25. Πρβλ. τη Σελλασία της Λακωνικής, καθώς και τους Σελλούς της Δωδώνης (Στ. Βυζάντιος, Εθνικών, στις λ.).
26. Πρβλ. τη Σκυλάκη, πόλη κοντά στην Κύζικο (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
27. Πρβλ. «Σχινούσσα, Φωκική νήσος» και «Σχοινούς, Αρκαδίας χωρίον» (Στ. Βυζάντιος στις λ.).
28. Ταυτίζεται πιθανώς με το σημερινό χωριό Τρίκορφο, κείμενο σε μικρή απόσταση νότια της Μεσσήνης: πρβλ. Τρικάρανoν, φρούριον της Φλειασίας (Στ. Βυζάντιος στη λ.).
29. Για την διάκριση κώμηπόλις βλ. M. H. Hansen, “Kome. A Study in how the Greeks Designated and Classified Settlements which were not Poleis” στο Μ. Η. Hansen, K. Raaflaub (εκδ.), Studies in Ancient Greek Polis, 1995, 45-81: πρβλ. Jost 1986, 145-158. M. B. Hatzopoulos, "Epigraphie et villages en Grèce du Nord:Etnos, Polis et Kome en Macédoine: oto: L'epigraphia del villagio, Faenza 1993, 151 171: Μ. Β. Χατζόπουλος, Χώρα και κώμες της Βέροια, στο: Μνήμη Δ. Λαζαρί δη, Πόλις και Χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη, Πρακτικά αρχ. Συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986, Θεσσαλονίκη, 1990, 57-68· βλ. και P. Charneux, Phratres et komai d' Argos, BCH 108, 1984, 207-227.
30. Α. Πετρονώτης, Οικιστικά προβλήματα της αρχαίας Μεγάλης Πόλεως και της όλης Αρκαδίας, Πρακτικά του 1ου συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών, Τρίπολις 14 15 Δεκ. 1974, Αθήνα 1976, 195-200, ο οποίος αποδίδει τη διαφορά στο γεγονός ότι ο Παυσανίας αντλεί τις πληροφορίες του από την απόφαση του Κοινού των Αρκάδων, από το «κοινό δόγμα» τους για τον αρχικό σχεδιασμό του συνοικισμού που δεν εφαρμόστηκε κατά γράμμα ως προς τον αριθμό των κωμών που συνοικίστηκαν τελικά στην πρωτεύουσα.
31. Έργον 2004, 29-30, εικ. 18.
32. Στ. Βυζάντιος στη λ. «Καλιαία, πόλις μία της εν Αρκαδίαι Τριπόλεως, ο πολίτης Καλλιεύς, ως Παυσανίας» ο Παυσανίας (8.27.7) αναφέρει το πόλισμα Καλιαι μαζί με μια ομάδα οικισμών που στα χρόνια του υπήρχαν ακόμη ως κώμες, δεν είχαν δηλαδή μετακινηθεί οι κάτοικοί τους στη Μεγαλόπολη.
33. Η Ενδανίκα ενδέχεται να περιλαμβάνει την περιοχή της Ανδανίας με το Καρνάσιον, η Πυλανίκα την περιοχή της Πύλας-Πυλαίας ή Πυλάνας.
34. Για το Σικυώνιο Απολλωνίδα Ετεάρχου, στρατηγό της Συμπολιτείας το -182/1, βλ. LGPN III.A s.V. (σελ. 50, αρ. 16): Skalet 41.
35. Η αξιόλογη αυτή επιγραφή θα αποτελέσει το αντικείμενο ειδικής μελέτης.
