Ανατολικά και σε απόσταση 110μ. από τον ναό της Αθηνάς Μακίστου σώζεται σε ερειπιώδη μορφή η «Κόκκινη» εκκλησιά.[1][2]
Ο Γιαλούρης αναφέρει ότι: «στο δρόμο από Κρέστενα προς Μάζι λίγο πριν από χωριό συναντά κανείς άφθονα ερείπια παλαιοχριστιανικής Βασιλικής»[3].
Από τον Meyer και άλλους, αναφέρεται ως πρωτοβυζαντινή τρίκλιτη βασιλική[4].
Την ονομασία της την οφείλει στη χρήση μεγάλου αριθμού πλίνθων, η οποία συναντάται στο Βουλγαρέλι της Άρτας, στην Κόκκινη Παναγιά της Κόνιτσας και αλλού. Για την οικοδόμησή της στα μεσαιωνικά χρόνια είχε χρησιμοποιηθεί υλικό από τον γειτονικό ναό της Αθηνάς Μακίστου[5].
Η εκκλησία κτίστηκε σε δύο φάσεις επί των ερειπίων ενός παλαιότερου κτηρίου, το οποίο αναφέρεται ως πρωτοβυζαντινή τρίκλιτη βασιλική, χωρίς όμως να υπάρχουν μέχρι στιγμής ασφαλείς μαρτυρίες[6]. Από αυτήν προέρχεται τμήμα οικοδομικού υλικού, ενώ πιθανόν διατηρείται in situ γωνιόλιθος μεταξύ της νότιας και κεντρικής αψίδας, όπως και το πλακόστρωτο δάπεδο ανατολικά του ναού.
Στη βυζαντινή περίοδο ανιχνεύονται δύο κατασκευαστικές φάσεις: Στην πρώτη ανεγέρθηκε ένας μονόχωρος ξυλόστεγος πυρήνας με πεταλοειδή αψίδα, χωρίς νάρθηκα. Η είσοδος βρισκόταν στη δυτική πλευρά του ναού. Οι διαστάσεις του κτηρίου χωρίς την αψίδα ήταν 10,5x 5,5μ. και μας παραπέμπουν στη συνήθη αναλογία 2:1 του τύπου αυτών των ναών.
Στη δεύτερη φάση οικοδομήθηκε ο νάρθηκας και τα πλάγια κλίτη.
Ο ναός είχε τρεις εισόδους: Από μία σε κάθε άκρο του εγκάρσιου άξονα και μία στη δυτική πλευρά. Οι είσοδοι είχαν πρόπυλα, τα οποία ήταν συνήθη στην παλαιοχριστιανική περίοδο, όπως και στη βασιλική της Ολυμπίας[7]. Στο κέντρο υψώθηκε τρούλος, ενώ τα πλάγια κλίτη απέληγαν ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια.
Ο ναός διαθέτει σύνθρονο[8] στην κεντρική αψίδα, αποτελούμενο από τρεις αναβαθμούς από πλακοειδείς πέτρες. Μία καθέδρα, οι υποδοχές της οποίας σώθηκαν, υπήρχε στο μέσον του ναού. Η καθέδρα έχει δύο αναβαθμούς που αντιστοιχούν στο πόδιο και στην έδρα. Η ύπαρξή της, θα μπορούσε να αποδώσει στον ναό την λειτουργία επισκοπής, ωστόσο αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δεδομένα.
Οι προσθήκες της δεύτερης φάσης μετέτρεψαν τον ναό από μονόχωρο δρομικό σε σταυροειδή εγγεγραμμένο και ειδικότερα σε έναν μεταβατικό[9] σταυροειδή, καθώς συγκεντρώνει πρώιμα τυπολογικά χαρακτηριστικά λόγω της μετασκευής παλαιότερου κτηρίου. Η μορφολογική σύνθεση αυτών των χαρακτηριστικών τοποθετεί πιθανότατα την χρονολόγηση του ναού στον 9ο- 10ο αι.
Η μετατροπή ενός απλού μονόχωρου ναού σε μεγάλων διαστάσεων σταυροειδή εγγεγραμμένο με σύνθρονο και καθέδρα, εφόσον δεν συσχετίζεται με τη λειτουργία του ως επισκοπής, πρέπει να ενταχθεί στην ευρύτερη αναδιοργάνωση της περιοχής στους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Ως εκ τούτου, πρόκειται για τον αρχαιότερο «μεταβατικό» σταυροειδή εγγεγραμμένο στον Μοριά.
[1] Χρίστος Α. Λιάγκουρας: "Το πολιτιστικό απόθεμα της Επαρχίας Ολυμπίας από τους Προϊστορικούς
έως τους Νεότερους χρόνους και η διαχείρισή του ως μοχλός βιώσιμης ανάπτυξης της περιοχής". Σελ:140[2] Αθανασούλης Δ., 2006, Η ναοδομία στην Επισκοπή Ωλένης κατά την μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. 213-224.
[3] Γιαλούρης 1973α, 171.
[4] Meyer 1957, 45.- Speich 1980, 343.-Τριάντη 1985, 18.-Λαμπροπούλου 1991, 288.-Αvraméa 1997, 198, αρ. 257 (5ος- 6ος αι.).-Νακάσης 2004, 27, υποσημ.5.
[5] Τριάντη 1985, 18.
[6] Αθανασούλης Δ., 2006, Η ναοδομία στην Επισκοπή Ωλένης κατά την μέση και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. 2006, 223.
[7] Βελισσαρίου Π., 1980, «Σχόλιον εἰς ἐπιγραφῆν τῆς Βασιλικῆς τῆς Ἀρχαίας Ὁλυμπίας», Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Ηλειακών Σπουδών, Πύργος 23- 26 Νοεμβρίου 1978, Αθήνα, 160, εικ.1.
[8] Το σύνθρονο είναι παλαιοχριστιανικό μέλος του εξοπλισμού των ναών, αλλά επιβιώνει και αργότερα: Βοκοτόπουλος 1978, 276.-Βοκοτόπουλος 19922, 135-136. Σύνθρονο με επισκοπικό θρόνο υπάρχει στην παλαιοχριστιανική βασιλική της Ολυμπίας: Βαραλής 2000, 102.
[9] Οι «μεταβατικοί» σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί χαρακτηρίζονται από την κάλυψη των χώρων με ημικυλινδροκούς θόλους και έχουν στενές διόδους για την επικοινωνία του διαμήκους σκέλους του σταυρού με τα γωνιαία διαμερίσματα. Στην περιοχή που εξετάζουμε, στον τύπο αυτό ανήκει και η Παναγία της Κοπάνιτσας στο Κρυονέρι Φιγαλείας. Ο μεγαλύτερος αριθμός αυτών των ναών εντοπίζεται στη Ν. Ελλάδα και στα νησιά του Αιγαίου. Στην Πελοπόννησο αναφέρονται πέντε τέτοιοι ναοί συμπεριλαμβανομένου του ανωτέρω στη Φιγάλεια: Βοκοτόπουλος 19922, 117-126, 245-247.- Αθανασούλης 2006, 253.
