Ρωμαϊκές αγροικίες στην Ηλεία

Κατά την αρχαιότητα δύο οδοί οδηγούσαν από την Ήλιδα στην Ολυμπία. Η μία καλείτο ορεινή, ήταν συντομώτερη αλλά δυσβατώτερη, και η πεδινή, που καλείτο και ιερά οδός. Την τελευταία ακολουθούσε η μεγάλη πομπή της Ήλιδας, δύο ημέρες πριν από την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων, για να καταλήξει στην Ολυμπία. Κατά μήκος αυτής υπήρχαν πόλεις και χωριά, επαύλεις και ιερά, βωμοί και ξενώνες, μνημεία και ανδριάντες, φρέατα και πηγές, άλση, ιερά και κήποι. Περί το μέσον της οδού, υπήρχε η ονομαστή πηγή Πιέρα, όπου οι Ελλανοδίκες και οι 16 Ηλείαι ευγενείς, υφάντρες του πέπλου της Ήρας, όφειλαν να καθαρθούν1. Οι δύο οδοί είναι γνωστές μόνο από τις αρχαίες πηγές, δεδομένου ότι ανασκαφικώς δεν έχουν εντοπιστεί. Επίσης, μία τρίτη οδό ακολούθησε ο Παυσανίας, από Β προς Ν στην περιήγησή του στην Ηλεία.
Ο Kahrstedt στην αναφορά του για την Ηλεία, ακολουθώντας τις οδούς και τους αρχαίους συγγραφείς, αναφέρεται κυρίως στις μεγάλες, γνωστές από τις αρχαίες πηγές πόλεις, αλλά και σε όσες έχουν εντοπιστεί ανασκαφικώς2. Στο σύνολό του όμως το άρθρο δεν επικεντρώνεται σε αγροικίες, δεδομένου ότι, τουλάχιστον εκείνη την περίοδο, η έρευνα στην Ηλεία ήταν ακόμη πολύ περιορισμένη. Τις επόμενες δεκαετίες, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, έρχονταν συνεχώς στο φως νέες θέσεις της ρωμαϊκής περιόδου, σε λίγες όμως από αυτές πραγματοποιήθηκε ανασκαφική έρευνα, η οποία μάλιστα απέδωσε πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα.
Τα κριτήρια που ελήφθησαν υπόψη προκειμένου να καταρτιστεί ο κατάλογος με τις θέσεις ή τις πιθανές θέσεις αγροικιών είναι τα παρακάτω3: Μεμονωμένοι τάφοι, ή συστάδα τάφων, εκτός οργανωμένων νεκροταφείων. Κινητά ευρήματα (αγνύθες, ληνοί κ.ά.) ή χώροι κτηρίων (π.χ. αποθηκευτικοί) που αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αγροικιών. Μεμονωμένα κτίσματα, εκτός οριοθετημένων οικισμών.
Ύπαρξη ρωμαϊκής κεραμικής, που έχει εντοπιστεί κατά τη διάρκεια αυτοψιών, σε περιορισμένη έκταση, παρά το ότι δεν έχει ακολουθήσει ανασκαφική έρευνα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι εκτός των περιπτώσεων της Σκαφιδιάς (σχ.2, 3 εικ. 3, 4) και των «Βελμαχέικων» Μιράκας (σχ.1, εικ.1, 2), δεν έχει πραγματοποιηθεί ανασκαφική έρευνα σε καμία άλλη θέση, εκτός ελάχιστων περιπτώσεων μεμονωμένων ταφών, που και σε αυτή την περίπτωση όμως δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή του χώρου. Κατά αλφαβητική σειρά οι θέσεις έχουν ω εξής:

1. Άγιος Ηλίας Λεπρέου
Θέση: βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή του Λεπρέου. Κοντά στο χωριό, επί λοφίσκου που δεσπόζει πάνω από τον παραλιακό δρόμο Σαμικού- Κυπαρισσίας με εκπληκτική θέα προς το Ιόνιο, υπάρχουν λείψανα ρωμαϊκών χρόνων και πολυάριθμα κινητά ευρήματα (όστρακα, επιτύμβια και αρχιτεκτονικά μέλη). Επίσης στη δυτική παρυφή του χωριού έχει εντοπιστεί υπόγειος αγωγός, κτισμένος με οπτοπλίνθους, της ιδίας περιόδου.
Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ20 (1965), Β2 Χρον., σ.210· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά 1973, σ.153.

2. Άγιος Ιωάννης Πύργου
Θέση: στο Δημοτικό Σχολείο του Αγίου Ιωάννη, βρέθηκε κατεστραμμένος τάφος, εντός του οποίου σώθηκαν ίχνη καύσεως. Περισυνελέγησαν όστρακα ρωμαϊκής εποχής. Πιθανολογείται ότι από τη θέση διήρχετο η πεδινή ιερά οδός Ήλιδας- Ολυμπίας και στην ευρύτερη περιοχή βρισκόταν η αρχαία πόλη  των Λετρίνων (βλ. παρακάτω και Λέτρινοι).
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ.104, 114·Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ19 (1964), Β1 Χρον., σ.178.

3. Αγραπιδοχώρι 

Θέση: βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την Αρμάτοβα που ταυτίζεται με την Ηλειακή Πύλο. Στη θέση «Χτηράκια» υπάρχουν ορατά λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως κυβόλιθοι και μαρμάρινο κορινθιακό κιονόκρανο, των ρωμαϊκών χρόνων.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ ΑΔ18 (1963), Β1 Χρον., σ.104· ΑΔ 20 (1965), Β´2 Χρον., σ. 215 κ.ε.

4. Άλβενα 

Θέση: στην κορυφή του όρους Μίνθη εντοπισμένα κτηριακά κατάλοιπα πιθανολογείται ότι ανήκουν σε ιερό αφιερωμένο στον Άδη. Επιφανειακά, στην ευρύτερη περιοχή, κυρίως στη θέση «Χρυσούλι» υπάρχουν πολλά διάσπαρτα όστρακα ρωμαϊκών χρόνων. Η θέση βρίσκεται ΒΑ της Άλβαινας, όπου και τα ερείπια μεσαιωνικού κάστρου που ταυτίζεται με την Αράκλοβα.

Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά 1973, σ.155.

5. Αλίφειρα 

Θέση: μεταξύ της ακρόπολης της αρχαίας Αλίφειρας και της Ανδρίτσαινας, στη θέση «Καμπιά», παραπλεύρως μικρού ρέματος, έχουν εντοπιστεί τάφοι, αλλά και μεγάλο κτήριο που χρονολογούνται από τα κλασικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά 1973, σ. 161.

6. Αλφειούσα 

Θέση: ανατολικά του χωριού και σε απόσταση 1500μ. σε μικρό λόφο υπάρχουν υπολείμματα (πρώην Βολάντζα) τοίχων και όστρακα κλασικής και ρωμαϊκής εποχής σε περιορισμένη έκταση. Δυτικά του χωριού στη θέση «Σαμακιά» σώζονται λείψανα κτηρίων ρωμαϊκών χρόνων, τα οποία δεν έχουν ερευνηθεί.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά 1973, σ. 178-179.

7. Ανδραβίδα 

Θέση: από τη θέση «Βάρια» προέρχονται κεραμίδες που παρέδωσε κάτοικος της περιοχής, οι οποίες ανήκαν σε ρωμαϊκό λουτρό που δεν έχει ανασκαφεί.
Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 49 (1994), Β1 Χρον., σ.195-196.

8. Αρμάτοβα 

Θέση: επί του λόφου έχει ερευνηθεί από την Αμερικανική αρχαιολογική Σχολή αρχαία πόλη που ταυτίζεται με την Ηλειακή Πύλο. Τα οικιστικά κατάλοιπα χρονολογούνται από τα προϊστορικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Στην ευρύτερη περιοχή έχουν εντοπιστεί και λείψανα ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ.97· Ν, ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Ηλιακά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1979, σ. 388· J. COLEMAN, Excavations at Pylos in Elis, Hesperia Suppl. XXI (1986).

9. Βαρθολομιό 

Θέση: στη θέση «Τραγάνι» και σε απόσταση 1,6 χλμ. νοτίως του χωριού έχει ερευνηθεί απλός κεραμοσκεπής τάφος σε χαμηλό τυμβοειδές έξαρμα, ο οποίος κατελάμβανε το περιφερειακό τμήμα του εξάρματος. Περιείχε γυναικεία ταφή, το κτέρισμα της οποίας αποτελούσε χάλκινο λεπτότατο δακτυλίδι. Η ταφή, σε συνδυασμό με τα όστρακα που συγκεντρώθηκαν από τη θέση μπορεί να χρονολογηθεί στους ύστατους ρωμαϊκούς ή πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Η θέση είναι γνωστή και για προϊστορική κατοίκηση (ταφικός πίθος της τελικής νεολιθικής εποχής).
Βιβλιογραφία: Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ 44 (1989), Β1 Χρον., σ.104· ΑΔ45 (1990), Β1 Χρον., σ.110-111· Μ.ΚΟΥΜΟΥΖΕΛΗ, ΑΔ44 (1989), Β1 Χρον., σ.104-105· BCH 120 (1996), σ.1170.

10. Βρεστό 

Θέση: ανατολικά του ομώνυμου χωριού σώζονται ερείπια οικιών, δημοσίων κτηρίων και θεάτρου. Επίσης σε αρκετά σημεία διατηρούνται τα τείχη της πόλης με τους πύργους. Το ενδιαφέρον είναι ότι αρκετά κτήρια έχουν εντοπιστεί εκτός των τειχών και σε αρκετή έκταση και απόσταση.
Έχει προταθεί η ταύτιση της πόλης με την αρχαία πολίχνη Πτελέα. Τα κινητά ευρήματα χρονολογούνται από την αρχαϊκή έως και ρωμαϊκή εποχή. Δεν έχει γίνει ανασκαφική έρευνα.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 156.

11. Βρύνα 

Θέση: σε αγρόκτημα στη θέση «Κόκκορη», 1,5 χλμ. νότια του χωριού, εντοπίστηκε νεκροταφείο όψιμων ελληνιστικών ή ρωμαϊκών χρόνων, από το οποίο ερευνήθηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι.
Από τον έναν προέρχονται εξαρτήματα από χάλκινα σκουλαρίκια. Η έρευνα δεν συνεχίσθηκε.
Επίσης στα ΝΑ της Βρύνας έχουν εντοπιστεί ερείπια με πολυάριθμα μεγάλα κτήρια, σε απόσταση μεταξύ τους, που χρονολογούνται από τα κλασικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Στις θέσεις «Δάφνη», «Σκλιβέικα» και «Κοτρώνι», όπου εντοπίστηκε κατεστραμμένος ταφικός πίθος, βρέθηκαν τεμάχια κεραμίδων και ελάχιστα όστρακα κλασικών και ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά,
1973, σ. 168-169· Χ. ΣΧΟΙΝΑΣ, ΑΔ45 (1990), Β1 Χρον., σ.119-120· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ ΑΔ55 (2000), Β1 Χρον., σ.275-276.

12. Γιαννιτσοχώρι 

Θέση: στη δεξιά όχθη της Νέδας, 200μ. από την ακτή, πριν τις εκβολές του ποταμού, υπάρχουν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, τοίχοι, κέραμοι και όστρακα υστεροελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Ίσως ανήκουν στο επίνειο του Λεπρέου, Νούδιον, που καταστράφηκε τον -5ο αι. και ξανακτίστηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Επίσης 300μ. ΒΔ του χωριού υπάρχουν επιφανειακά όστρακα ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 154.

13. Γούμερο 

Θέση: στη θέση «Κόρακας» περισυλλέχθηκαν όστρακα από λεπτότεχνα αγγεία και τεμάχια κεραμίδων ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής.
Βιβλιογραφία: Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ45 (1990), Β1 Χρον., σ.122.

14. Γρύλλος 

Θέση: στα υψώματα Β του χωριού, όπου υπάρχουν και αρκετές πηγές, έχουν ανευρεθεί δύο (πρώην Μούντριζα) ταφικοί πίθοι κατεστραμμένοι και ακτέριστοι, αλλά και διάσπαρτα όστρακα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Αναφέρονται επίσης πολυάριθμα λείψανα κτηρίων, της ιδία περιόδου.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 169.

15. Δαφνούλα 

Θέση: στη θέση «Παλιοχώρι» ήταν ορατά λείψανα που αρχικά αποδόθηκαν σε κτήριο χριστιανικών χρόνων. Από αυτοψία όμως στο χώρο το έτος 1996 διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για ρωμαϊκό λουτρό. Η ανασκαφή του λουτρού άρχισε το 2007, αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί. Ήλθε στο φως το μεγαλύτερο τμήμα του.
Βιβλιογραφία: Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ42 (1987), Β´1 Χρον., σ.135· Ξ. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ, ΑΔ51 (1996), Χρον., σ.185 ·BCH125 (2001), σ, 857· AR 40 (1993-1994)· Χ. ΜΑΤΖΑΝΑΣ, ΑΔ (υπό έκδ.), Χρον. [2007 και 2008].

16. Δαφνιώτισσα 

Θέση: από την περιοχή προέρχεται ενεπίγραφο οδόσημο από πωρόλιθο, με αρκετά φθαρμένη την επιφάνειά του. Η ακριβής θέση ανεύρεσης του αντικειμένου δεν είναι γνωστή, δεδομένου ότι το παρέδωσε κάτοικος της περιοχής που το βρήκε σε παλιά αποθήκη του αγροκτήματός του.
Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ54 (1999), Β´1 Χρον., σ.243.

17. Διάσελλα 

Θέση: σε λόφο ΝΔ του χωριού αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια γεωργικών εργασιών θεμέλια μεγάλων κτηρίων, κλασικών ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Επίσης στη θέση «Κουτσοχέρα», στην αριστερή όχθη του Αλφειού ποταμού, εκτός από προϊστορικά κατάλοιπα και θαλαμωτούς μυκηναϊκούς τάφους, έχουν ανευρεθεί όστρακα και άλλα κινητά ευρήματα των ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 170.

18. Επιτάλιο 

Θέση: κατά τη διάνοιξη οδού για τη σύνδεση του Επιταλίου με την εθνική οδό Πύργου-Κυπαρισσίας στη θέση «Άγιος Γεώργιος», απεκαλύφθη σειρά τάφων στους δυτικούς πρόποδες λοφίσκου, συνολικά 17, οι οποίοι απέδωσαν κτερίσματα της ρωμαϊκής περιόδου. Η θέση είναι γνωστή και για ΜΕ και ΥΕ κατοίκηση. Παραπλεύρως της εθνικής οδού έχει ερευνηθεί ρωμαϊκό λουτρό και κλίβανος. Ο ανασκαφέας Π. Θέμελης ταυτίζει τα οικιστικά κατάλοιπα με την αρχαία πόλη Θρύον ή Θρυόεσσαν, την τελευταία προς Β, του βασιλείου του Νηλέως «παρά τον πόρον του Αλφειού ποταμού». Από την περιοχή προέρχεται και μαρμάρινο ρωμαϊκό οδόσημο.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 153-154· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 21 (1966), Β1 Χρον., σ.172· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ.179-180. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 22 (1967), Β´1 Χρον., σ. 210· Π.ΘΕΜΕΛΗΣ, ΑΔ23 (1968), Β1 Χρον., σ. 165-171· Π. ΘΕΜΕΛΗΣ, «Το μιλιάριο του Επιταλίου», ΑΕ1969, Χρον., σ.16-17. P. THEMELIS, «Thryon-Epitalion» AAA1 (1968), σ.201-204.

19. Ζαχάρω 

Θέση: από τη θέση «Βολίμια» 500μ. νότια της πόλης υπάρχουν όστρακα και κεραμίδες ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Επίσης στη θέση «Γρασιδιά» κεραμοσκεπής τάφος ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 165.

20. Ήλιδα 

Οι τελευταίες ανασκαφές στην Ήλιδα φέρνουν συνεχώς στο φως κτήρια της αγοράς και του οικιστικού ιστού της πόλης. Εκτός της ισχυρής πόλης κράτους των Ηλείων θα υπήρχαν αγροικίες και κατά την ρωμαϊκή εποχή, περίοδο που η πόλη γνώριζε μεγάλη ακμή. Γύρω από την αρχαία πόλη βρίσκονται οι οικισμοί Καλύβια, Γαλούπι, και λίγο πιο μακριά τα χωριά Αυγείο και Νταούτι.

Γαλούπι 

Στον οικισμό Γαλούπι που βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον οικιστικό ιστό της αρχαίας Ήλιδας έχουν ανασκαφεί τάφοι ρωμαϊκών χρόνων, καθώς και λείψανα κτηρίου της ιδίας περιόδου.

Βιβλιογραφία: ΑΔ 20 (1965), Β´2 Χρον., σ. 211· ΑΔ 36 (1981), Β´1 Χρον., σ. 150· AR 1989-1990, σ. 29· ΑΔ 45 (1990), Β´1 Χρον., σ. 109-110· BCH 120/III (1996), σ. 1169.

Καλύβια 

Στον οικισμό Καλυβίων, κατά την εκσκαφή θεμελίων οικοδομής ήλθαν στο φως κιβωτιόσχημοι τάφοι και πυρές ρωμαϊκών χρόνων. Πιθανόν τα εντοπισμένα ταφικά κατάλοιπα στο Γαλούπι και στα Καλύβια ανήκουν στα εκτεταμένα νεκροταφεία της πόλης.

Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 51 (1996), Β´1 Χρν., σ. 187-188· AR 2001-2002, σ. 46.

Αυγείο 

Στη θέση «Μουχμίτσα» παρά το Αυγείο έχει ερευνηθεί κτιστός ταφικός θάλαμος «μακεδονικού τύπου» εντός του οποίου βρέθηκε χάλκινο πτυκτό κάτοπτρο του -2ου αι.

Βιβλιογραφία: Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ 28 (1973), Β´ Χρον., σ. 201-203.

Νταούτι 

Θέση: όστρακα και κεραμίδες ρωμαϊκής εποχής έχουν παραδοθεί από τη θέση «Παλιοχώρα», ενώ 100μ. βορείως του χωριού έχει ανασκαφεί κιβωτιόσχημος ρωμαϊκός τάφος.

Βιβλιογραφία: Π. ΘΕΜΕΛΗΣ, ΑΔ 20 (1965), Β´2 Χρον., 219· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 51 (1996), Β´1 Χρν., σ. 193.

21. Κακόβατος 

Θέση: δυτικά του προϊστορικού οικισμού και των θολωτών τάφων έχουν ανευρεθεί πήλινα ειδώλια κλασικών- ρωμαϊκών χρόνων. Ανατολικά των θολωτών έχουν ανασκαφεί ρωμαϊκοί τάφοι από τους οποίους προήλθε ένας λύχνος του +3ου αι.

Στα ΒΑ του Κακοβάτου, σε άλλη θέση υπάρχουν λείψανα αρχαίου οικισμού της ιδίας περιόδου, πιθανόν ιερού.

Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 164.

22. Καλλιθέα 

Θέση: στη θέση «Ματραγκέικα Χάνια», επί της αριστεράς όχθης του ποταμού Αλφειού, έχουν εντοπιστεί ίχνη τάφων, τμήμα υδαταγωγού και όστρακα ρωμαϊκών χρόνων. Επίσης βρέθηκα κορινθιακοί στρωτήρες από διαλυμένους τάφους ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ 23 (1968), Β´1 Χρον., σ. 162· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 161.

23. Καλυβάκια 

Θέση: κατά τις εργασίες διάνοιξης κοινοτικού δρόμου στη θέση «Ματεσιώτη»  (επαρχία Ολυμπίας) απεκαλύφθησαν τρεις κεραμοσκεπείς τάφοι και ένας κιβωτιόσχημος. Τα ευρήματα που προέρχονται από αυτούς είναι: ακέραιο σφαιρικό μόνωτο κύπελλο του 3ου μ.Χ. αι. και όστρακα από κλειστό αγγείο. Αξιοσημείωτο είναι ότι η θέση βρίσκεται απέναντι από το ιερό της Ολυμπίας στην νότια όχθη του Αλφειού.

Βιβλιογραφία: Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ 41 (1986), Β´1 Χρον., σ. 41· AR1992-1993, σ. 39.

24. Καλυβάκια Πηνείας 

Θέση: αποθέτης πλήρης ρωμαϊκών οστράκων απεκαλύφθη στη θέση «Εκκλησιά».

Δεν υπάρχει βιβλιογραφική αναφορά.

25. Καυκανιά 

Θέση: από τη θέση «Αγ. Μαρίνα» προέρχεται ικανός αριθμός οστράκων και έχουν εντοπιστεί κτήρια προϊστορικής και ρωμαϊκής εποχής.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ18 (1963), Β1 Χρον., σ.104· BCH 85 (1961), Chron., σ. 722.

26. Κάτω Σαμικό 

Θέση: σε μεγάλη απόσταση εκτός των τειχών της κλασικής ακρόπολης (αρχαία Σαμία) έχουν εντοπιστεί σε διάφορες θέσεις υπολείμματα κτηρίων, κυρίως όμως συστάδες τάφων ρωμαϊκών χρόνων. Στη θέση «Φραγκοκκλησιά» έχει εντοπιστεί ρωμαϊκό βαλανείο, και στα ΒΑ αναφέρονται κιβωτιόσχημοι τάφοι, αλλά και αρχιτεκτονικά μέλη- υπολείμματα τειχών ρωμαϊκής εποχής.

Στη θέση «Ντριβάλα» έχουν εντοπιστεί κεραμοσκεπείς τάφοι, εκ των οποίων έχουν ερευνηθεί τέσσερις. Σε μικρή απόσταση (μόλις 20-30μ.) από τους τάφους είναι ορατό τμήμα τοίχου (κτήριο;). Από εδώ συγκεντρώθηκε κεραμική ρωμαϊκών χρόνων.Από την περιοχή προέρχεται μόνωτο ευρύστομο αγγείο, αλλά και νομίσματα ρωμαϊκών χρόνων.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ22 (1967), Β1 Χρον., σ.210· Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ26 (1971), Β1 Χρον., σ. 146· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ.168· Ε. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΑΔ 37 (1982), Β1 Χρον., σ. 134· της ιδίας, ΑΔ38 (1983), Β1Χρον., σ. 110· της ιδίας, «Περιοχή Σαμικού. Αρχαιολογικές ενδείξεις κατοικήσεως στα ιστορικά χρόνια», Επετηρίς Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, Β, 1983, σ. 287-306· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ ΑΔ51 (1996), Β1 Χρον., σ. 184-185.

27. Κλαδέος 

Θέση: από την ευρύτερη περιοχή του Κλαδέου, η οποία όμως δεν αναφέρεται με ακρίβεια, έχουν παραδοθεί από χωρικό αγγεία ρωμαϊκής εποχής και έχουν εντοπιστεί ερείπια της ιδίας περιόδου που δεν έχουν ερευνηθεί. Επίσης έχουν περισυλλεχθεί όστρακα ρωμαϊκών χρόνων.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 18 (1963), Β´1 Χρον., σ. 103· BCH 80 (1956), Chron., σ. 568.

28. Κορακοχώρι 

Θέση: στη θέση «Κουβέλι» ανεσκάφη κιβωτιόσχημος τάφος του 2ου-3ου αι. μ.Χ. Από αυτόν προέρχονται: πήλινος λύχνος, αργυρά ενώτια και σιδερένιο ψέλλιο.

Βιβλιογραφία: Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ 28 (1973), Β´1 Χρον., σ. 197.

29. Κοσκινά 

Θέση: από την περιοχή «Καζάνι» προέρχονται ευρήματα ρωμαϊκών χρόνων: άωτο σκυφίδιο, λύχνος με ανάγλυφες ακτίνες πέριξ της οπής πληρώσεως και τμήμα αμφορέα. Στην ανατολική πλευρά της οδού προς Μάγειρα έχει ερευνηθεί κτερισμένος κιβωτιόσχημος ρωμαϊκός τάφος, που περιείχε δύο γυάλινα αγγεία και ένα λύχνο του 2ου αι. μ.Χ. Στη θέση «Κίπερη» έχουν ανασκαφεί δύο κατεστραμμένοι κιβωτιόσχημοι, ρωμαϊκοί τάφοι.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ 25 (1970), Β´1 Χρον., σ. 190· Ι. ΤΡΙΑΝΤΗ, ΑΔ 33 (1978), Β´1 Χρον., σ. 78. Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 48 (1993), Β´1 Χρον., σ. 105-106.

30. Κόροιβος 

Κάτοικος της περιοχής παρέδωσε αρκετά χάλκινα νομίσματα, μεταξύ των οποίων και ρωμαϊκών χρόνων. (περιοχή Ήλιδας) 

Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 51 (1996), Β´1 Χρον., σ. 194-195.

31. Κουνουπέλι 

Θέση: βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της λιμνοθάλασσας του Κοτυχίου και είναι γνωστή για τα ιαματικά λουτρά. Επί λοφίσκου, πολύ κοντά στη θάλασσα υπάρχουν ορατά κατάλοιπα φραγκικών χρόνων. Στην παλαιότερη βιβλιογραφία αναφέρεται η ύπαρξη πελασγικού τείχους. Σύμφωνα με τους πρώτους μελετητές και περιηγητές εδώ έκειτο η ομηρική πόλη Υρμίνη, επίνειο του αρχαίου Βουπρασίου. Ίσως από τη θέση «Σάλτσενη» προέρχεται μεγάλο μαρμάρινο κορινθιακό κιονόκρανο πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων, το οποίο βρισκόταν στη Νέα Μανωλάδα.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 91-94· Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ 27 (1972), Β´2 Χρον., σ. 270.

32. Κρέστενα 

Μέσα στον οικισμό έχουν ανευρεθεί κατά καιρούς, κατά την εκτέλεση οικοδομικών εργασιών νομίσματα και αγγεία ρωμαϊκών χρόνων. Επίσης στα ΝΑ της Κρέστενας επί λοφίσκου έχουν εντοπιστεί κτηριακά κατάλοιπα ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 175.

33. Κυλλήνη- Καυκαλίδα 

Θέση: η αρχαία Κυλλήνη και το λιμάνι της αποτελούσε επίνειο της Ήλιδας και είναι γνωστή κυρίως για τη Γλαρέντζα. Στη νησίδα Καυκαλίδα που βρίσκεται απέναντι έχουν εντοπιστεί τάφοι ρωμαϊκής περιόδου, αλλά και ίχνη αρχαίων από την Προϊστορική έως και την Πρωτοχριστιανική περίοδο. Από τη θέση «Παλαιόκαστρο» δυτικά της Κυλλήνης, όπου έχουν εντοπιστεί, αλλά δεν έχουν ανασκαφεί, κτίσματα ρωμαϊκών χρόνων, προέρχονται μικροσκοπική προτομή Αθηνάς, βάσεις και λαβές από άβαφα αγγεία, και μία αγνύθα, όλα ρωμαϊκής εποχής.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 95 κ.ε.· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ22 (1967), Β´2 Χρον., σ. 209· Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ35 (1980), Β´1 Χρον., σ. 170· της ιδίας, ΑΔ43 (1988), Β1 Χρον., σ. 143.

34. Λαμπέτι 

Θέση: κατά τις εργασίες διαπλάτυνσης της οδού από Λαμπέτι προς Άμπουλα αποκαλύφθηκαν κεραμοσκεπείς σαμαρωτοί τάφοι, που ανήκαν σε μικρό νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 119· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 22 (1967), Β´1 Χρον., σ. 208.

35. Λαντζόιον 

Θέση: βορείως του χωριού, στη θέση «Άγ. Ιωάννης» επί λοφίσκου υπάρχουν λείψανα ρωμαϊκώ κτηρίων.

Βιβλιογραφία: AJA 1942, σ. 83· Γ. ΧΑΤΖΗ-ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ, «Ταφικοί πίθοι στην Ηλεία», στο

Α.Δ. ΡΙΖΑΚΗΣ, Αρχαία Αχαΐα και Ηλεία, Ανακοινώσεις κατά το πρώτο Διεθνές Συνέδριο, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 13, Αθήνα 1991, σ. 360 (πιθανή ύπαρξη ταφόπιθων).

36. Λασιών- Κούμανι 

Θέση: στο οροπέδιο «Κούτι» ή «Παλαιόκαστρο» κοντά στοχωριό Κούμανι εκτείνονται τα οικιστικά κατάλοιπα και τα τείχη της αρχαίας πόλης Λασιών, μία από τις πόλεις της ηλειακής Ακρώρειας που κατοικήθηκε από τους κλασικούς έως και ρωμαϊκούς χρόνους. Εκτός των τειχών, στην ευρύτερη περιοχή είναι ορατά αρχαία λείψανα και τάφοι ρωμαϊκής εποχής.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Περὶ τοῦ ὅρους Φολόης καὶ τῆς πόλεως Λασιῶνος, 1892·

Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 101-108· ΑJA 1942, σ. 83. Ν. ΔΕΣΠΑΤΑ, «Λασιὼν μία σημαντικὴ πόλις ἐν τῇ ἠλειακῇ Ἀκρώρεια», Επετηρίδα Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, Α´, 1982, σ. 203-243· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 52 (1997), Β´1 Χρον., σ. 256-257.

37. Λάττα 

Θέση: στη θέση «Κτήριο Λιβάνι» πλησίον της κοίτης του ποταμού Λάδωνα, κατόπιν υποδείξεως κατοίκου της περιοχής, ο οποίος παρέδωσε και τμήμα μικρού αρράβδωτου κίονα, εντοπίστηκε κτήριο ρωμαϊκών χρόνων. Κατά την βραχύχρονη σωστική ανασκαφή αποκαλύφθηκε γωνία κτηρίου από πλινθοδομή, καλής διατήρησης και σωζόμενου ύψους περίπου 1μ. Μεταξύ των οστράκων που περισυνελέγησαν υπήρχε και τμήμα από tegula mammatae, που αποτελεί ένδειξη ότι το αποκαλυφθέν κτήριο είναι πιθανότατα ρωμαϊκό λουτρό.

Βιβλιογραφία: Ξ. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ, ΑΔ52 (1997), Β1 Χρον., σ. 250· AR 49 (2002-2003), σ. 35.

38. Λέπρεο 

Θέση: στη θέση «Λίθος» σε ιδιόκτητο αγρόκτημα, κατά τη διάρκεια αυτοψίας περισυνελέγησαν αρκετές κεραμίδες και όστρακα ρωμαϊκών χρόνων. Στο ύψωμα βορείως του χωριού, κάτω από την κλασική ακρόπολη εντοπίζονται ερείπια κτηρίων ρωμαϊκών χρόνων. Ανατολικά, του λόφου του Αγίου Δημητρίου, όπου η σημαντική προϊστορική ακρόπολη, στη θέση «Παλιόπυργος» υπάρχουν επίσης κτήρια και τάφοι αρχαϊκών ως και ρωμαϊκών χρόνων, και η πηγή Αρήνη. Από τη θέση «Χτηράκια» προέρχεται πήλινη ρωμαϊκή κυνοκέφαλη υδρορρόη.

Βιβλιογραφία: AJA1942, σ. 83· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 152· του ιδίου, «Το αρχαίον Λέπρεον», Ολυμπιακά Χρονικά Β,  σ.11· Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ27 (1972), Β1 Χρον.,σ.270·Ο.ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ48 (1993), Β1 Χρον., σ.107.

39. Λέτρινοι 

Θέση: η αρχαία πόλη των Λετρίνων δεν έχει εντοπιστεί. Ήταν πόλη της Πισάτιδος και βρισκόταν σε απόσταση 120 σταδίων από την Ολυμπία και 180 από την Ήλιδα (Παυσ. VI, 22, 8). Λείψανα της πόλης αναγνωρίζονται στο χωριό Άγ. Ιωάννης πλησίον του Πύργου. Οικιστικά κατάλοιπα κλασικών έως και ρωμαϊκών χρόνων έχουν εντοπιστεί στην ευρύτερη περιοχή, πλησίον της εκβολής του ποταμού Αλφειού (βλ. και Άγ. Ιωάννης).

Βιβλιογραφία: Γ.ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 113-114· Α.ΣΚΙΑΣ, ΑΕ 1919, σ. 43· AJA 1942, σ. 85.

40. Λεχαινά 

Θέση: κατά τη διάρκεια αυτοψίας στη θέση «Τουρκόπουλο», περισυνελέγησαν όστρακα και τμήματα κεραμίδων ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 52 (1997), Β´1 Χρον., σ. 263.

41. Λινίσταινα 

Θέση: η Λινίσταινα αποτέλεσε αξιόλογο κέντρο στην εποχή της Φραγκοκρατίας (τέλος 13ου- αρχές 14ου αι.). Δυτικά του χωριού, κοντά σε λόφο υπάρχουν ερείπια αρχαίων κτηρίων, και τάφοι κλασικών έως και ρωμαϊκών χρόνων.

Βιβλιογραφία: ΑΕ 1934-1935, Χρον. 209· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ, 158-159.

42. Λούβρο 

Θέση: στη θέση «Παλιοχώρι» εντός αγροκτήματος, κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών ήλθε στο φως τμήμα κτηρίου ρωμαϊκών χρόνων (διαστάσεων 3,90× 1,55 μ.). Διατηρήθηκε μόνο η κατώτερη σειρά λίθων, ενώ από το χώρο του κτηρίου προήλθε και ένα λίθινο τριβείο (Λ 1638). Στη ευρύτερη περιοχή έχει εντοπιστεί και το αρχαίο λατομείο κογχυλιάτη λίθου, από το οποίο γινόταν η εξόρυξη για την κατασκευή των μνημείων της Ιεράς Άλτεως.

Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 53 (1998), Β´1 Χρον., σ. 230· ΑR 51 (2004-2005), σ. 33.

43. Λουτρά Κυλλήνης 

Θέση: πλησίον των σύγχρονων εγκαταστάσεων των ιαματικών λουτρών υπάρχει λουτρικό συγκρότημα ρωμαϊκών χρόνων, το οποίο δεν έχει ερευνηθεί. Κατά καιρούς περισυλλέγονται όστρακα, κατά τον καθαρισμό του μνημείου. Στη γύρω περιοχή έχουν εντοπιστεί επίσης και άλλα οικοδομικά λείψανα της ιδίας περιόδου.

Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 54 (1999), Β´1 Χρον., σ. 243.

44. Μαζαράκι Πηνείας 

Θέση: στη θέση «Πετρέικα» βρέθηκε ημικατεστραμμένος κεραμοσκεπής τάφος από τον οποίο προέρχονται ένα λυχνάρι και θραύσματα γυάλινου αγγείου, ρωμαϊκών χρόνων. Βόρεια του τάφου αυτού εντοπίστηκαν και ίχνη από άλλους.

Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ50 (1995), Β´1 Χρον., σ. 176·BCH124 (2000), σ. 834· AR48 (2000-2001), σ. 46.

45. Μάζι Σκιλλουντίας 

Θέση: στα πρανή του λόφου στην κορυφή του οποίου δεσπόζει ο δωρικός ναός, διασώζοντα λείψανα κτηρίων που χρονολογούνται έως και τα ρωμαϊκά χρόνια.
Από τη θέση «Βάτος» σε ιδιόκτητο αγρό προέρχεται πώρινη δίωτος τεφροδόχος με πώμα των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων.
Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 22 (1967), Β´1 Χρον., σ. 209· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ.171.

46. Μάκιστος 

Θέση: στη θέση «Μυγδαλιές» διαπιστώθηκαν ρωμαϊκές εγκαταστάσεις, ίσως λουτρά.

Βιβλιογραφία: Ξ. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ, ΑΔ 54 (1999), Β1, Χρον., σ.234.

47. Μακρίσια 

Θέση: στη θέση «Καμπούλι» εκτός του ιερού με αποθέτη των κλασικών χρόνων, έχουν εντοπιστεί κτηριακά κατάλοιπα και τάφοι που χρονολογούνται από τα αρχαϊκά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια.

Στους πρόποδες του λόφου «Μπέρτσου» υπάρχουν τάφοι και ερείπια ρωμαϊκών κτηρίων, τα οποία είναι κτισμένα από οπτοπλίνθους. Στη θέση «Λαγκάδια» ή «Αμπέλια» κατά την εκτέλεση αποστραγγιστικών έργων, ερευνήθησαν μερικώς κτήρια και τάφοι ρωμαϊκών χρόνων.

Ρωμαϊκά όστρακα προέρχονται και από τη θέση «Άγ. Ηλίας» γνωστή κυρίως για τον προϊστορικό τύμβο που έχει ερευνηθεί εκεί, καθώς και από τη θέση «Κανιά» όπου έχουν ερευνηθεί θαλαμωτοί μυκηναϊκοί τάφοι. Τέλος, κατά τη διάρκεια διαπλάτυνσης της αγροτικής οδού που οδηγεί προς Κανιά, βρέθηκαν τάφοι και κτήρια ρωμαϊκών χρόνων.Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 176, 178.

48. Μανωλάδα 

Λείψανα λουτρού έχουν εντοπιστεί εντός οικισμού Μανωλάδας, μεγάλο τμήμα του οποίου καταστράφηκε από σκαπτικό μηχάνημα το έτος 1998. Παρόλα αυτά διαπιστώθηκε, από την έρευνα που ακολούθησε, ότι αποτελείται από δωμάτια με υπόκαυστα, μερικά από τα οποία ήταν πλακοστρωμένα με ποικιλόχρωμες μαρμάρινες πλάκες. Η χρήση του λουτρού άρχισε στην ελληνιστική και συνεχίστηκε στη ρωμαϊκή περίοδο.

Βιβλιογραφία: Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ 24 (1969), Χρον., σ. 149-150· Ξ. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ, ΑΔ 53 (1998), Β´1 Χρον., σ. 229.

49. Μιράκα- Φραγκονήσι 

Θέση: βρίσκεται δύο χιλιόμετρα ανατολικά του ιερού του Διός της Ολυμπίας. Έχει ερευνηθεί εκτεταμένο νεκροταφείο (πενήντα ασύλητοι τάφοι) ρωμαϊκών χρόνων, που σχετίζεται με τους αξιωματούχους του ιερού της Ολυμπίας. Τέσσερις από τους τάφους διαθέτουν νεκρικό θάλαμο καμαροσκεπή, με γραπτά κονιάματα. Οι περισσότεροι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι. Κατά καιρούς, κατά τη διάρκεια των καθαρισμών και αποψιλώσεων του χώρου ανευρίσκονται όστρακα ή τμήματα αγγείων ρωμαϊκών χρόνων.
Από το νεκροταφείο προέρχεται πλούσια κεραμική όπου αντιπροσωπεύονται πολλοί τύποι αγγείων, λυχνάρια, πήλινα παιχνίδια (ιδιαίτερα πλαγγόνες και ειδώλια ζώων), πηνία, τερακόττες, χάλκινα κοσμήματα, χάλκινα σκεύη, λίθινες ενεπίγραφες ταφικές στήλες, ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα εξαιρετικής διατήρησης γυάλινα αγγεία (φιαλίδια, μυροδοχεία, φλάσκες, φιάλες κ.ά.), πολλά από τα οποία εκτίθενται στην τελευταία αίθουσα του αρχαιολογικού μουσείου Ολυμπίας. Χρονολόγηση: +1ος/ +4ος αι.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ.129· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 21 (1966), Β1 Χρον., σ.171· Π. ΘΕΜΕΛΗΣ, ΑΔ22(1967), Β1 Χρον., σ.212·Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ23 (1968), Β´1 Χρον., σ. 164· Α. ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, ΑΔ 35 (1980), Β´1 Χρον., σ.171· BCH83 (1959),σ. 656· BCH87 (1963), σ.791-795· BCH88 (1964), σ. 172· BCH113 (1989), σ. 616· Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ 37 (1982), Β1 Χρον., σ.138· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 52 (1997), Β´1 Χρον., σ. 265.

50. Μιράκα 

Θέση: στη θέση «Παναγιά», παραπλεύρως μικρού ποταμού, κάτοικος της περιοχής υπέδειξ λείψανα κτηρίων και περισυνέλεξε τμήματα κεραμίδων και όστρακα που χρονολογούνται στη ρωμαϊκή εποχή. Κατά την αυτοψία που ακολούθησε διαπιστώθηκε η ύπαρξη κτηρίου (ορατό μικρό τμήμα του), το οποίο φαίνεται ότι ήλθε στο φως προσφάτως από τη νεροσυρμή του ρέματος.

Βιβλιογραφία: Ο.ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ50 (1995), Β1 Χρον., σ. 185.

51. Μιράκα- Βελμαχέικα 

–Στο πλαίσιο της σωστικής ανασκαφής που διενήργησε η Ζ΄ ΕΠΚΑ υπό τη διεύθυνση

Τα κτήρια. της υπογραφομένης για την κατασκευή του έργου «παράκαμψη Ολυμπίας»,στη θέση «Βελμαχέικα» Μιράκας αποκαλύφθηκαν οικιστικά κατάλοιπα και νεκροταφείο ρωμαϊκής περιόδου.Η θέση απέχει περί τα 2 χλμ. από την Άλτη, και λιγότερο από 1 χλμ. από το νεκροταφείο του Φραγκονησίου. Η ανασκαφή έφερε στο φως δύο κτήρια (σχ.1). Το κτίριο 1 είχε μήκος 19,20μ. και μέγιστο πλάτος 7,30μ. Διατηρήθηκε μόνο η θεμελίωσή του και τρεις από τους χώρους που διέθετε. Το κτίριο 2 ήταν μεγαλύτερο και σχετικά καλύτερα διατηρημένο (εικ.1). Αποτελείτο από 8 δωμάτια, που κάποια χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικοί χώροι. Το συνολικό μήκος του κτιρίου ήταν 50 μ. και το πλάτος 20μ., ενώ το μέγιστο σωζόμενο ύψος ήταν μόλις 0,40μ.

Τα κινητά ευρήματα ήταν πηνία, όστρακα ρωμαϊκής εποχής, κυρίως αμφορέων (στόμια, βάσεις, λαβές) αλλά και όστρακα υστερώτερης κεραμικής του +6ου και +7ου αι. Συνελέγησαν ακόμη οδόντες και άλλα οστά ζώων, σιδερένια καρφιά, πολλά θραύσματα γυαλιού, καρποί ελιάς, και 7 νομίσματα. Δυτικά των κτιρίων εντοπίστηκε επίσης και τμήμα αγωγού, που από παρακείμενο ρέμα κατευθυνόταν στα κτίρια.

Το νεκροταφείο. 

Κατά την αποξήλωση των ρωμαϊκών κτιρίων για την κατασκευή της οδού, εντοπίστηκαν στο ίδιο χώρο 3 υστερότεροι τάφοι, που χρονολογούνται τον +6ο/ +7ο αι.

–Πάνω σε τυμβοειδές έξαρμα, σε απόσταση 100 περίπου μ. δυτικά των κτιρίων ερευνήθηκαν

συνολικά 9 τάφοι εκ των οποίων ο πλουσιότερος ήταν ο τάφος 7 (εικ.2), απλός λακκοειδής που περιείχε πλούσια κτερισμένη γυναικεία ταφή, που συνοδευόταν απόπολλά γυάλινα αγγεία, χάλκινη ομφαλωτή φιάλη άριστης διατήρησης με περίτεχνη διακόσμηση, χάλκινο αμφορέα με λαβές που διακοσμούνται με ανάγλυφη μορφή σειρήνας, χάλκινα εξαρτήματά ξύλινου κιβωτιδίου, αργυρό κοχλυάριο, αργυρό ψέλλιο που στο δίσκο προσαρμόζεται πλακίδιο από ορεία κρύσταλλο με έγγλυφη διακόσμηση γενειοφόρου ανδρός και ζώου (πιθανώς παράσταση θυσίας άγριου ζώου ή κυνηγιού), αργυρό νόμισμα, αλλά και μικρά μυροδοχεία. Η κεραμική απαρτίζεται από ανάγλυφο σκύφο με διακόσμηση φύλλων κισσού και τσαμπιών, λάγυνο και πήλινο πινάκιο με ανάγλυφη διπλή σπείρα εξωτερικά στην περιφέρεια του χείλους. Τα γυάλινα αγγεία είναι συνολικά 18 ποικίλου μεγέθους και διαφόρων τύπων όπως: φλάσκες, μυροδοχεία, μικρά με σφαιρικό ή ωοειδές σώμα, άλλα με απιόσχημο σώμα. Βάσει των ευρημάτων οι τάφοι χρονολογούνται στο β΄μισό του +1ου αι.

Βιβλιογραφία: Ο.ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 56-59 (2012), Β4 Χρον.[2001-2004], σ. 474-475· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ,

«Παράκαμψη Ολυμπίας. Ευρήματα σωστικών ανασκαφών», στο Πρακτικά Z΄Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πύργος/ Γαστούνη/Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005, Aθήνα 2007, σ.387-409.

52. Μιράκα- Γκορυτσά 

Στη θέση όπου υπάρχει εκκλησάκι της Παναγιάς, έχει εντοπιστεί κτήριο, ενώ η ευρύτερη περιοχή είναι διάσπαρτη οστράκων, κυρίως ρωμαϊκής εποχής.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ.129· Α. ΣΚΙΑΣ, ΑΕ1919, σ.45.

53. Μπάμπες Μακρυσίων 

Θέση: στην περιοχή «Γερακοβούνι», όπου υπάρχουν πολλές φυσικές πηγές με άφθονο νερό, είναι διάσπαρτα όστρακα προϊστορικά, αλλά και ρωμαϊκών χρόνων. Επίσης στα πρανή του λόφου «Αρνοκατάραχο» όπου σώζεται ναΐσκος του Διός (-5ος αι.), απλώνονται εκτεταμένα οικιστικά κατάλοιπα, όπου αναγνωρίζονται οικίες και ναοί που φτάνουν έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Και οι δύο θέσεις βρίσκονται απέναντι από το ιερό του Διός της Ολυμπίας, στην άλλη όχθη του Αλφειού.

Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 174-176.

54. Μπρούμα- Ηράκλεια 

Η Ηράκλεια ήταν μία από τις 8 κυριώτερες πόλεις της Πισάτιδας (Στράβ. 356), γνωστή και για τις ιαματικές πηγές, σε απόσταση περίπου 8 χλμ. από την Ολυμπία. Στα διάσπαρτα αρχαία κατάλοιπα που έχουν εντοπιστεί στην περιοχή του χωριού Μπρούμα, νυν Ηράκλεια, όπου υπάρχουν ιαματικές πηγές, μερικοί μελετητές αναγνωρίζουν τα λείψανα της αρχαίας Ηράκλειας.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 126-127.

55. Μυρτιά 

Θέση: ανατολικά και δυτικά του χωριού ίχνη περιορισμένης ρωμαϊκής κατοίκησης.

Βιβλιογραφία: AJA 1942, σ. 84.

56. Νεράιδα 

Θέση: οικιστικά κατάλοιπα ρωμαϊκής εποχής (αλλά και προϊστορικά) που ωστόσο δεν έχουν (πρώην Καλιλετσή) ερευνηθεί. Επίσης στα δυτικά του χωριού και στην αριστερή όχθη του Ενιπέα ποταμού σώζονται ερείπια ρωμαϊκού κτίσματος, πιθανός βαλανείου.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ,ΑΔ20 (1965), Β´2 Χρον., σ.210· του ιδίου, ΑΔ 16 (1969), Β1 Χρον., σ. 126.

57. Οινόη 

Θέση: επί χαμηλού λόφου, θέση «Κάστρο» σε μικρή απόσταση από το χωριό διατηρούνται ίχνη αρχαίας οχύρωσης. Η θέση από νωρίς αναγνωρίστηκε ως η αρχαία Οινόη, που βρισκόταν σε απόσταση 40 στάδια από την αρχαία Ήλιδα. (Στράβ. VIII, 3, 5). Εκτός από όστρακα ρωμαϊκής εποχής εντοπίστηκαν και κεραμοσκεπείς τάφοι, στα πρανή του λόφου. Επίσης ορατά είναι αρκετά λείψανα κτηρίων της ιδίας περιόδου. Στην περιοχή «Κοτρώνι» έχουν εντοπιστεί κτηριακά κατάλοιπα που ανήκουν σε λουτρό, κοντά στην κοίτη του Πηνειακού Λάδωνα. Από την ίδια θέση προέρχεται και τμήμα μαρμάρινου αγαλματιδίου.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 96-97· AJA1942, σ. 83· Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ, ΑΔ 29 (1973-1974), Β´3 Χρον., σ.338· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ51 (1996), Β1 Χρον., σ. 193· ΒCH 125 (2001), σ. 860.

58. Ολυμπία 

Θέση: στα ΒΔ του οικισμού Ολυμπίας, στην ιδιοκτησία του Β. Χρυσανθόπουλου, κατά τις εργασίες διάνοιξης βόθρου, βρέθηκε ημικατεστραμμένος κιβωτιόσχημος τάφος που περιείχε λίγα οστά και το κρανίο ενός νεκρού, καθώς και νόμισμα, το οποίο στη μία όψη φέρει κεφαλή Αδριανού (;).
Οι τελευταίες έρευνες έχουν επικεντρωθεί στην εξέλιξη της Ολυμπίας κατά την ύστερη αρχαιότητα, κυρίως όμως στην έκταση του ιερού. Αξιοσημείωτο είναι ότι τουλάχιστον 18 ληνοί προέρχονται από τον πρωτοβυζαντινό οικισμό της Ολυμπίας. Όπως είναι γνωστό, μετά τη σταδιακή παρακμή του ιερού του Διός, ιδρύθηκαν στην Ολυμπία δύο διαδοχικοί οικισμοί των πρώτων χριστιανικών. Στις Θέρμες του Κρονίου, στο τμήμα του περιστυλίου εγκαταστάθηκε κατά τον 5ο αι. ληνός, ενώ στις αίθουσες ανατολικά και βόρεια του περιστυλίου εντοπίστηκαν εργαστηριακές εγκαταστάσεις που σχετίζονται με αγγειοπλαστείο.
Ιδιαίτερα σημαντικός είναι και ο αριθμός γυάλινων αγγείων της ρωμαϊκής εποχής που προέρχεται από την Ολυμπία. Έχουν εντοπιστεί ερείπια ενός φούρνου υαλουργίας κοντά στις θέρμες του Λεωνιδαίου, που δίνει μία σαφή ένδειξη για τη δραστηριότητα υαλουργείου στην Ολυμπία
Στο βόρειο πρανές του Κρονίου λόφου, κατά την εκτέλεση των εργασιών δενδροφύτευσης, μετά τη φωτιά, βρέθηκε μικρή δεξαμενή ρωμαϊκών χρόνων (έτος 2008). Σε μικρή απόσταση, προς Β στο πλαίσιο υλοποίησης του έργου «δημιουργία Βοτανικού Κήπου» ήλθε στο φως κτήριο ρωμαϊκών χρόνων, το έτος 2010. Πιθανόν να σχετίζεται με τους ρωμαϊκούς τάφους που έχουν ερευνηθεί πάνω από τους θαλαμωτούς μυκηναϊκούς στο λόφο «Ζούνη» πλησίον του Μουσείου Ολυμπίας. Η ανασκαφή του κτηρίου (υπό τη διεύθυνση του αρχαιολόγου κ. Χ. Λιάγκουρα) είναι σε εξέλιξη.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ21 (1966), Β´1 Χρον., σ. 170· Λ.ΠΑΡΛΑΜΑ, «Μυκηναϊκά Ηλείας», ΑΔ 29 (1974), Α´ Μελ., σ. 30· U. SINN, «Η εξέλιξη της Ολυμπίας στην ύστερη αρχαιότητα», στο Γ.Α. ΠΙΚΟΥΛΑΣ, Οἶνον ἱστορῶ I, Αμπελοοινική ιστορία και Αρχαιολογία της ΒΔ Πελοποννήσου, Πρακτικά επιστημονικού Συμποσίου, Κτήμα Μερκούρη, Κορακοχώρι Ηλείας, Αθήνα 2001, σ. 25-29· A. ΜΟΥΤΖΑΛΗ, «Η Ολυμπία κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο», στο Πρακτικά Ηλειακού Πνευματικού Συμποσίου Πύργος-Γαστούνη 1993, Αθήνα 1994, σ. 260-277, ιδιαίτ. σ. 271· SCHAUER 2002, σ. 208 κ.ε. SCHAUER 2001-2002, σ. 35-42· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ (υπό έκδ.), Χρον. [2008].

59. Πέρσαινα 

Θέση: στην περιοχή «Γκάρλα» έχει εντοπιστεί ρωμαϊκό βαλανείο. Από το χώρο προέρχεται ικανός αριθμός οστράκων ρωμαϊκής περιόδου.

Βιβλιογραφία: Ε. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΑΔ 44 (1989), Β1 Χρον., σ. 102.

60. Πλάτανος 

Θέση: στη θέση «Καμάρι» έχουν εντοπιστεί τάφοι ρωμαϊκής εποχής, και στη θέση Άγ. Γεώργιος ερευνήθησαν 4 ρωμαϊκοί κεραμοσκεπείς τάφοι.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 16 (1969), Β´1 Χρον., σ. 126· του ιδίου, ΑΔ 19 (1964), Β´1 Χρον., σ. 177.

61. Πλατιάνα 

Θέση: σε λόφο που δεσπόζει στην περιοχή, πάνω από το ομώνυμο σημερινό χωριό, βρίσκονται σημαντικά ερείπια (εντυπωσιακά, καλοδιατηρημένα τείχη, θέατρο, οικοδομήματα) αρχαίας πόλης, που μερικοί μελετητές αποδίδουν στις αρχαίες Τυπανέαι. Δεν έχει γίνει ανασκαφική έρευνα, παρά μόνο σωστικές ανασκαφές, ιδιαίτερα στη γύρω περιοχή και εκτός των τειχών, στα πρανή του λόφου, όπου έχουν ερευνηθεί και τάφοι ρωμαϊκής εποχής. Ωστόσο η κατοίκηση της ακρόπολης φαίνεται ότι συνεχίστηκε και κατά την περίοδο αυτή.

Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 163.

62. Πλουτοχώρι 

Θέση: ανατολικά του χωριού σώζονται πολλά ερείπια μνημειωδών κτηρίων, κτισμένων από μεγάλους πελεκητούς ογκόλιθους, που χρονολογούνται από τα κλασικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 170.

63. Καρούτα- Πολίτσα 

Θέση: κατά τις εργασίες διάνοιξης του δρόμου Καρούτας-Αγίας Κυριακής εντοπίστηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι ρωμαϊκής εποχής, ακτέριστοι. Ευρέθη επίσης μικρός τύμβος, διαμ. 2,50-3μ. με ένα κιβωτιόσχημο τάφο. Όστρακα ρωμαϊκά.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ 23 (1968), Β1 Χρον., σ.165.

64. Πουρνάρι 

Θέση: από τη θέση «Ράχη» προέρχεται λυχνάρι σε όστρακα ρωμαϊκών χρόνων, το οποίο παρέδωσε κάτοικος της περιοχής. Το εύρημα προέρχεται από κατεστραμμένο μικρό κιβωτιόσχημο τάφο, παραπλεύρως του οποίου εντοπίστηκε και δεύτερος, επίσης κατεστραμμένος. Από την ίδια θέση παρεδόθησαν όστρακα λύχνου όμοιου ως προς τη διακόσμηση με τον προηγούμενο, ρωμαϊκών χρόνων. Προφανώς πρόκειται για συστάδα ρωμαϊκών τάφων.

Βιβλιογραφία: Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ 37 (1982), Β´1 Χρον., σ. 138· Ξ. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ, ΑΔ 51 (1996), Β1 Χρον., σ. 186· BCH 125 (2001), σ. 860.

65. Πρασιδάκι 

Θέση: στη θέση «Λενικό» ΒΔ του χωριού και δυτικά της Νέδας, εκτός από τον μνημειακό ναό που πρόσφατα ανέσκαψε η Ζ΄ ΕΠΚΑ υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή οικιστικά κατάλοιπα και όστρακα χρονολογούμενα από τα αρχαϊκά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια.

Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 155.

66. Πύργος 

Θέση: από την ευρύτερη περιοχή της σημερινής πρωτεύουσας του νομού προέρχονται αγγεί ρωμαϊκής εποχής (δεν αναφέρεται ακριβώς η θέση).

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ18 (1963), Β1 Χρον., σ.103.

67. Ρίσσοβο

Πρόκειται για χωριό που βρίσκεται ΝΔ της Κρέστενας. Κατά καιρούς στην περιοχή έχουν ανευρεθεί τάφοι και κινητά ευρήματα των ρωμαϊκών χρόνων.

Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 176.

68. Σαλμώνη 

Θέση: κοντά στο χωριό στη θέση «Άγ. Ηλίας» ευρέθησαν θηκοειδείς τάφοι, επενδεδυμένοι με πήλινες πλάκες. Εντός αυτών υπήρχαν λίγα όστρακα ρωμαϊκής εποχής, ενώ στην ίδια θέση βρέθηκαν και υπολείμματα τοίχων.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 123-124· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 18 (1963), Β´1 Χρον., σ.104· BCH 84 (1960), σ. 723.

69. Σιμόπουλο 

Θέση: στην περιοχή «Κολώνα», νότια του χωριού υπάρχουν διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως και στη θέση «Σαραντά», πλησίον του ποταμού Λάδωνα απ’ όπου προέρχεται μαρμάρινη εικονιστική κεφαλή ρωμαίου, που χρονολογείται στο γ΄ τέταρτο του +3ου αι., και κορμός μαρμάρινου γυναικείου ενδεδυμένου αγαλματίου ρωμαϊκής εποχής. Επίσης κατά καιρούς έχουν περισυλλεχθεί τεμάχια κεραμίδων και πλίνθων της ύστερης ρωμαϊκής εποχής.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 99 (τοποθετεί στην
περιοχή την αρχαία πόλη Θαλάμαι)· Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ 26 (1971), Β1 Χρον., σ.146· Λ. ΠΑΡΛΑΜΑ, ΑΔ 29 (1973-1974), Β´3 Χρον., σ.338· Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ45 (1990), Β1 Χρον., σ.122.

70. Σκαφιδιά 

Θέση: στη θέση «Λουτρό» και «Λαύριο» ερευνήθηκε πρόσφατα ρωμαϊκό βαλανείο και κτήριο ρωμαϊκής εποχής, ενώ κατά το παρελθόν είχαν εντοπιστεί ίχνη λατομείου.
Η Σκαφιδιά είναι παράλιος οικισμός που βρίσκεται στην ακτή του Ιονίου πελάγους και απέχει 11 χλμ. από την πρωτεύουσα του νομού, τον Πύργο. Στην ευρύτερη περιοχή (θέσεις Ανεμόμυλος, Πανόραμα και Ψαθόλακκος) υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης ήδη από την προϊστορική εποχή.
Στη θέση «Λουτρό» παραπλεύρως του ποταμού Ιάρδανου και στο ύψος των εκβολών του στη θάλασσα, έχουν βρεθεί οικιστικά κατάλοιπα, καθώς και πολυτελές λουτρικό συγκρότημα ρωμαϊκών χρόνων.
Κατάλοιπα: το κτηριακό συγκρότημα (σχ.2).
Η σωστική ανασκαφή που διεξήχθη σε τέσσερα όμορα οικόπεδα (ιδιοκτησίες Μανώλη, Κυριακόπουλου, Αναγνωστόπουλου, Θεοδωρόπουλου), συνολικής εκτάσεως 2 στρεμμάτων, όπου εντοπίστηκαν αρχαία κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών για ανέγερση οικοδομής, έφερε στο φως εκτεταμένα οικιστικά κατάλοιπα.
Παρά την αποσπασματική διατήρηση αρκετών τοίχων, μπορούν να αναγνωριστούν δύο κτηριακά συγκροτήματα. Το πρώτο (εικ.3), διέθετε κεντρικό αίθριο και 9 συνολικά χώρους που αναπτύσσονταν γύρω από αυτό. Το δεύτερο αποτελούνταν από 13 χώρους και σε αυτό διαπιστώθηκαν δύο φάσεις. Σε έναν από τους χώρους αποκαλύφθηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι με ακτέριστες ταφές.
Κατά μήκος της πρόσοψης των κτηρίων εντοπίστηκε πήλινος αγωγός σχήματος ανεστραμμένου Π, κατά μήκος οδού. Το συνολικό ύψος διατήρησης είναι από 0,50 μ. έως 1,40 μ. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι με αργούς λίθους (στη θεμελίωση) και πήλινες πλάκες (στα ελάχιστα διατηρηθέντα τμήματα της ανωδομής), με συνδετικό μεταξύ τους υλικό.
Κινητά ευρήματα: τα κινητά ευρήματα ήταν όστρακα, κυρίως από σκεύη καθημερινής χρήσης, φθαρμένα νομίσματα, θραύσματα γυάλινων αγγείων, σιδερένια καρφιά, τμήματα λύχνων όστρεα (triton dolium), ψηφίδες, τεμάχια κονιαμάτων με ίχνη ερυθρού χρώματος, τμήματα από χάλκινα αντικείμενα, τεμάχια μολύβδου και γυαλιών, καθώς και αρκετά τεμάχια οριζόντιου από ασβεστοκονίαμα γείσου με ανάγλυφη διακόσμηση, μερικά από τα οποία διέσωσαν και τη γραπτή τους επιζωγράφηση (γαλάζιου, μπλε και ερυθρού χρώματος).
Στην ίδια θέση παλιότερα είχε βρεθεί οδόσημο, ρωμαϊκών χρόνων. Σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση (ύψ. 0,85 μ. και διαμ. 0,45μ.), είναι κατασκευασμένο από ασβεστόλιθο και στη μια επιφάνεια φέρει επιγραφή, η οποία όμως είναι αρκετά φθαρμένη.
–Το λουτρικό συγκρότημα (σχ.3).
Σε απόσταση 100 μ. από τα προαναφερθέντα κτήρια ερευνήθηκε μεγάλο πολυτελές λουτρικό συγκρότημα (εικ.4), αποτελούμενο από 17 χώρους (31,80× 21,60μ.). Γύρω από ένα κεντρικό αίθριο αναπτύσσονται οι υπόλοιποι χώροι (δεξαμενή, διάδρομοι, θερμά διαμερίσματα με υπόκαυστα, και χώρος ψυχρού λουτρού (frigidarium). Το λουτρό έχει κτιστεί σε εξέχουσα θέση, με εκπληκτική θέα προς τη θάλασσα. Τα πλούσια χρώματα και η επένδυση με πολύχρωμα μάρμαρα στους τοίχους, οι καμαροσκεπείς οροφές, τα περίτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα, με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, τα μεγάλα και άνετα δωμάτια, ασφαλώς καθιστούσαν το οικοδόμημα χώρο πολυτέλειας και ανάπαυσης.
Ανατολικά των οικιστικών καταλοίπων έχουν ερευνηθεί και τάφοι, ως επί το πλείστον κεραμοσκεπείς. Η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας και η δημοσίευση των αποτελεσμάτων θα καταστήσει σαφές αν πρόκειται για εκτεταμένο οικισμό (πιο πιθανό) ή μεμονωμένες πολυτελείς αγροικίες κοντά στη θάλασσα.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 113-117· Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ 23 (1968), Β´1 Χρον., σ. 162· του ιδίου, ΑΔ 25 (1970), Β´1 Χρον., σ. 194, 196· Ν. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Ηλιακά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1979, σ. 387-388· Γ. ΧΑΤΖΗ, ΑΔ 46 (1991), Β´1 Χρον., σ. 134. Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ 54 (1999), Β´1 Χρον., σ. 244. Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, «Βαλανεία και Θέρμες στην Ηλεία», Ηλειακή Πρωτοχρονιά 2008, σ. 29-45.

71. Σκουροχώρι 

Θέση: στη θέση «Σκαλί» αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών διανοίξεως αποστραγγιστικής αύλακος δύο κεραμοσκεπείς σαμαρωτοί τάφοι ρωμαϊκής εποχής. Στον τάφο 1 υπήρχαν μόνο ίχνη από τα οστά του νεκρού ενώ ο τάφος 2 περιείχε χάλκινη περόνη τοποθετημένη στη λεκάνη του νεκρού, και εξωτερικά του τάφου βρέθηκε υδρία σωζόμενη κατά το ήμισυ.
Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ25 (1970), Β1 Χρον., σ. 194.

72. Σμέρνα 

Θέση: στην κορυφή του βουνού οικισμός ελληνορωμαϊκών χρόνων και μεσαιωνικών. Νόμισμα ρωμαϊκών χρόνων παρέδωσε κάτοικος της περιοχής.
Βιβλιογραφία: N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 169· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ51 (1996), Β1 Χρον., σ.193.

73. Τρυπητή 

Θέση: στη θέση «Κάστρο» επί λοφίσκου απλώνονται αρχιτεκτονικά και κεραμικά λείψανα (πρώην Μπιτζιμπάρδι) αρχαίας πόλης που χρονολογείται από τα κλασικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Πιθανόν ανήκουν στο αρχαίο Στυλάγγιον, αν και έχει προταθεί η ταύτιση με την αρχαία πόλη Ύπανα. Δεν έχει διενεργηθεί έως τώρα ανασκαφική έρευνα, πλην μερικών σωστικών από την τοπική Εφορεία.
Βιβλιογραφία: Ν. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Ηλιακά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1979, σ. 236· AJA 65 (1961)· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΠAE 1955, σ. 244· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ. 162.

74. Φειά/ Άγιος Ανδρέας 

Θέση: στον κόλπο του Αγίου Ανδρέα Κατακόλου, όπου και το αρχαίο λιμάνι Φειάς, έχει γίνει υποβρύχια διερεύνηση των λειψάνων της πόλεως που χρονολογείται από τα αρχαϊκά έως και τα υστερορρωμαϊκά χρόνια. Από τη θαλάσσια περιοχή του Αγίου Ανδρέα, όπου εντοπίζεται η αρχαία πόλη Φειά προέρχεται τμήμα αμφορέα (ΒΕ1013) ρωμαϊκών χρόνων, το οποίο βρήκε και παρέδωσε κάτοικος Πύργου. Επίσης από την ίδια περιοχή προέρχονται και λίγα όστρακα ρωμαϊκών χρόνων, που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια αυτοψίας πλησίον της παραλίας.

Βιβλιογραφία: Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 110-112· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ,ΑΕ 1957, σ.31· Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ16 (1960), Β1 Χρον., σ.126· AJA 69 (1965), σ.224 αναφορά στησυνεχή κατοίκηση του χώρου στο Ποντικόκαστρο.

75. Φιγάλεια 

Θέση: στο ΝΔ άκρο της Αρκαδίας βρισκόταν η σημαντικότατη αρχαία πόλη της Φιγάλειας.

Πολλά ιερά, αγορά, οικοδομήματα και ναοί αναφέρονται από τους αρχαίους συγγραφείς ότι βρίσκονταν εντός των τειχών της πόλης. Ωστόσο και εκτός των τειχών σωστικές ανασκαφές της τοπικής Εφορείας φέρνουν στο φως συνεχώς νέες θέσεις, όπως τάφοι, ή κτηριακά κατάλοιπα, χρονολογούμενα στη ρωμαϊκή εποχή. Κατά τις εργασίες διάνοιξης κοινοτικής οδού απεκαλύφθη κιβωτιόσχημος τάφος εντός του οποίου ανευρέθη λύχνος και όστρακα ρωμαϊκών χρόνων.

Στη θέση «Δεντρούλι» εντοπίστηκαν δύο κιβωτιόσχημοι συλημένοι τάφοι, από τους οποίους προέρχονται όστρακα ρωμαϊκής εποχής. Ίχνη επιχρίσματος διατηρήθηκαν στα τοιχώματά τους.

Επίσης ληνοί έχουν ερευνηθεί σε διάφορα σημεία της αρχαίας πόλης, ως επί το πλείστον όμως χρονολογούνται στα βυζαντινά χρόνια4.

Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ19 (1964), Β1 Χρον., σ.178· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ.157· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ47 (1992), Β1 Χρον., σ.118· AR 1997-1998, σ.51· BCH 122 (1998), σ.771.

76. Φλόκα 

Θέση: Κατά τις σκαπτικές εργασίες κατασκευής ρείθρων της οδού Φλόκα- Ολυμπίας ανευρέθη εντυπωσιακός χάλκινος ανθρωποταυρικός κρουνός, που προήλθε από κατεστραμμένο κατά το παρελθόν κτίσμα (κρήνη), που χρονολογείται στο α΄ ήμισυ του -1ου αι. Δύο πήλινοι λύχνοι ύστερων ρωμαϊκών χρόνων, που αποτελούν παράδοση ιδιώτη. Ο ένας προέρχεται από τη θέση «Αγκώνα».
Εκτεταμένα κατάλοιπα λουτρού έχουν βρεθεί στη θέση «Πανούκλα». Το βαλανείο καταλαμβάνει έκταση περίπου ενός στρέμματος και αποτελείται συνολικά από ένδεκα χώρους, ενώ επεκτείνεται και σε παρακείμενα αγροκτήματα, που δεν έχουν ερευνηθεί. Οι χώροι που ταυτίστηκαν με βεβαιότητα είναι το αποδυτήριο, το tepidarium, ο χώρος εφίδρωσης (laconicum), καθώς και οι χώροι ψυχρού (frigidarium) και θερμού λουτρού (caldaria). Το λουτρό διαθέτει στο βόρειο τμήμα του και μεγάλη υπαίθρια κυκλική δεξαμένη, διαμέτρου 6,80μ. (piscina). Το βαλανείο του Φλόκα χρησιμοποιήθηκε κατά τον +3ο αι., όπως μαρτυρούν τα κινητά ευρήματα (κεραμική και νόμισμα Ουαλέντος). Επίσης γύρω από το βαλανείο εντοπίστηκαν και λείψανα οικιών, που όμως δεν έχουν ερευνηθεί.
Βιβλιογραφία: Γ.Α. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ 25 (1970), Β1 Χρον., σ.190, 194· του ιδίου, «Χαλκούς κρουνός εξ Ολυμπίας», ΑΔ29 (1969), Α Μελ., σ.132-142· του ιδίου, ΑΔ27 (1972), Β1 Χρον., σ.269. Θ. ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ, ΑΔ 28 (1973), Β1 Χρον., σ.199-201, πίν. 164, 165γ.

77. Φρίξα- Παλιοφάναρο 

Θέση: η αρχαία πόλη Φρίξα (Παυσ., Ηλιακά, VI, 21, 6) βρισκόταν στην αριστερή όχθη του Αλφειού, στην Τριφυλία. Ο Ηρόδοτος την αναφέρει ως μία από τις έξι πόλεις που ίδρυσαν οι φυγάδες Μινύες από τη Λήμνο. Τα ερείπιά της ταυτίζονται από μελετητές με τα οικιστικά κατάλοιπα που εντοπίζονται επί δυσπρόσιτου κωνικού λόφου, κοντά στο σημερινό ομώνυμο χωριό ανατολικά της Ολυμπίας. Όστρακα και κεραμίδες ρωμαϊκής εποχής προέρχονται από τη θέση «Παλιοφάναρο», γνωστή και για την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια. Βρίσκεται απέναντι από το ιερό της Ολυμπίας. Τα τελευταία ευρήματα, τεμάχια κεραμίδων και όστρακα ρωμαϊκών χρόνων, προέρχονται από το χώρο όπου κατασκευάστηκαν παιδικές κατασκηνώσεις.
Βιβλιογραφία: Γ.ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ,Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ.155-156· N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά, 1973, σ.170· BCH111 (1987) II, σ.535· Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ54 (1999), Β1 Χρον., σ.242.

78. Χαριά 

Θέση: εντός πίθου ανευρέθη θησαυρός εξ αρκετών χιλιάδων μικρών χαλκών νομισμάτων, των πλείστων ρωμαϊκής εποχής.
Βιβλιογραφία: Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΠΑΕ 1955, σ.244.

79. Ώλενα 

Θέση: η περιοχή είναι γνωστή κυρίως για τις Βυζαντινές αρχαιότητες και την Επισκοπή της. Στη θέση «Βαγένι» ερευνήθηκαν τέσσερις κεραμοσκεπείς τάφοι κατεστραμμένοι. Τα όστρακα που συγκεντρώθηκαν από τη γύρω περιοχή χρονολογούνται στην υστεροελληνιστική- ρωμαϊκή περίοδο. Από τη θέση «Επισκοπή» προέρχονται όστρακα ρωμαϊκών χρόνων προερχόμενα από κεραμοσκεπείς τάφους που καταστράφηκαν κατά τις εργασίες διάνοιξης αγροτικού δρόμου.
Βιβλιογραφία: Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ52 (1997), Β1 Χρον., σ.258· Ο.ΒΙΚΑΤΟΥ, ΑΔ53 (1998), Β1 Χρον., σ.240· AR 49 (2002-2003), σ.38.

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, λόγω ελλείψεως ανασκαφικών δεδομένων, είναι πολύ δύσκολο να διαμορφωθεί εικόνα για τη μορφή, τις δραστηριότητες και τον χαρακτήρα των αγροικιών στην Ηλεία, δεδομένου ότι δεν έχει γίνει έρευνα στο σύνολο σχεδόν των περιπτώσεων, αλλά και όπου έχει γίνει δεν έχουν προς το παρόν δημοσιευθεί εκτενώς τα αποτελέσματα.

Ολυμπία Βικάτου

Ρωμαϊκές αγροικίες στην Ηλεία

VILLAE RUSTICAE FAMILY AND MARKET-ORIENTED FARMS IN GREECE UNDER ROMAN RULE Proceedings of an international congress held at Patrai, 23-24 April 2010 Edited by A.D. RIZAKIS, I.P. TOURATSOGLOU

1. Παυσ. V. 16, 8, VI. 22, 8· Στράβ. 353 και 357· Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων, 1924, σ. 108-109.

2. Ul. KAHRSTEDT, Das Wirtschaftliche Gesicht Griechenlands in der Kaiserzeit. (Kleinstadt, villa und domäne), Berne 1954, σ. 234-246.

3. Ομοίως Μ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, «Αγροικίες Πατραϊκής», στο P.N. DOUKELIS, L.G. MENDONI (επιμ.), Structures Rurales et Sociétés Antiques. Actes du Colloque de Corfu, 14-16 mai1992. Besançon 1994 σ. 405-424, ιδιαίτ. σ. 406.

4. Οι Φιγαλείς θεωρούνταν από τους αρχαίους ως φιλοπότες, βλ. σχετικώς Ξ. ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗ, «Ληνοί της Φιγάλειας», στο Γ.Α. ΠΙΚΟΥΛΑΣ, Οἶνον Ἱστορῶ Ι, Αμπελοοινική ιστορία και Αρχαιολογία της ΒΔ Πελοποννήσου, Πρακτικά επιστημονικού Συμποσίου, Κτήμα Μερκούρη, Κορακοχώρι Ηλείας, Αθήνα 2001, σ. 53-57.

BIBLIOGRAPHY

Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, «Παράκαμψη Ολυμπίας. Ευρήματα σωστικών ανασκαφών», στο Πρακτικά Z΄Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πύργος/ Γαστούνη/Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005, Aθήνα 2007, σ. 387-409

Ο. ΒΙΚΑΤΟΥ, «Βαλανεία και Θέρμες στην Ηλεία», Ηλειακή Πρωτοχρονιά 2008, σ. 29-45

N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, Οδηγός Αρχαιοτήτων Αρχαίας Τριφυλίας, Ολυμπιακά Χρονικά 1973

J. COLEMAN, Excavations at Pylos in Elis, Hesperia Suppl. XXI (1986)

H. V. HERMANN, Olympia, Heiligtum und Wettkampfstatte, München

Ν. ΔΕΣΠΑΤΑΣ, «Λασιὼν μία σημαντικὴ πόλις ἐν τῇ ἠλειακῇ Ἀκρώρεια», Επετηρίδα Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, Α´, 1982, σ. 203-243

Π. ΘΕΜΕΛΗΣ, «Το μιλιάριο του Επιταλίου», ΑΕ 1969, Χρον., σ. 16-17

Ul. KAHRSTEDT, Das Wirtschaftliche Gesicht Griechenlands in der Kaiserzeit. (Kleinstadt, villa und domäne), Berne 1954

A. ΜΟΥΤΖΑΛΗ, «Η Ολυμπία κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο», στο Πρακτικά Ηλειακού Πνευματικού Συμποσίου Πύργος-Γαστούνη 1993, Αθήνα 1994, σ. 260-277

Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, Ἡ Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων

Γ.Α. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, «Χαλκούς κρουνός εξ Ολυμπίας», ΑΔ 29 (1969), Α´ Μελ., σ. 132-142

Ε. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, «Περιοχή Σαμικού. Αρχαιολογικές ενδείξεις κατοικήσεως στα ιστορικά χρόνια», Επετηρίς Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, Β, 1983, σ. 287-306

Ν, ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Ηλιακά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1979

U. SINN, «Η εξέλιξη της Ολυμπίας στην ύστερη αρχαιότητα», στο Γ.Α. ΠΙΚΟΥΛΑΣ, Οἶνον ἱστορῶ I, Αμπελοοινική ιστορία και Αρχαιολογία της ΒΔ Πελοποννήσου, Πρακτικά επιστημονικού Συμποσίου,

Κτήμα Μερκούρη, Κορακοχώρι Ηλείας, Αθήνα 2001, σ. 25-29·, σ. 25-29

Olympia Vicatou, ROMAN FARMHOUSES IN ELIS

Archaeological evidence for roman Elis has been based mainly on random finds of pottery or glass vessels and coins, while some spotted architectural remains (walls, roof tiles) have not been excavated, with the exception of some graves. Isolated buildings far away from the known urban centers and small groups of graves, belonging obviously to their inhabitants, suggest the presence of farmhouses. In addition, the catalogue of the present paper includes all sites with finds indicating agricultural production (olive oil presses, loom weights, storage vessels or rooms) and workshop activities (glasswork). Over the last years excavations are conducted at two sites, providing new data on the habitation of the area during the roman period. Two residential buildings and a lavish bath complex consisting of 17 rooms were uncovered at Skafidia, where Iardanos River flows into the Ionia Sea. It is not clear yet whether they are maritime villas or they belong to an unknown urban site. At Miraka, 2 km east of the sanctuary of Olympia, two roman sites have been traced: at Fragonisi location, where 50 graves belonging to the officials of the Sanctuary have been excavated, covering the period from the 1st to the 4th c. AD and at Velmacheika location, where two residential buildings came to light and close to them 9 graves dated to the second half of the 1st c. AD.