Στο παρόν άρθρο μας θα έχουμε την ευκαιρία να εξετάσουμε κάποια περιστατικά του Πελοποννησιακού Πολέμου, στα οποία η δράση και η συμμετοχή των Μεσσηνίων υπήρξε σημαίνουσα. Ένα πρωταρχικό σχόλιο που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι ότι, όσες φορές ο Θουκυδίδης αναφέρεται στους Μεσσηνίους και την συμμετοχή τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, δεν έχει κανένα αρνητικό σχόλιο. Θα λέγαμε μάλλον πως υποκρύπτεπται μία ανέκφραστη εκτίμηση για την ανδρεία τους και την πιστότητα στην συμμαχία τους με τους Αθηναίους.
Οι Μεσσήνιοι είχαν μία προαιώνια έχθρα με τους Σπαρτιάτες. Αν και αμφότεροι ήσαν Δωριείς, οι Σπαρτιάτες που εποφθαλμιούσαν την εύφορη μεσσηνιακή γη, επετέθησαν ως εισβολείς, κατέλαβαν την χώρα τους, και τους μετέβαλαν σε είλωτες. Οι Μεσσήνιοι υπέστησαν την καταπιεστική και σκληρή κυριαρχία των Σπαρτιατών. Πολλάκις επαναστάτησαν και η Ιστορία έχει καταγράψει μακροχρόνιους και αιματηρούς Μεσσηνιακούς Πολέμους. Σε κάθε ευκαιρία οι Μεσσηνίοι εξεγείροντο για να αποτινάξουν την ταπεινωτική σκλαβιά που τους είχαν επιβάλλει οι Σπαρτιάτες. Έτσι, εκμεταλλευόμενοι τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την Σπάρτη, ηύραν την ευκαιρία να εξεγερθούν (Θουκ. 1.101.2) και πραγματικά να απειληθεί και η ίδια η ύπαρξη της της Σπάρτης, εις την βοήθειαν της οποίας προσέτρεξε ο Αθηναίων Κίμων με Αθηναιους οπλίτες. Οι Μεσσήνιοι που είχαν οχυρωθεί στο φρούριο της Ιθώμης, εξαντλημένοι από την πολιορκία, αναγκάσθηκαν ναπαραδοθούν με τον όρον να γίνει σεβαστή η ζωή των μαχητών και να εγκαταλείψουν με τις οικογένειές τους την μεσσηνιακή γη (Θουκ. Ι.103.2). Έτσι, μετά τον Δ' Μεσσηνιακό Πόλεμο (περ. -469/ -463) οι Μεσσήνιοι ευρέθησαν εξόριστοι και πρόσφυγες από την πατρογονική τους γη, και με την μεσολάβηση των Αθηναίων, εγκαταστάθηκαν στην Ναύπακτο, όπως γράφει ο Θουκυδίδης (Ι.103.3): "αυτούς Αθηναίοι δεξάμενοι κατ' έχθος ήδη το Λακεδαιμονίων ες Ναύπακτον κατώκισαν, ην έτυχον ηρηκότες, νεωστί Λοκρών των Οζολών εχόντων".
Αυτοί λοιπόν οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου, εξ αιτίας του μίσους που έτρεφαν προς τους Σπαρτιάτες και της ευγνωμοσύνης προς τους Αθηναίους, όπως χαρακτηρικά γράφει ο Παυσανίας: " ενέκειτο σφίσι το ες Λακεδαιμονίους μίσος και την έχθραν ες αυτούς μάλιστα επεδείξαντο επί του γενομένου Πελοποννησίοις προς Αθηναίους πολέμου"(Παυσ. Μεσσηνιακά, IV.25.2-10). στάθησαν σταθερά στο πλευρό των Αθηναίων ως πιστοί, αφοσιωμένοι και ανδρείοι σύμμαχοι.
Μία πρώτη αναφορά της αναμείξεως των Μεσσηνίων της Ναυπάκτου στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, έχουμε κατά την διάρκεια της ναυμαχίας στον κόλπο της Ναυπάκτου το -429, όταν οι Αθηναιοι ηττήθησαν από τους Σπαρτιάτες και εκινδύνευαν τα αθηναϊκά πλοία να κυριευθούν από τους Σπαρτιάτες, τότε, οι Μεσσήνιοι, με αξιοθαύμαστη γενναιότητα, όπως μας περιγράφει ο Θουκυδίδης (ΙΙ.90.6), ώρμησαν μέσα στην θάλασσα και με τα όπλα στα χέρια κράτησαν τα κυριευθέντα αθηναϊκά πλοία που ήδη οι Λακεδαιμόνιοι είχαν αρχίσει να ρυμουλκούν.
Επίσης, λόγω της κοινής τους ομογλωσσίας με τους Σπαρτιάτες (αμφότεροι ωμιλούσαν την δωρική διάλεκτο), οι Μεσσήνιοι χρησιμοποιήθησαν από τους Αθηναίους σε ειδικές επιχειρήσεις με σκοπό να επιφέρουν σύγχιση και παραπλάνηση μεταξύ των εχθρικών στρατευμάτων. Έτσι, λ.χ. ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης κατά την διάρκεια των επιχειρήσεων εναντίον των Αμβρακιωτών, Δωριέων την καταγωγή, και αποίκων της Κορίνθου, το -426/5, εκμεταλλεύθηκε το γεγονός της δωρικής ομογλωσσίας και χρησιμοποίησε τους Μεσσηνίους της Ναυπάκτου σε μία νυκτερινή επιδρομή. Οι Μεσσήνιοι, μιλώντας την δωρική διάλεκτο, ξεγέλασαν τους Αμβρακιώτες, επετέθησαν και πολλούς εφόνευσαν, άλλους έτρεψαν σε φυγή (Θουκ. ΙΙΙ. 112,2-5).
Εφ' όσον το στρατήγημα αποδείχθηκε επιτυχές, οι Αθηναίοι σκέφθηκαν να το αξιοποιήσουν και σε άλλες περιπτώσεις. Έτσι, οι Αθηναίοι ακολουθώντας την εισήγηση του στρατηγού Δημοσθένους, αποφάσισαν να οχυρώσουν την Πύλο, την οποία είχαν καταλάβει από τους Λακεδαιμονίους (-425), και να εγκαταστήσουν εκεί Μεσσηνίους από την Ναύπακτο, οι οποίοι θα είχαν την δυνατότητα αξιοποιούντες την δωρική ομογλωσσία, να λεηλατούν τηνν περιοχή και να κάνουν ξαφνικές επιδρομές κατά των Λακεδαιμονίων : " Της γαρ Πύλου φυλακήν κατεστήσαντο, και οι εκ Ναυπάκτου Μεσσήνιοι ως ες πατρίδα ταύτην (έστι γαρ η Πύλος της Μεσσηνίδος ποτέ ούσης γης) πέμψαντες σφων αυτών τους επιτηδειοτάτους ελήζοντό τε την Λακωνικήν και πλείστα έβλαπτον ομόφωνοι όντες" (Θουκ. IV .41.2).
Οι καταδρομικές δράσεις των Μεσσηνίων φαίνεται πως είχαν αποτέλεσμα, καθώς οι Σπαρτιάτες ήσαν ασυνήθιστοι σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις, πολλοί είλωτες αυτομολούσαν στις τάξεις των Μεσσηνίων. Τόσο πολύ θορυβήθησαν οι Σπαρτιάτες ώστε έστειλαν πρεσβεία στους Αθηναίους ζητώντας τους όρους ειρήνης με την προϋπόθεση να απομακρυνθούν οι Μεσσήνιοι από την Πύλο. Οι Αθηναίοι όμως ζητούσαν περισσότερα και έτσι απέπεμψαν τους Σπαρτιάτες πρεσβευτές άπραγους (Θουκ. IV.41,3-4).Εν τέλει, οι ευσεβείς πόθοι του Δημοσθένους και οι φόβοι των Σπαρτιατών ότι η δράση των Μεσσηνίων στην Πύλο θα οδηγούσε σε γενικευμένη εξέγερση των ειλώτων, δεν επαληθεύθησαν.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, εάν είχαν γίνει δεκτές οι προτάσεις των Σπαρτιατών για συνθήκη ειρήνης με μόνους όρους την απομάκρυνση των Μεσσηνίων από την Πύλο και την επιστροφή των αιχμαλωτισθέντων Λακεδαιμονίων της Σφακτηρίας, ο πόλεμος θα είχε λήξει πρόωρα και με νίκη των Αθηναίων. Οι τελευταίοι όμως, υπό την παρότρυνση του δημαγωγού Κλέωνος, απέρριψαν τις προτάσεις, έχασαν την ευκαιρία τους, και εν τέλει, επειδή επιθυμούσαν πολλά περισσότερα, στην εξέλιξη του πολέμου έχασαν τα πάντα.
Η δράση των Μεσσηνίων στην Πύλο με επιδρομές και ληστείες στην Λακωνική γη συνεχίσθησαν μέχτι το θέρος του -421, ώσπου, με την συνομολόγηση της "Ειρήνης του Νικία", οι Σπαρτιάτες απαίτησαν από τους Αθηναίους να απομακρυνουν τους Μεσσηνίους από την Πύλο και να τους εγκαταστήσουν στην Κεφαλληνία (Θουκ. V.35.7). Μόλις δυόμισι χρόνους μετά, τον χειμών του -419/8, οι Αθηναίοι με πρόταση του Αλκιβιάδου, κατήγγειλαν την Σπάρτη για παραβίαση της "Ειρήνης του Νικία", και επανέφεραν τους Μεσσηνίους στην Πύλο, για να συνεχίσουν τις καταδρομικές τους επιχειρήσεις εναντίον των Σπαρτιατών (Θουκ. V. 56.3). Η δράση των Μεσσηνίων συνεχίσθηκε έως το -415, έτος που ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης τους ζήτησε να λάβουν μέρος στην Σικελική εκστρατεία (Θουκ. VII. 31.2). "Και οι Μεσσήνιοι νυν καλούμενοι εκ Ναυπάκτου και εκ Πύλου τότε υπ' Αθηναίων εχομένης ες τον πόλεμον παρελήφθησαν" (Θουκ. VII. 57.8).
Επαμεινώνδας
Καθώς προχωρούσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και εξελισσόταν δυσμενώς για τους
Αθηναίους, και οι Μεσσήνιοι υπέστησαν τις ανάλογες αρνητικές συνέπειες. Το -409 οι Μεσσήνιοι αποχώρησαν από την Πύλο κατόπιν συμφωνίας, όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφών: "τω δ' αυτώ χρόνω και Λακεδαιμόνιοι τους εις το Κορυφάσιον των ειλώτων αφεστώντας εκ Μαλέας υποσπόνδους αφήκαν" (Ελληνικά Ι.12.18). Μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς οι Σπαρτιάτες ηύραν την ευκαιρία να διώξουν τους Μεσσηνίους και από την Ναύπακτο (Ξενοφώντος ΕλληνικάIV.26.2 και X.38.10). Οι εκδιωχθέντες Μεσσήνιοι κατέφυγαν στην Σικελία, στην παλαιά τους αποικία Μεσσήνη, και το Ρήγιον, άλλοι υπό την ηγεσία του στρατηγού Κόμωνος, ( ο οποίος ήταν ο Μεσσήνιος στρατηγός των συμπατριωτών του στην Πύλο) κατέληξαν στην Λιβύη (Παυσανίας, IV. 26.2).
Πρόσφυγες και κυνηγημένοι οι Μεσσήνιοι , μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, γνώρισαν την εκδικητική μανία των νικητών Σπαρτιατών, και αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τον κυρίως ελλαδικό χώρο.
Μετά από μίαν τριακονταετίαν περίπου, οι Μεσσήνιοι επέστρεψαν στα πατρογονικά τους εδάφη της μεσσηνιακής γης, όταν ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας νίκησε τους Σπαρτιάτες και συνήγαγε τους εξορίστους Μεσσηνίους και τους εγκατέστησε στην νεο-ιδρυθείσα πόλη της Μεσσήνης (-370/69), όπως μας πληροφορεί ο Διόδωρος (XV.66.1). Καθώς η δύναμη της πάλαι ποτέ ηγέτιδος πόλεως της Σπάρτης έφθινε, η πόλη της Μεσσήνης επρόκειται να γνωρίσει χρόνους ακμής. Οι Μεσσήνιοι είχαν επιστρέψει στην γη τους δικαιωμένοι και δυνατοί.
Κύριλλου Κεφαλόπουλου, Ιστορικού- αρχιμανδρίτη
Αριστομένης ο Μεσσήνιος
Οι Μεσσήνιοι είχαν μία προαιώνια έχθρα με τους Σπαρτιάτες. Αν και αμφότεροι ήσαν Δωριείς, οι Σπαρτιάτες που εποφθαλμιούσαν την εύφορη μεσσηνιακή γη, επετέθησαν ως εισβολείς, κατέλαβαν την χώρα τους, και τους μετέβαλαν σε είλωτες. Οι Μεσσήνιοι υπέστησαν την καταπιεστική και σκληρή κυριαρχία των Σπαρτιατών. Πολλάκις επαναστάτησαν και η Ιστορία έχει καταγράψει μακροχρόνιους και αιματηρούς Μεσσηνιακούς Πολέμους. Σε κάθε ευκαιρία οι Μεσσηνίοι εξεγείροντο για να αποτινάξουν την ταπεινωτική σκλαβιά που τους είχαν επιβάλλει οι Σπαρτιάτες. Έτσι, εκμεταλλευόμενοι τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την Σπάρτη, ηύραν την ευκαιρία να εξεγερθούν (Θουκ. 1.101.2) και πραγματικά να απειληθεί και η ίδια η ύπαρξη της της Σπάρτης, εις την βοήθειαν της οποίας προσέτρεξε ο Αθηναίων Κίμων με Αθηναιους οπλίτες. Οι Μεσσήνιοι που είχαν οχυρωθεί στο φρούριο της Ιθώμης, εξαντλημένοι από την πολιορκία, αναγκάσθηκαν ναπαραδοθούν με τον όρον να γίνει σεβαστή η ζωή των μαχητών και να εγκαταλείψουν με τις οικογένειές τους την μεσσηνιακή γη (Θουκ. Ι.103.2). Έτσι, μετά τον Δ' Μεσσηνιακό Πόλεμο (περ. -469/ -463) οι Μεσσήνιοι ευρέθησαν εξόριστοι και πρόσφυγες από την πατρογονική τους γη, και με την μεσολάβηση των Αθηναίων, εγκαταστάθηκαν στην Ναύπακτο, όπως γράφει ο Θουκυδίδης (Ι.103.3): "αυτούς Αθηναίοι δεξάμενοι κατ' έχθος ήδη το Λακεδαιμονίων ες Ναύπακτον κατώκισαν, ην έτυχον ηρηκότες, νεωστί Λοκρών των Οζολών εχόντων".
 |
| Πύργος - παρατηρητήριο στα τείχη της αρχαίας Μεσσήνης. |
Αυτοί λοιπόν οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου, εξ αιτίας του μίσους που έτρεφαν προς τους Σπαρτιάτες και της ευγνωμοσύνης προς τους Αθηναίους, όπως χαρακτηρικά γράφει ο Παυσανίας: " ενέκειτο σφίσι το ες Λακεδαιμονίους μίσος και την έχθραν ες αυτούς μάλιστα επεδείξαντο επί του γενομένου Πελοποννησίοις προς Αθηναίους πολέμου"(Παυσ. Μεσσηνιακά, IV.25.2-10). στάθησαν σταθερά στο πλευρό των Αθηναίων ως πιστοί, αφοσιωμένοι και ανδρείοι σύμμαχοι.
Μία πρώτη αναφορά της αναμείξεως των Μεσσηνίων της Ναυπάκτου στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, έχουμε κατά την διάρκεια της ναυμαχίας στον κόλπο της Ναυπάκτου το -429, όταν οι Αθηναιοι ηττήθησαν από τους Σπαρτιάτες και εκινδύνευαν τα αθηναϊκά πλοία να κυριευθούν από τους Σπαρτιάτες, τότε, οι Μεσσήνιοι, με αξιοθαύμαστη γενναιότητα, όπως μας περιγράφει ο Θουκυδίδης (ΙΙ.90.6), ώρμησαν μέσα στην θάλασσα και με τα όπλα στα χέρια κράτησαν τα κυριευθέντα αθηναϊκά πλοία που ήδη οι Λακεδαιμόνιοι είχαν αρχίσει να ρυμουλκούν.
Επίσης, λόγω της κοινής τους ομογλωσσίας με τους Σπαρτιάτες (αμφότεροι ωμιλούσαν την δωρική διάλεκτο), οι Μεσσήνιοι χρησιμοποιήθησαν από τους Αθηναίους σε ειδικές επιχειρήσεις με σκοπό να επιφέρουν σύγχιση και παραπλάνηση μεταξύ των εχθρικών στρατευμάτων. Έτσι, λ.χ. ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης κατά την διάρκεια των επιχειρήσεων εναντίον των Αμβρακιωτών, Δωριέων την καταγωγή, και αποίκων της Κορίνθου, το -426/5, εκμεταλλεύθηκε το γεγονός της δωρικής ομογλωσσίας και χρησιμοποίησε τους Μεσσηνίους της Ναυπάκτου σε μία νυκτερινή επιδρομή. Οι Μεσσήνιοι, μιλώντας την δωρική διάλεκτο, ξεγέλασαν τους Αμβρακιώτες, επετέθησαν και πολλούς εφόνευσαν, άλλους έτρεψαν σε φυγή (Θουκ. ΙΙΙ. 112,2-5).
Εφ' όσον το στρατήγημα αποδείχθηκε επιτυχές, οι Αθηναίοι σκέφθηκαν να το αξιοποιήσουν και σε άλλες περιπτώσεις. Έτσι, οι Αθηναίοι ακολουθώντας την εισήγηση του στρατηγού Δημοσθένους, αποφάσισαν να οχυρώσουν την Πύλο, την οποία είχαν καταλάβει από τους Λακεδαιμονίους (-425), και να εγκαταστήσουν εκεί Μεσσηνίους από την Ναύπακτο, οι οποίοι θα είχαν την δυνατότητα αξιοποιούντες την δωρική ομογλωσσία, να λεηλατούν τηνν περιοχή και να κάνουν ξαφνικές επιδρομές κατά των Λακεδαιμονίων : " Της γαρ Πύλου φυλακήν κατεστήσαντο, και οι εκ Ναυπάκτου Μεσσήνιοι ως ες πατρίδα ταύτην (έστι γαρ η Πύλος της Μεσσηνίδος ποτέ ούσης γης) πέμψαντες σφων αυτών τους επιτηδειοτάτους ελήζοντό τε την Λακωνικήν και πλείστα έβλαπτον ομόφωνοι όντες" (Θουκ. IV .41.2).
Οι καταδρομικές δράσεις των Μεσσηνίων φαίνεται πως είχαν αποτέλεσμα, καθώς οι Σπαρτιάτες ήσαν ασυνήθιστοι σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις, πολλοί είλωτες αυτομολούσαν στις τάξεις των Μεσσηνίων. Τόσο πολύ θορυβήθησαν οι Σπαρτιάτες ώστε έστειλαν πρεσβεία στους Αθηναίους ζητώντας τους όρους ειρήνης με την προϋπόθεση να απομακρυνθούν οι Μεσσήνιοι από την Πύλο. Οι Αθηναίοι όμως ζητούσαν περισσότερα και έτσι απέπεμψαν τους Σπαρτιάτες πρεσβευτές άπραγους (Θουκ. IV.41,3-4).Εν τέλει, οι ευσεβείς πόθοι του Δημοσθένους και οι φόβοι των Σπαρτιατών ότι η δράση των Μεσσηνίων στην Πύλο θα οδηγούσε σε γενικευμένη εξέγερση των ειλώτων, δεν επαληθεύθησαν.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, εάν είχαν γίνει δεκτές οι προτάσεις των Σπαρτιατών για συνθήκη ειρήνης με μόνους όρους την απομάκρυνση των Μεσσηνίων από την Πύλο και την επιστροφή των αιχμαλωτισθέντων Λακεδαιμονίων της Σφακτηρίας, ο πόλεμος θα είχε λήξει πρόωρα και με νίκη των Αθηναίων. Οι τελευταίοι όμως, υπό την παρότρυνση του δημαγωγού Κλέωνος, απέρριψαν τις προτάσεις, έχασαν την ευκαιρία τους, και εν τέλει, επειδή επιθυμούσαν πολλά περισσότερα, στην εξέλιξη του πολέμου έχασαν τα πάντα.
Η δράση των Μεσσηνίων στην Πύλο με επιδρομές και ληστείες στην Λακωνική γη συνεχίσθησαν μέχτι το θέρος του -421, ώσπου, με την συνομολόγηση της "Ειρήνης του Νικία", οι Σπαρτιάτες απαίτησαν από τους Αθηναίους να απομακρυνουν τους Μεσσηνίους από την Πύλο και να τους εγκαταστήσουν στην Κεφαλληνία (Θουκ. V.35.7). Μόλις δυόμισι χρόνους μετά, τον χειμών του -419/8, οι Αθηναίοι με πρόταση του Αλκιβιάδου, κατήγγειλαν την Σπάρτη για παραβίαση της "Ειρήνης του Νικία", και επανέφεραν τους Μεσσηνίους στην Πύλο, για να συνεχίσουν τις καταδρομικές τους επιχειρήσεις εναντίον των Σπαρτιατών (Θουκ. V. 56.3). Η δράση των Μεσσηνίων συνεχίσθηκε έως το -415, έτος που ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης τους ζήτησε να λάβουν μέρος στην Σικελική εκστρατεία (Θουκ. VII. 31.2). "Και οι Μεσσήνιοι νυν καλούμενοι εκ Ναυπάκτου και εκ Πύλου τότε υπ' Αθηναίων εχομένης ες τον πόλεμον παρελήφθησαν" (Θουκ. VII. 57.8).
Επαμεινώνδας
Καθώς προχωρούσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και εξελισσόταν δυσμενώς για τους
Αθηναίους, και οι Μεσσήνιοι υπέστησαν τις ανάλογες αρνητικές συνέπειες. Το -409 οι Μεσσήνιοι αποχώρησαν από την Πύλο κατόπιν συμφωνίας, όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφών: "τω δ' αυτώ χρόνω και Λακεδαιμόνιοι τους εις το Κορυφάσιον των ειλώτων αφεστώντας εκ Μαλέας υποσπόνδους αφήκαν" (Ελληνικά Ι.12.18). Μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς οι Σπαρτιάτες ηύραν την ευκαιρία να διώξουν τους Μεσσηνίους και από την Ναύπακτο (Ξενοφώντος ΕλληνικάIV.26.2 και X.38.10). Οι εκδιωχθέντες Μεσσήνιοι κατέφυγαν στην Σικελία, στην παλαιά τους αποικία Μεσσήνη, και το Ρήγιον, άλλοι υπό την ηγεσία του στρατηγού Κόμωνος, ( ο οποίος ήταν ο Μεσσήνιος στρατηγός των συμπατριωτών του στην Πύλο) κατέληξαν στην Λιβύη (Παυσανίας, IV. 26.2).
Πρόσφυγες και κυνηγημένοι οι Μεσσήνιοι , μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, γνώρισαν την εκδικητική μανία των νικητών Σπαρτιατών, και αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τον κυρίως ελλαδικό χώρο.
Μετά από μίαν τριακονταετίαν περίπου, οι Μεσσήνιοι επέστρεψαν στα πατρογονικά τους εδάφη της μεσσηνιακής γης, όταν ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας νίκησε τους Σπαρτιάτες και συνήγαγε τους εξορίστους Μεσσηνίους και τους εγκατέστησε στην νεο-ιδρυθείσα πόλη της Μεσσήνης (-370/69), όπως μας πληροφορεί ο Διόδωρος (XV.66.1). Καθώς η δύναμη της πάλαι ποτέ ηγέτιδος πόλεως της Σπάρτης έφθινε, η πόλη της Μεσσήνης επρόκειται να γνωρίσει χρόνους ακμής. Οι Μεσσήνιοι είχαν επιστρέψει στην γη τους δικαιωμένοι και δυνατοί.
Κύριλλου Κεφαλόπουλου, Ιστορικού- αρχιμανδρίτη
Αριστομένης ο Μεσσήνιος
