Το χωριό Μάλθη βρίσκεται στο ορεινό τμήμα της επαρχίας Τριφυλλίας του νομού Μεσσηνίας. Το όνομα του χωριού επί τουρκοκρατίας, και έτσι όπως επεκράτησε μέχρι το 1927, οπότε άρχισαν οι ανασκαφές της προϊστορικής ακρόπολης της Μάλθης, ήταν Μποντιάς και μέχρι το 1912 η κοινότητα μαζί με το γειτονικό χωριό Βυδίσοβα (σημερινή Δροσοπηγή) αποτελούσαν τμήμα της κοινότητας Αετού.
Στο νότιο άκρο του όρους Ραμοβούνι και 1,5 χλμ δυτικά του χωριού Βασιλικό, συναντάμε την προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης μήκους 138μ. και πλάτους 82μ. Η ακρόπολη βρίσκεται στο ΝΑ άκρο της κοιλάδας Σουλιμά και είχε θέα στον κάμπο. Η ακρόπολη άκμασε κατά την Μεσοελλαδική και Μυκηναϊκή εποχή.
Το Πάσχα του 1926 ο Σουηδός αρχαιολόγος Mattias Natan Valmin επισκέφτηκε την βόρεια Μεσσηνία εξερευνώντας την περιοχή από τον Μελιγαλά μέχρι και τον Κυπαρισσιακό κόλπο. Η περιοχή αυτή ενώ έδειχνε να είναι γεμάτη με αρχαιότητες ιδιαίτερα της Προϊστορικής περιόδου, ήταν ωστόσο ουσιαστικά ανεξερεύνητη αρχαιολογικά ως τότε. Στο χωριό Δροσοπηγή (πρώην Βυδίσοβα) ο Valmin γνώρισε τον δάσκαλο Σωτήρη Παπαντωνόπουλο. Ο αρχαιόφιλος δάσκαλος με τις γνώσεις του και τον ενθουσιασμό του έμελλε να προσφέρει πολύτιμη βοήθεια στον Σουηδό αρχαιολόγο. Την Κυριακή του Πάσχα ο Παπαντωνόπουλος οδήγησε τον Valmin σε δύο τύμβους. Του ανέφερε ότι είχε ακούσει διηγήσεις για εύρεση πολύτιμων αντικειμένων εντός τους ενώ στην κορυφή του λόφου πάνω από τους τύμβους του ανέφερε την ύπαρξη παλαιών πέτρινων κατασκευών. Εξετάζοντας τους τύμβους ο Valmin κατάλαβε αμέσως ότι επρόκειτο για θολωτούς τάφους.
O Valmin γύρισε στις ανασκαφές της Σουηδικής αρχαιολογικής αποστολής στην αρχαία Ασίνη μετά το τέλος των οποίων επέστρεψε στους δύο θολωτός τάφους της Μποντιάς (σημ. Μάλθη). Έχοντας εξασφαλίσει το ποσό των 1500 Σουηδ. Κορώνων αλλά και την άδεια της αρχαιολογικής Υπηρεσίας, διευθυντής της οποίας ήταν τότε ο Κ. Κουρουνιώτης, ο Valmin ξεκίνησε τις ανασκαφές στις αρχές Ιουλίου 1926, και οι οποίες διήρκεσαν έξι εβδομάδες. Μαζί του από Ελληνικής πλευράς ήταν ο Έφορος αρχαιοτήτων Μεσσηνίας- Λακωνίας Θεμ. Καραχάλιος.
Το επόμενο καλοκαίρι του 1927 ξεκίνησαν οι ανασκαφές στην προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης. O Valmin επέστρεψε στην Μάλθη το καλοκαίρι του 1929 και μαζί με τους αρχαιολόγους Carl Nisser και Eudore Derrene συνέχισε τις ανασκαφές επί της ακροπόλεως. Το ίδιο καλοκαίρι ο Valmin ταξίδεψε σε όλη την Μεσσηνία εξετάζοντας τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της κάθε περιοχής. Τα αποτελέσματα αυτής της περιοδείας δημοσιεύτηκαν το 1930 με τίτλο Etudes topographiques sur la Messenie ancianne.
O Valmin μπόρεσε να επανέλθει στην Μεσσηνία το 1933 και έχοντας εξασφαλίσει χρηματοδότηση από διάφορα Σουηδικά ιδρύματα ξεκίνησε τις ανασκαφές στην ακρόπολη της Μάλθης στις 18 Μαΐου. Μαζί του ήταν οι αρχαιολόγοι Arvid Andren και Erik Wiken καθώς και ο αρχιτέκτονας Helgen Finsen. Το εργατικό προσωπικό αποτελούνταν από 25- 40 άντρες από το Βασιλικό και τις γύρω περιοχές με επιστάτη τον Παναγιώτη Ανδρούτσο. Tο καλοκαίρι του 1934 ολοκληρώθηκε η ανασκαφή της ακρόπολης της Μάλθης.
Το 1935 ο Valmin ασχολήθηκε με την προετοιμασία και συντήρηση των ευρημάτων των ανασκαφών ενώ το 1936, τελευταία χρονιά της Σουηδικής αποστολής στην Μεσσηνία, ολοκλήρωσε τις εργασίες στο νέο μουσείο του Βασιλικού και διενήργησε κάποιες έρευνες στην γύρω περιοχή.
Η ίδρυση του αρχαιολογικού μουσείου του Βασιλικού
Το καλοκαίρι του 1933 ανασκάφηκε μεγάλο μέρος της προϊστορικής ακρόπολης της Μάλθης. Αποκαλύφθηκε ολόκληρο το τείχος μήκους 410μ. ενώ στο διάστημα των 10 εβδομάδων που διήρκησε η ανασκαφή ανασκάφηκαν και εξετάστηκαν πάνω από 100 δωμάτια. Τα κεραμικά και άλλα ευρήματα απομακρύνονταν σε καλάθια και αφού πλένονταν με νερό καταγράφονταν και στην συνέχεια τοποθετούνταν σε ξύλινα ή χάρτινα κιβώτια. Παράλληλα με την ανασκαφή ο αρχιτέκτονας Helgen Finsen εκπόνησε τα σχέδια της ακρόπολης ενώ ο Arvid Andren ζωγράφισε αντίγραφο του μωσαϊκού της Κορώνης.
Η διαδικασία της προετοιμασίας και καθαρισμού των ευρημάτων, η συγκόλληση των κεραμεικών και η καταγραφή άρχισε να γίνεται προβληματική λόγω του ολοένα αυξανόμενου αριθμού των ευρημάτων. Το μουσείο της Σπάρτης, που ήταν το κοντινότερο, ήταν γεμάτο αλλά και η πρόσβαση σε αυτό δύσκολη -λογικά στις αρχές της δεκαετίας του ΄30 το οδικό δίκτυο πρέπει να ήταν σχεδόν ανύπαρκτο. Το δε μουσείο του Ναυπλίου ήταν πολύ μακριά. Έτσι ο Valmin και η Σουηδική αποστολή αποφάσισαν να δημιουργηθεί χώρος για την στέγαση των ευρημάτων μέσα στο χωριό του Βασιλικού. Ο Helgen Finsen έφτιαξε τα σχέδια ενός μικρού Μουσείου τα οποία και παρουσίασαν σε έναν τοπικό κτίστη. Στην όλη διαδικασία συμμετείχε με ενθουσιασμό ολόκληρο το Βασιλικό προσφέροντας βοήθεια αλλά και οικοδομικά υλικά, πέτρες και ξυλεία, και έτσι μέσα σε λίγες μόνο εβδομάδες είχε ολοκληρωθεί η κατασκευή. Έτσι τα ευρήματα βρήκαν στέγη στο νέο μουσείο του Βασιλικού, του πρώτου αρχαιολογικού μουσείου της Μεσσηνίας.
Η ταύτιση της ακρόπολης και το προϊστορικό Δώριο [2]
Ο Valmin με οδηγό τις περιηγήσεις του Παυσανία (όπως αναφέρθηκαν πριν) ταύτισε το ποτάμι Ηλέκτρα με το ρέμα που περνάει δυτικά του Βασιλικού και το ποτάμι Κοίο με το ρέμα που κατεβαίνει από το τωρινό χωριό Μάλθη, για να ενωθεί με το προηγούμενο, πλησίον του οικισμού Ακρόπολις.
Αυτό το ρέμα δέχεται τα νερά μιας πηγής προς τη δυτική πλευρά του λόφου με τις αρχαιότητες που ο Valmin θεώρησε ότι είναι η πηγή Αχαΐα του Παυσανία.
Σύμφωνα με τα παραπάνω σε συνδυασμό και με άλλες ενδείξεις από αρχαία κείμενα και χωρίς ο Valmin υποστήριξε ότι οι αρχαιότητες στην κορυφή του λόφου Μάλθη, σχετίζονται με το αρχαίο Δώριο. Η άποψη αυτή έχει γίνει μέχρι σήμερα γενικά αποδεκτή.
Η πρώτη αναφορά στο Δώριο γίνεται από τον 'Ομηρο στην Ιλιάδα. Εκεί στη ραψωδία Β 591-602, στον κατάλογο των καραβιών, αναφέρει το Δώριο μαζί με τις άλλες πόλεις που αποτελούσαν την επικράτεια του Νέστορα. 'Ολες μαζί έστειλαν στην Τροία 90 καράβια.
Στο Δώριο όμως στέκεται περισσότερο ο 'Ομηρος, για να αναφέρει ένα σχετικό μύθο: ο ποιητής Θάμυρις, θρακικής καταγωγής, καθώς ερχόταν από την Οιχαλία, καυχήθηκε ότι με το τραγούδι του θα νικούσε ακόμη και τις Μούσες. 'Oμως εκείνες τον τιμώρησαν αφαιρώντας του την τέχνη του τραγουδιού και της κιθάρας.
Ο γεωγράφος Στράβων (-63/ -23) στο Η' βιβλίο των Γεωγραφικών του προσπαθεί να ταυτίσει τις πόλεις της Ιλιάδας. Τα περισσότερα στοιχεία του τα άντλησε από δύο σχολιαστές του Ομήρου, τον Απολλόδωρο τον Αθηναίο και τον Δημήτριο τον Σκήψιο. Για το Δώριο αναφέρει ότι οι γνώμες διχάζονται. 'Αλλοι μιλούν για βουνό, άλλοι για πεδιάδα, άλλοι για πολίδιο. Ο ίδιος όμως δεν είδε τίποτα. Στα χρόνια του όμως υποστήριζαν μερικοί ότι το ομηρικό Δώριο ήταν η πόλη 'Ολουρις στον Αυλώνα της Μεσσηνίας. Αυλών μεσσηνιακός υποτίθεται πως είναι το πέρασμα στη Β. Μεσσηνία προς τον κόλπο της Κυπαρισσίας, αυτό που ακολουθεί η σημερινή σιδηροδρομική γραμμή και ο οδικός άξονας Αλλαγή-Βασιλικό-Δώριο-Κοπανάκι-Καλό Νερό. Στο τέλος του περάσματος αυτού προς τη θάλασσα θα ήταν και η πόλη Αυλών.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (+23/ +79) στο 4ο βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας» του (Naturalis Historia, 4.i.5.15) αναφέρει τις πόλεις :
... Πύλος, Μεθώνη, η κώμη ΄Ελος, το ακρωτήριο Ακρίτας, ο Ασιναίος κόλπος από την πόλη της Ασίνης, ο Κορωναίος από την Κορώνη. Καταλήγουν στο ακρωτήριο Ταίναρο. Εκεί (είναι) η περιοχή της Μεσσήνης με τα 22 όρη, ο ποταμός Πάμισος, στο εσωτερικό η ίδια η πόλη της Μεσσήνης, η Ιθώμη, η Οιχαλία, η Αρήνη, το Πτελεόν, το Θρύον, το Δώριον, η Ζάγκλη, που άκμασαν σε διάφορες εποχές.
Ενάμιση αιώνα περίπου μετά το Στράβωνα, ο Παυσανίας περιηγείται την Ελλάδα. Φτάνει στην Ιθώμη, την αρχαία Μεσσήνη κι από κει συνεχίζει βόρεια... Αντιγράφουμε τη μετάφραση του Νικ. Παπαχατζή (Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηκιακά- Ηλιακά):
Κατηφορίζοντας κανείς συναντά σε απόσταση τριάντα σταδίων από την (Αρκαδική) Πύλη το ρέμα της Βαλύρας. To όνομα λένε πως δόθηκε στον ποταμό, επειδή ο Θάμυρις πέταξε («έβαλε») εκεί τη λύρα, όταν τυφλώθηκε. ... Δύο άλλα ρεύματα, Λευκασία και Αμφιτος, ενώνονται σε ένα. Μετά το πέρασμά τους έχει κανείς το λεγόμενο Στενυκληρικόν πεδίον(δηλ. τη σημερινή πεδιάδα του Μελιγαλά). Λένε πως υπήρχε ήρωας Στενύκληρος. Στην πεδιάδα αυτή αντικριστά είναι η ονομαζόμενη τον παλιό καιρό Οιχαλία και σήμερα Καρνάσιον άλσος, γεμάτο από κυπαρίσσια. ... Κοντά στο Καρνάσιον ρέει ο ποταμός Χάραδρος. Σε απόσταση οχτώ περίπου σταδίων προς τα αριστερά βρίσκονται τα ερείπια της Ανδανίας. ... Στο δρόμο από την Ανδανία προς τις Κυπαρισσίες βρίσκεται η λεγόμενη Πολίχνη και τα ποτάμια Ηλέκτρα και Κοίος. ... Αφού περάσει κανείς την Ηλέκτρα, έχει μια πηγή ονομαζόμενη Αχαΐα και ερείπια από την πόλη Δώριο. Ο 'Ομηρος λέει στο ποίημά του πως αυτού, στο Δώριο, βρήκε το Θάμυρι η συμφορά, γιατί ο Θάμυρις είχε καυχηθεί πως θα ξεπερνούσε στο άσμα και τις ίδιες τις Μούσες. Ο φωκαέας Πρόδικος όμως -αν το έπος Μινυάς είναι δικό του- λέει πως το Θάμυρι τον περίμενε στον 'Αδη τιμωρία για το σχετικό με τις Μούσες καύχημά του. Ο Θάμυρις νομίζω πως έχασε από αρρώστια την όρασή του, πράγμα που αργότερα έπαθε και ο Όμηρος. Ενώ όμως ο Όμηρος έκαμνε πάντοτε ποιήματα, χωρίς να καμφθεί από τη συμφορά, ο Θάμυρις εγκατέλειψε το τραγούδι εξαιτίας του κακού που τον βρήκε.
Στο Δώριο όμως στέκεται περισσότερο ο 'Ομηρος, για να αναφέρει ένα σχετικό μύθο: ο ποιητής Θάμυρις, θρακικής καταγωγής, καθώς ερχόταν από την Οιχαλία, καυχήθηκε ότι με το τραγούδι του θα νικούσε ακόμη και τις Μούσες. 'Oμως εκείνες τον τιμώρησαν αφαιρώντας του την τέχνη του τραγουδιού και της κιθάρας.
Ο γεωγράφος Στράβων (-63/ -23) στο Η' βιβλίο των Γεωγραφικών του προσπαθεί να ταυτίσει τις πόλεις της Ιλιάδας. Τα περισσότερα στοιχεία του τα άντλησε από δύο σχολιαστές του Ομήρου, τον Απολλόδωρο τον Αθηναίο και τον Δημήτριο τον Σκήψιο. Για το Δώριο αναφέρει ότι οι γνώμες διχάζονται. 'Αλλοι μιλούν για βουνό, άλλοι για πεδιάδα, άλλοι για πολίδιο. Ο ίδιος όμως δεν είδε τίποτα. Στα χρόνια του όμως υποστήριζαν μερικοί ότι το ομηρικό Δώριο ήταν η πόλη 'Ολουρις στον Αυλώνα της Μεσσηνίας. Αυλών μεσσηνιακός υποτίθεται πως είναι το πέρασμα στη Β. Μεσσηνία προς τον κόλπο της Κυπαρισσίας, αυτό που ακολουθεί η σημερινή σιδηροδρομική γραμμή και ο οδικός άξονας Αλλαγή-Βασιλικό-Δώριο-Κοπανάκι-Καλό Νερό. Στο τέλος του περάσματος αυτού προς τη θάλασσα θα ήταν και η πόλη Αυλών.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (+23/ +79) στο 4ο βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας» του (Naturalis Historia, 4.i.5.15) αναφέρει τις πόλεις :
... Πύλος, Μεθώνη, η κώμη ΄Ελος, το ακρωτήριο Ακρίτας, ο Ασιναίος κόλπος από την πόλη της Ασίνης, ο Κορωναίος από την Κορώνη. Καταλήγουν στο ακρωτήριο Ταίναρο. Εκεί (είναι) η περιοχή της Μεσσήνης με τα 22 όρη, ο ποταμός Πάμισος, στο εσωτερικό η ίδια η πόλη της Μεσσήνης, η Ιθώμη, η Οιχαλία, η Αρήνη, το Πτελεόν, το Θρύον, το Δώριον, η Ζάγκλη, που άκμασαν σε διάφορες εποχές.
Ενάμιση αιώνα περίπου μετά το Στράβωνα, ο Παυσανίας περιηγείται την Ελλάδα. Φτάνει στην Ιθώμη, την αρχαία Μεσσήνη κι από κει συνεχίζει βόρεια... Αντιγράφουμε τη μετάφραση του Νικ. Παπαχατζή (Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηκιακά- Ηλιακά):
Κατηφορίζοντας κανείς συναντά σε απόσταση τριάντα σταδίων από την (Αρκαδική) Πύλη το ρέμα της Βαλύρας. To όνομα λένε πως δόθηκε στον ποταμό, επειδή ο Θάμυρις πέταξε («έβαλε») εκεί τη λύρα, όταν τυφλώθηκε. ... Δύο άλλα ρεύματα, Λευκασία και Αμφιτος, ενώνονται σε ένα. Μετά το πέρασμά τους έχει κανείς το λεγόμενο Στενυκληρικόν πεδίον(δηλ. τη σημερινή πεδιάδα του Μελιγαλά). Λένε πως υπήρχε ήρωας Στενύκληρος. Στην πεδιάδα αυτή αντικριστά είναι η ονομαζόμενη τον παλιό καιρό Οιχαλία και σήμερα Καρνάσιον άλσος, γεμάτο από κυπαρίσσια. ... Κοντά στο Καρνάσιον ρέει ο ποταμός Χάραδρος. Σε απόσταση οχτώ περίπου σταδίων προς τα αριστερά βρίσκονται τα ερείπια της Ανδανίας. ... Στο δρόμο από την Ανδανία προς τις Κυπαρισσίες βρίσκεται η λεγόμενη Πολίχνη και τα ποτάμια Ηλέκτρα και Κοίος. ... Αφού περάσει κανείς την Ηλέκτρα, έχει μια πηγή ονομαζόμενη Αχαΐα και ερείπια από την πόλη Δώριο. Ο 'Ομηρος λέει στο ποίημά του πως αυτού, στο Δώριο, βρήκε το Θάμυρι η συμφορά, γιατί ο Θάμυρις είχε καυχηθεί πως θα ξεπερνούσε στο άσμα και τις ίδιες τις Μούσες. Ο φωκαέας Πρόδικος όμως -αν το έπος Μινυάς είναι δικό του- λέει πως το Θάμυρι τον περίμενε στον 'Αδη τιμωρία για το σχετικό με τις Μούσες καύχημά του. Ο Θάμυρις νομίζω πως έχασε από αρρώστια την όρασή του, πράγμα που αργότερα έπαθε και ο Όμηρος. Ενώ όμως ο Όμηρος έκαμνε πάντοτε ποιήματα, χωρίς να καμφθεί από τη συμφορά, ο Θάμυρις εγκατέλειψε το τραγούδι εξαιτίας του κακού που τον βρήκε.
Η Προϊστορική ακρόπολη
Ο Natan Valmin υποστήριξε ότι ο οικισμός είχε κατοικηθεί στην ύστερη νεολιθική εποχή, στη συνέχεια σε δύο φάσεις στα τέλη της πρωτοελλαδικής (ΠΕ) εποχής και κατόπιν στη Μεσοελλαδική (ΜΕ) και Υστεροελλαδική (ΥΕ)- Μυκηναϊκή) εποχή. Ονόμασε λοιπόν τους διαδοχικούς οικισμούς Dorion I- II- III- IV- V. Από τη συστηματική μελέτη της κεραμικής προέκυψε όμως ότι ο οικισμός αυτός είναι νεότερος απ' ό,τι αρχικά υπέθεσε ο Valmin: δημιουργήθηκε στην αρχή της Μεσοελλαδικής εποχής.
Σ' αυτήν την πρώτη του φάση ήταν ατείχιστος και τα οικοδομήματα είχαν αψιδωτό σχήμα. Ξεχωρίζει σ' αυτή τη φάση ένα μεγάλο (11,35Χ 5,70μ.) καμπυλόγραμμο, σχεδόν ωοειδές κτίσμα με δύο εισόδους στο νότιο τμήμα. Αργότερα, κατά την ώριμη ΜΕΙΙ εποχή απέκτησε οχυρωματικό περίβολο. Τότε εγκαταλείπονται τα αψιδωτά ή καμπυλόγραμμα κτίσματα και κτίζονται τετράπλευρα- ορθογώνια.
Ο περίβολος- τείχος χτίστηκε από ακατέργαστους ογκόλιθους, που είχαν τοποθετηθεί στην ανώμαλη βραχώδη περίμετρο του λόφου χωρίς προηγούμενη επίστρωση. Έχει τέσσερις ή πέντε στενές διόδους. Οι κύριες πύλες βρίσκονται στα βόρεια και νότια.
Ένα μεγάλο τμήμα του τείχους δεν σώζεται: χρησιμοποιήθηκε σαν εκ νέου υλικό ή κατρακύλησε κάτω από το λόφο. Ό,τι έχει απομείνει ποικίλλει σε πάχος από 3,50μ ως και 1,60μ Σε μερικές σημεία δηλαδή το τείχος αποκτά μεγαλύτερο πάχος ή προεξέχει σχηματίζοντας αιχμηρές προβολές που μάλλον χρησιμοποιούνταν ως αμυντικοί εξώστες.
Εσωτερικά διατηρείται ένας ολόκληρος μικρός οικισμός με μια φυσική πηγή στην κορυφή του βράχου που θα αποτελούσε και τον αρχικό πόλο έλξης και με θέα μια γόνιμη κοιλάδα η οποία αποτελεί ακόμη το κύριο πέρασμα από την ανατολική στη δυτική Πελοπόννησο. Είναι ένας φτωχός αλλά με μεγάλη έκταση οικισμός με αποθήκες και στάβλους που είναι προσκολλημένοι στην εσωτερική πλευρά του τείχους και εκατοντάδες μικρά δωμάτια τα οποία συνωστίζονται χωρίς σχέδιο όπου υπάρχει απότομη προεξοχή του βράχου.
Διαμορφώνονται δύο αυτοτελή σύνολα οικοδομημάτων: ένα κεντρικό προς την κορυφή του λόφου, που αποτελούσε το διοικητικό κέντρο, και ένα περιφερειακό. Ο αγροτικός χαρακτήρας της ακρόπολης είναι εμφανής.
Το σύγχρονο με τον ΜΕ οικισμό, εντός των τειχών, νεκροταφείο, περιελάμβανε δύο χρονολογικώς διάφορες ομάδες τάφων, οι οποίες αποτελούνταν κυρίως από κιβωτόσχημους τάφους, εκ των οποίων οι περισσότεροι είχαν μία ταφή, χωρίς να ελλείπουν και οι περιπτώσεις εκείνων με περισσότερες από μία ταφές.
Οι ταφές στην Ακρόπολη [3] [4]
Οι τάφοι βρίσκονται εντός του προϊστορικού οικισμού της Μάλθης. Ο οικισμός αποτελείται από πλήθος διασυνδεδεμένων δωματίων κατασκευασμένα από ασβεστολιθικό πέτρωμα, που βρίσκονται σε όλο το μήκος και πλάτος της ακροπόλεως και κυρίως χτισμένα κοντά στον τοίχο. Η κατοίκηση στην ακρόπολη καλύπτει τις περιόδους ΜΕΙΙ-ΙΙΙ και συνεχίζει στην Μυκηναϊκή περίοδο, τουλάχιστον ως την ΥΕII.
Ανασκάφηκαν συνολικά 46 τάφοι, απλοί και λιθοπερίβλητοι λάκκοι, κιβωτιόσχημοι και δύο εγχυτρισμοί. Οι τάφοι είναι χωρισμένοι σε συστάδες και απαντώνται κυρίως εντός δωματίων και τοίχων και σπανιότερα σε ελεύθερες περιοχές του οικισμού.
Οι 36 τάφοι περιείχαν παιδικές ταφές που στην πλειοψηφία τους περιείχαν από μία παιδική ταφή αν και κάποιοι τάφοι φαίνεται να ξαναχρησιμοποιήθηκαν. Στους περισσότερους τάφους δεν βρέθηκαν κτερίσματα. Από τους υπόλοιπους 7 περιείχαν ταφές ενήλικων ενώ 3 βρέθηκαν άδειοι. Ο τάφος XXXVII περιείχε δύο ενήλικες και ένα παιδί ενώ ο τάφος XXXVIII περιείχε τα οστά τουλάχιστον οκτώ ατόμων, πιθανώς ενηλίκων.
Αν και δεν υπήρξε συστηματική μελέτη ή καταγραφή των οστών, η εντύπωση είναι ότι η πλειοψηφία των παιδιών ήταν αρκετά μικρά σε ηλικία όπως φαίνεται και από τα σχέδια. Οι ταφές της Μάλθης δείχνουν καθαρά την πρακτική των κατοίκων να θάβουν "εντός των τειχών" τα παιδιά ενώ οι ενήλικοι θάβονταν εκτός της ακροπόλεως -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων.
Ο ταφικός κύκλος
Οι ταφές στον «ταφικό κύκλο» στο C3, το λεγόμενο «ιερό προγονολατρείας» κατά τον ανασκαφέα ('sanctuary of the grave cult' Valmin 1938: 126) βρίσκονται ακριβώς στα δεξιά του εισερχομένου από την Νότια πύλη, σε περίοπτη θέση στην ακρόπολη.
Το ιερό αυτό ("sanctuary of the grave cult" ή άλλως το "διπλό ιερό" C1+ C2) περιείχε παχιά στρώματα τέφρας και ξυλάνθρακα με μεγάλες και τελείως επίπεδες πέτρες που έχουν ερμηνευθεί ως πιθανοί βωμοί (Valmin 1938: 126-131). Η «περιοχή δραστηριότητας» πιθανόν να προστατευόταν από μια στέγη που στηρίζεται σε κολόνες σε κάθε πλευρά του διαχωριστικού τοίχου. Ο πέτρινος τοίχος φαίνεται να έχει κάπως παρόμοιο σχηματισμό σε σχήμα Τ όπως στο μικρό νησάκι Νησάκουλι στον όρμο της Μεθώνης, που επίσης έχει ερμηνευτεί σαν ΜΕ ιερό με εστίες/ βωμούς και με παρόμοιο τείχος μπροστά σε μερικούς τάφους (Χωρέμης 1969).
Ο "ταφικός κύκλος" C3 της Μάλθης είχε μία κεντρική ταφή, με έναν "άνδρα ενήλικα;". Ο τάφος περιγράφετε ως αρχικά περικυκλωμένος από μιά διπλή σειρά όρθιων πλακών.
Η ακρόπολη στην μυκηναϊκή εποχή
H ζωή στην ακρόπολη της Μάλθης συνεχίστηκε ομαλά κατά το πέρασμα από την ΜΕ στην ΥΕ εποχή. Το τείχος ανανεώθηκε ελάχιστα και εξακολούθησε να χρησιμοποιείται. Το ίδιο συνέβη με ορισμένες ΜΕ κατοικίες στις οποίες έγιναν διορθώσεις και επεκτάσεις.[5]
Ωρισμένες ΜΕ κατοικίες χρησιμοποιήθηκαν και στους μυκηναϊκούς χρόνους, όπως υποδηλώνεται από επεμβάσεις και διορθώσεις, τις οποίες υπέσθησαν.
Χαρακτηριστικό της Υστεροελλαδικής- Μυκηναϊκής εποχής είναι το ορθογώνιο μέγαρο[4]. Στο κέντρο του υπήρχε μια ελλειψοειδής εστία και γύρω της τέσσερις ξύλινοι κίονες με λίθινη βάση, οι οποίοι συγκρατούσαν την οπή της στέγης για τη διαφυγή του καπνού. Ανάμεσα στους τέσσερις κίονες βρέθηκαν στάχτες και καμμένα οστά. Από το "μέγαρο" αυτό λείπουν ο πρόδομος και η στοά πριν τον πρόδομο που συναντάμε αλλού. Η είσοδός του βρίσκεται στη μέση της νότιας πλευράς και έβλεπε σε μια αυλή. Στο ανατολικό τμήμα του συγκροτήματος δωματίων (Β 81-84), ανευρέθη λάβρυς (διπλούς πέλεκυς), στον οποίο αποδόθηκε θρησκευτική σημασία. Έτσι, το σύνολο αυτό των δωματίων είναι γνωστό ως «Ιερό του Διπλού Πελέκεως».
Η ζωή στην ακρόπολη της Μάλθης πρέπει να συνεχίστηκε μέχρι και το -1100, όπως δείχνουν κάποια σιδερένια ευρήματα.
Οι θολωτοί τάφοι της Μάλθης
Εκτός από ορισμένους τάφους με ΥΕ ταφές στην ακρόπολη βρέθηκαν από τον Valmin και δύο θολωτοί τάφοι δυτικά του λόφου και σε κοντινή απόσταση.Οι δύο θολωτοί τάφοι που βρέθηκαν ήταν ουσιαστικά υπέργειοι και είχαν σκεπαστεί ώστε να σχηματιστούν τεχνητοί τύμβοι.
Ο θολωτός τάφος 1
Ο καλύτερα διατηρημένος είναι ο πρώτος και θεωρείτε ο καλύτερα διατηρημένος θολωτός τάφος της Μεσσηνίας αφού βρέθηκε σχεδόν ακέραιος.
Ο δρόμος είναι αρκετά μεγάλος και έχει μήκους 13,5μ. με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά. Έχει πλάτος 2,35μ. και στο τέλος του στενεύει στο στόμιο.
Το στόμιο έχει μήκος 3μ. και πλάτος 1,6μ. στην πλευρά του δρόμου και 1μ. στην πλευρά της θόλου. Το στόμιο έχει ύψος 3μ. και πάνω από την είσοδο έχει κατασκευαστεί ανακουφιστικό τρίγωνο. Ο ταφικός θάλαμος έχει διάμετρο 6,85μ. και ύψος 5,8μ.
Σήμερα όμως ο τάφος παρουσιάζει στατικά προβλήματα και χρειάζεται υποστύλωση, γι' αυτό και είναι περιφραγμένος και κλειστός για το κοινό.
Ο καλύτερα διατηρημένος είναι ο πρώτος και θεωρείτε ο καλύτερα διατηρημένος θολωτός τάφος της Μεσσηνίας αφού βρέθηκε σχεδόν ακέραιος.
Ο δρόμος είναι αρκετά μεγάλος και έχει μήκους 13,5μ. με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά. Έχει πλάτος 2,35μ. και στο τέλος του στενεύει στο στόμιο.
Το στόμιο έχει μήκος 3μ. και πλάτος 1,6μ. στην πλευρά του δρόμου και 1μ. στην πλευρά της θόλου. Το στόμιο έχει ύψος 3μ. και πάνω από την είσοδο έχει κατασκευαστεί ανακουφιστικό τρίγωνο. Ο ταφικός θάλαμος έχει διάμετρο 6,85μ. και ύψος 5,8μ.
Σήμερα όμως ο τάφος παρουσιάζει στατικά προβλήματα και χρειάζεται υποστύλωση, γι' αυτό και είναι περιφραγμένος και κλειστός για το κοινό.
Ο θολωτός τάφος 2
Ο δεύτερος τάφος βρίσκεται 30μ. περίπου βορειότερα από τον πρώτο. Ανασκάφηκε σε αρκετά καλή κατάσταση, ωστόσο έλειπαν το υπέρθυρο και το ανώτερο μέρος της θόλου, η οποία είχε καταρρεύσει στο εσωτερικό του τάφου.
Είχε κι αυτός επενδεδυμένο δρόμο μήκους 12,5μ. και πλάτος 2,2μ. στο έδαφος και 2,05μ. στην κορυφή του και έχει κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά
Το στόμιο είχε ύψος 2,8μ. και βάθος 2,6μ. Ο λίθος του υπέρθυρου είχε διαστάσεις 2,9μ.Χ 2,5μ. και πάχος 0,3μ. Η διάμετρος της θόλου ήταν 5,75μ. και διατηρούνταν σε ύψος 3,5μ. ενώ το αρχικό της ύψος ήταν περίπου στα 5μ.
Δυστυχώς ο θολωτός τάφος 2 είχε την αντίθετη τύχη από τον τάφο 1. Μετά την ανασκαφή του και με το πέρασμα των χρόνων λεηλατήθηκε εντελώς, προφανώς για να χρησιμοποιηθεί για οικοδομικό υλικό. Σήμερα σχεδόν τίποτα δεν υπάρχει από τον τάφο αυτό.
Ο Υστερομυκηναϊκός οικισμός
Σε χαμηλό λόφο στην περιοχή Γούβες, περί τα 100μ. Δ. της ακρόπολης της Μάλθης (Βασιλικού) και 60μ. Δ. των δύο θολωτών τάφων (βλ. θέση: Ραμοβούνι-«Μάλθη»), ανεσκάφη τμήμα ύστερου ΥΕ οικισμού ή ίσως μεμονωμένο ευμέγεθες οικοδόμημα. Η κεραμεική χρονολογείται κυρίως στην ΥΕΙΙΙΒ φάση. Επίσης, ανευρέθησαν και μερικές ασυνήθιστες λίθινες πλάκες με εγχάρακτα μοτίβα. Ίσως η θέση αυτή να ήταν το κέντρο του ύστερου ΥΕ οικισμού της περιοχής, ο οποίος δεν αντιπροσωπεύεται επαρκώς στην Ακρόπολη της Μάλθης, αλλά η ανασκαφή δεν ήταν αρκετά εκτενής ώστε να καθορισθεί ο χαρακτήρας ή το μέγεθος αυτού του οικισμού και η έλλειψη απεικονίσεως των ευρημάτων δυσχεραίνει την όποια προσπάθεια ερμηνείας.
Ο ανασκαφέας της θέσεως N. Valmin την ονομάζει «μινωικό οικισμό» («Minoische Siedlung»), όμως η άποψη αυτή δεν στοιχειοθετείται από τα ανασκαφικά ευρήματα και παραμένει ανεξήγητος ο λόγος για τον οποίο ο ανασκαφέας προχώρησε σε αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ο οικισμός αυτός φαίνεται ότι αποτελούσε πυκνοκατοικημένο χωριό του συνήθους τύπου των ύστερων μυκηναϊκών χρόνων. Είναι πιθανό και λογικοφανές, οι κάτοικοι της ακρόπολης να μετακινήθηκαν από την ακρόπολη στην θέση αυτή, ώστε να ευρίσκονται πλησιέστερα στα χωράφια τους, όταν το επέτρεψαν οι πολιτικές συνθήκες.
Ο Αρχαϊκός οικισμός στην περιοχή Μίλα[6]
Στη θέση Λακαθέλα, στην περιοχή Μίλα, έχει ανασκαφεί ένας οικισµός µε ακµή από τον -10 αι., από την εποχή δηλαδή που εγκαταλείφθηκε το προϊστορικό ∆ώριο (Μάλθη) και µετά. Η Προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης που έχει ταυτιστεί με το Ομηρικό Δώριο βρίσκεται 3 χιλιόμετρα στα βορειοδυτικά και κατοικήθηκε από την Πρωτοελλαδική εποχή, -3200, έως και το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου περίπου στο -1050. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν οι κάτοικοι της περιοχής μετά την εγκατάλειψη της ακρόπολης της Μάλθης, που χρονολογικά ταυτίζεται με την κατάρρευση της Μυκηναϊκής εποχής, να συνέχισαν την ζωή τους στην περιοχή οικοδομώντας νέο οικισμό στην θέση Λακαθέλα.
Η ανασκαφή στην θέση Λακαθέλα αποκάλυψε τµήµατα τοίχων που ανήκαν σε ναό του Ποσειδώνα και χρονολογούνται στην υστερογεωµετρική εποχή. Πρόκειται για ένα στενόµακρο κτίριο που ήταν κατασκευασµένο από λακοειδείς ασβεστολίθους. Η ταύτιση του ιερού με την λατρεία του Ποσειδώνα έγινε με βάση τα πολλά αναθήματα που βρέθηκαν από ειδώλια ίππων και βοοειδών που συνηθίζονται στην λατρεία του Θεού.
Στον ίδιο χώρο με τον ναό, βρέθηκαν τα υπολείμματα ακόμα παλαιότερου ιερού κατασκευασµένο από ξύλινη ανωδοµή και στέγη, που χρονολογείται στους Μυκηναϊκούς χρόνους και το οποίο καταστράφηκε από φωτιά.
Βιβλιογραφία και πηγές:
[1] M. Natan Valmin: "The Swedish Messenia Expodition" 1938
[2] Ιστότοπος: Γυμνάσιο Δωρίου
Επίσης:
-Ελένη Μαράντου: "Θεότητες, λατρεία και χωροθεσία λατρευτικών τόπων στην κεντρική και νότια Πελοπόννησο"
-Μαρία Αντωνίου: "Οι σχέσεις της ΝΔ Πελοποννήσου με την Μινωϊκή Κρήτη"
-Ιστότοπος: ΛΗ΄ Ε.Π.Κ.Α.
Σε χαμηλό λόφο στην περιοχή Γούβες, περί τα 100μ. Δ. της ακρόπολης της Μάλθης (Βασιλικού) και 60μ. Δ. των δύο θολωτών τάφων (βλ. θέση: Ραμοβούνι-«Μάλθη»), ανεσκάφη τμήμα ύστερου ΥΕ οικισμού ή ίσως μεμονωμένο ευμέγεθες οικοδόμημα. Η κεραμεική χρονολογείται κυρίως στην ΥΕΙΙΙΒ φάση. Επίσης, ανευρέθησαν και μερικές ασυνήθιστες λίθινες πλάκες με εγχάρακτα μοτίβα. Ίσως η θέση αυτή να ήταν το κέντρο του ύστερου ΥΕ οικισμού της περιοχής, ο οποίος δεν αντιπροσωπεύεται επαρκώς στην Ακρόπολη της Μάλθης, αλλά η ανασκαφή δεν ήταν αρκετά εκτενής ώστε να καθορισθεί ο χαρακτήρας ή το μέγεθος αυτού του οικισμού και η έλλειψη απεικονίσεως των ευρημάτων δυσχεραίνει την όποια προσπάθεια ερμηνείας.
Ο ανασκαφέας της θέσεως N. Valmin την ονομάζει «μινωικό οικισμό» («Minoische Siedlung»), όμως η άποψη αυτή δεν στοιχειοθετείται από τα ανασκαφικά ευρήματα και παραμένει ανεξήγητος ο λόγος για τον οποίο ο ανασκαφέας προχώρησε σε αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ο οικισμός αυτός φαίνεται ότι αποτελούσε πυκνοκατοικημένο χωριό του συνήθους τύπου των ύστερων μυκηναϊκών χρόνων. Είναι πιθανό και λογικοφανές, οι κάτοικοι της ακρόπολης να μετακινήθηκαν από την ακρόπολη στην θέση αυτή, ώστε να ευρίσκονται πλησιέστερα στα χωράφια τους, όταν το επέτρεψαν οι πολιτικές συνθήκες.
Ο Αρχαϊκός οικισμός στην περιοχή Μίλα[6]
Στη θέση Λακαθέλα, στην περιοχή Μίλα, έχει ανασκαφεί ένας οικισµός µε ακµή από τον -10 αι., από την εποχή δηλαδή που εγκαταλείφθηκε το προϊστορικό ∆ώριο (Μάλθη) και µετά. Η Προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης που έχει ταυτιστεί με το Ομηρικό Δώριο βρίσκεται 3 χιλιόμετρα στα βορειοδυτικά και κατοικήθηκε από την Πρωτοελλαδική εποχή, -3200, έως και το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου περίπου στο -1050. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν οι κάτοικοι της περιοχής μετά την εγκατάλειψη της ακρόπολης της Μάλθης, που χρονολογικά ταυτίζεται με την κατάρρευση της Μυκηναϊκής εποχής, να συνέχισαν την ζωή τους στην περιοχή οικοδομώντας νέο οικισμό στην θέση Λακαθέλα.
Η ανασκαφή στην θέση Λακαθέλα αποκάλυψε τµήµατα τοίχων που ανήκαν σε ναό του Ποσειδώνα και χρονολογούνται στην υστερογεωµετρική εποχή. Πρόκειται για ένα στενόµακρο κτίριο που ήταν κατασκευασµένο από λακοειδείς ασβεστολίθους. Η ταύτιση του ιερού με την λατρεία του Ποσειδώνα έγινε με βάση τα πολλά αναθήματα που βρέθηκαν από ειδώλια ίππων και βοοειδών που συνηθίζονται στην λατρεία του Θεού.
Στον ίδιο χώρο με τον ναό, βρέθηκαν τα υπολείμματα ακόμα παλαιότερου ιερού κατασκευασµένο από ξύλινη ανωδοµή και στέγη, που χρονολογείται στους Μυκηναϊκούς χρόνους και το οποίο καταστράφηκε από φωτιά.
Βιβλιογραφία και πηγές:
[1] M. Natan Valmin: "The Swedish Messenia Expodition" 1938
[2] Ιστότοπος: Γυμνάσιο Δωρίου
[3] Maria Hielte-Stavropoulou: Traces of ritual in Middle Helladic funeral contexts including an assessment of geographical location
[4] Michael John Boyd: Middle helladic and early Mycenaean mortuary customs in the southern and western Peloponnese- Αγγελετόπουλος Ιπποκράτης: Οι εγχυτρισμοί της εποχής Χαλκού στην κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα
[5] Μητσοπούλου Καλλιόπη: Η οικιστική αρχιτεκτονική των πρώιμων Μυκηναϊκών φάσεων (ΜΕΙΙΙ- ΥΕΙΙΙΑ1), Διερεύνηση της εμφάνισης και διαμόρφωσης των κοινωνικών και πολιτικών ιεραρχικών δομών."
[6] Θεοδώρα Γ. Καράγιωργα: Ανασκαφή περιοχής Αρχαίου Δωρίου, Α.Ε. 1972Επίσης:
-Ελένη Μαράντου: "Θεότητες, λατρεία και χωροθεσία λατρευτικών τόπων στην κεντρική και νότια Πελοπόννησο"
-Μαρία Αντωνίου: "Οι σχέσεις της ΝΔ Πελοποννήσου με την Μινωϊκή Κρήτη"
-Ιστότοπος: ΛΗ΄ Ε.Π.Κ.Α.
-Μάλθη: Η αρχιτεκτονική του προϊστορικού οικισμού
-Μάλθη: Οι ταφές στην Προϊστορική Ακρόπολη
-Ανασκαφή περιοχής Αρχαίου Δωρίου (θέση Λακαθέλα)
-The Malthi Archaeological Project. Preliminary report 2015–2016
-Μάλθη, Μεσσηνία
-Μάλθη: Οι ταφές στην Προϊστορική Ακρόπολη
-Ανασκαφή περιοχής Αρχαίου Δωρίου (θέση Λακαθέλα)
-The Malthi Archaeological Project. Preliminary report 2015–2016
-Μάλθη, Μεσσηνία
