Η Φοινικούντα (Φοινικούς) βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Μεσσηνίας, ανάμεσα στη Μεθώνη και την Κορώνη. Έχει πληθυσμό περίπου 600 κατοίκους και ανήκει διοικητικά στο νέο Δήμο Πύλου-Νέστορος. Είναι μια όμορφη τοποθεσία, με ένα μεγάλο παραθαλάσσιο μέτωπο, και συγκεκριμένα, με πολλές αμμουδερές παραλίες. Η αρχαιότερη αναφορά στην περιοχή της Φοινικούντας βρίσκεται σε πήλινες πινακίδες της Μυκηναϊκής Πύλου, που βρέθηκαν στο παλάτι του Νέστορα.
Λείψανα ακόμα αρχαιότερης κατοίκησης ανακάλυψαν Αμερικανοί αρχαιολόγοι στις ανασκαφές που έκαναν τη δεκαετία 1960. Αξιόλογες ανακαλύψεις έκανε και ο καθηγητής αρχαιολογίας Σπ. Μαρινάτος. Στην περιοχή αναφέρεται και ο Παυσανίας ο Περιηγητής. Την μνημονεύει ο Παυσανίας ως λιμάνι μετά το ακρωτήριο του Ακρίτα, με το όνομα «Φοινικούς Λιμήν».
Περί της ονομασίας ¨Φοινικούς Λιμήν"
Η μόνη αναφορά στην ονομασία "Φοινικούς Λιμήν" στις αρχαίες πηγές γίνεται από τον Παυσανία στα Μεσσηνικά. Γύρω στα +155/ +160 ο Περιηγητής αφού πέρασε από την αρχαία Ασίνη (σημερινή Κορώνη) μετέβει στη Μεθώνη. Γράφει συγκεκριμένα:
"Μετά δε τον Ακρίταν λιμήν τε Φοινικούς και νήσοι κατ' αυτόν (= αντίκρυ του) Οινούσσαι" (Μεσσηνιακά, IV, 34, 12.).
Δύο είναι οι κυριώτερες απόψεις σχετικά με την προέλευση αυτής της ονομασίας.
Λείψανα ακόμα αρχαιότερης κατοίκησης ανακάλυψαν Αμερικανοί αρχαιολόγοι στις ανασκαφές που έκαναν τη δεκαετία 1960. Αξιόλογες ανακαλύψεις έκανε και ο καθηγητής αρχαιολογίας Σπ. Μαρινάτος. Στην περιοχή αναφέρεται και ο Παυσανίας ο Περιηγητής. Την μνημονεύει ο Παυσανίας ως λιμάνι μετά το ακρωτήριο του Ακρίτα, με το όνομα «Φοινικούς Λιμήν».
Περί της ονομασίας ¨Φοινικούς Λιμήν"
Η μόνη αναφορά στην ονομασία "Φοινικούς Λιμήν" στις αρχαίες πηγές γίνεται από τον Παυσανία στα Μεσσηνικά. Γύρω στα +155/ +160 ο Περιηγητής αφού πέρασε από την αρχαία Ασίνη (σημερινή Κορώνη) μετέβει στη Μεθώνη. Γράφει συγκεκριμένα:
"Μετά δε τον Ακρίταν λιμήν τε Φοινικούς και νήσοι κατ' αυτόν (= αντίκρυ του) Οινούσσαι" (Μεσσηνιακά, IV, 34, 12.).
Δύο είναι οι κυριώτερες απόψεις σχετικά με την προέλευση αυτής της ονομασίας.
Σύμφωνα με την περισσότερο διαδεδομένη, ονομάστηκε έτσι εξαιτίας της επεξεργασίας της πορφύρας (κόκκινης βαφής). Στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή, υπάρχει ένα είδος κοχυλιού που μετά από επεξεργασία έδινε το φοινίκιον χρώμα (Ε. Βαλσαμίδης Ονοματολογική Γ.)
Η άλλη, υποστηρίζει ότι ιδρύθηκε από τους Φοίνικες που αποίκησαν τα παράλια της Πελοποννήσου στο σημείο αυτό και πήρε από εκεί το όνομα της. Οι Φοίνικες, ναυτικοί και θαλασσοπόροι, είχαν δημιουργήσει ναυτικούς εμπορικούς σταθμούς σε διάφορα μέρη, όπως στα Κύθηρα, στην Κρήτη, την Παμφυλία, τη Σικελία και τη Λιβύη.
Για το λιμάνι Φοινικούς κάνει λόγο και ο περιηγητής και γιατρός Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, ο οποίος περιηγήθηκε τη Μεσσηνία γύρω στα 1830-1840. Γράφει:
"Το ανατολικώτερον τούτου (του νησίου Σαπιέντζα) Σκίζα προσονομάζεται, μεταξύ τούτων και της Μοθώνης είναι και ο Μόθων σκόπελος, μικρόν νησίδιον, το οποίον κάμνει τον εκεί Φοινικούν λιμένα ασφαλέστερον" (Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού: "Ελλάδος Περιήγησις", Μεσσηνιακά)
Προϊστορικά χρόνια
Στη θέση "Ανάληψη" βρέθηκαν όστρακα, που ανήκουν στην Μεσοελλαδική εποχή, -2.200/ -1800. Αλλα όστρακα που βρέθηκαν στην ίδια τοποθεσία, πιστεύεται απο τους ειδικούς ότι ανήκουν στην Υστεροελλαδική ή Μυκηναϊκή εποχή, 1800/ -1100. Στην ευρύτερη περιοχή από Ανεμόμυλο- Ανάληψη μέχρι τη Λούτσα επισημάνθηκαν ίχνη Κλασσικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής.
Κλασικά- Ελληνιστικά- Ρωμαίκά χρόνια
Ο Σουηδός Αρχαιολόγος M. Valmin επισκέφθηκε τη Μεσσηνία το 1926-1927 και το 1929. Πέρασε τότε και από την περιοχή της Φοινικούντας. Τις παρατηρήσεις του σημειώνει στο βιβλίο του "Τοπογραφικές μελέτες της Αρχαίας Μεσσηνίας" (στα γαλλικά, Lund 1930). Ο Valmin θεωρεί πιθανό να υπήρχε ναός του Επιδότα Διός και ίσως και αρχαίο θέατρο. Συγκεκριμένα γράφει:
Απόδειξη της συνέχειας της ρωμαϊκής πόλης στα πρωτοβυζαντινά χρόνια αποτελούν τα ερείπια μεγάλης βασιλικής στη θέση Λούτσα, κοντά στο «Λουτρό» και πολύ κοντά στη θάλασσα, στο ανατολικό άκρο του όρμου. Τη βασιλική εντόπισα και κατέγραψα κατά τη θητεία μου ως επιμελήτρια αρχαιοτήτων στην 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με ερέθισμα παλαιά αναφορά του αείμνηστου καθηγητή Δ. Πάλλα, εφόρου αρχαιοτήτων.
Βιβλιογραφία:
-Γ. Δ. Κούβελα: "Φοινικούντα: Ιστορία και Ζωή" Καλαμάτα: 1997 (σσ. 21-28)
-Αριστέα Καββαδία- Σπονδύλη: "Πρωτοβυζαντινή Πυλία"
-THE MINNESOTA MESSENIA EXPEDITION Reconstructing a Bronze Age Regional Environment Edited by William A. McDonald and George R. Rapp, Jr.
-McDonald and Hope Simpson 1961, 247-248.
-Hope Simpson and Dickinson 1979, 151.
-Κορρές 1982, 231.
-Boyd 2002, 102.
Η άλλη, υποστηρίζει ότι ιδρύθηκε από τους Φοίνικες που αποίκησαν τα παράλια της Πελοποννήσου στο σημείο αυτό και πήρε από εκεί το όνομα της. Οι Φοίνικες, ναυτικοί και θαλασσοπόροι, είχαν δημιουργήσει ναυτικούς εμπορικούς σταθμούς σε διάφορα μέρη, όπως στα Κύθηρα, στην Κρήτη, την Παμφυλία, τη Σικελία και τη Λιβύη.
Για το λιμάνι Φοινικούς κάνει λόγο και ο περιηγητής και γιατρός Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, ο οποίος περιηγήθηκε τη Μεσσηνία γύρω στα 1830-1840. Γράφει:
"Το ανατολικώτερον τούτου (του νησίου Σαπιέντζα) Σκίζα προσονομάζεται, μεταξύ τούτων και της Μοθώνης είναι και ο Μόθων σκόπελος, μικρόν νησίδιον, το οποίον κάμνει τον εκεί Φοινικούν λιμένα ασφαλέστερον" (Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού: "Ελλάδος Περιήγησις", Μεσσηνιακά)
Προϊστορικά χρόνια
Στη θέση "Ανάληψη" βρέθηκαν όστρακα, που ανήκουν στην Μεσοελλαδική εποχή, -2.200/ -1800. Αλλα όστρακα που βρέθηκαν στην ίδια τοποθεσία, πιστεύεται απο τους ειδικούς ότι ανήκουν στην Υστεροελλαδική ή Μυκηναϊκή εποχή, 1800/ -1100. Στην ευρύτερη περιοχή από Ανεμόμυλο- Ανάληψη μέχρι τη Λούτσα επισημάνθηκαν ίχνη Κλασσικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής.
 |
| Φοινικούντα: Η χερσόνησος της Ανάληψης όπου υπήρχε η Προϊστορική ακρόπολη |
Την περιοχή της Φοινικούντας επισκέφθηκαν το 1959 οι Αμερικανοί Αρχαιολόγοι William Mcdonald και Richard Simpson, οι οποίοι τον Ιούλιο του 1961 δημοσίευσαν στην "Αμερικάνική Εφημερίδα της Αρχαιολογίας" (AJA), στις σελ. 247-248, το άρθρο "Προϊστορικοί οικισμοί στη Νοτιοδυτική Πελοπόννησο".
Οι δύο αυτοί Αρχαιολόγοι δέχονται την ύπαρξη ακρόπολης πάνω ακριβώς στο λόφο της Ανάληψης (Βλ. χάρτη παρακάτω). Θεωρούν την τοποθεσία ως "σημαντική" για την Πρωτοελλαδική και την Υστεροελλαδική εποχή, οπότε οι οικισμοί δημιουργούνται κοντά στη θάλασσα. Επισήμαναν μάλιστα προϊστορικά κεραμικά είδη, διασκορπισμένα αρκετά σε παχύ στρώμα πάνω στη νότια και δυτική πλαγιά. Γράφουν: "Τραχείς τοίχοι και συντρίμμια είναι ορατά στα σημεία που κρέμονται στους βράχους, 15 μέτρα πάνω από τη θάλασσα".
Ανάμεσα στα όστρακα που βρήκαν, ήταν πολλά της πρώιμης Πρωτοελλαδικής εποχής (-2.600/ -2.200), όπως ρηχές λεκάνες, άγρια κεραμικά, δύο κομμάτια από κόκκινα κύπελλα, βάση από βάζο σε μονόχρωμη μπογιά κ.ά. Επίσης βρέθηκαν όστρακα Μεσοελλαδικής και Μυκηναϊκής εποχής.
Οι δύο Αμερικανοί Αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η τοποθεσία αυτή (ο λόφος της Ανάληψης), "πρέπει, κάποτε, να επεκτεινόταν πιο πολύ προς νότον, καθώς το ακρωτήριο έχει διαβρωθεί από τη θάλασσα".
Την περιοχή της Φοινικούντας είχε επισκεφθεί ο Αρχαιολόγος Καθηγητής Πανεπιστημίου Σπυρ. Μαρινάτος. Στην έρευνα που έκανε, είχε επισημάνει τάφους της Μυκηναϊκής εποχής. Δυστυχώς οι τάφοι είχαν λεηλατηθεί. Είναι κρίμα που οι έρευνες δεν συνεχίστηκαν, γιατί θα είχαν έρθει στο φως ενδιαφέροντα ευρήματα.
Ίχνη αρχαιοτήτων έχουν επισημανθεί και στις τοποθεσίες:
1.Παλιοβοροί, στο χτήμα Κ. Ρομπάκη,
2. Αγιαπαπί (Καρβελέικα) και αλλού.
Οι δύο αυτοί Αρχαιολόγοι δέχονται την ύπαρξη ακρόπολης πάνω ακριβώς στο λόφο της Ανάληψης (Βλ. χάρτη παρακάτω). Θεωρούν την τοποθεσία ως "σημαντική" για την Πρωτοελλαδική και την Υστεροελλαδική εποχή, οπότε οι οικισμοί δημιουργούνται κοντά στη θάλασσα. Επισήμαναν μάλιστα προϊστορικά κεραμικά είδη, διασκορπισμένα αρκετά σε παχύ στρώμα πάνω στη νότια και δυτική πλαγιά. Γράφουν: "Τραχείς τοίχοι και συντρίμμια είναι ορατά στα σημεία που κρέμονται στους βράχους, 15 μέτρα πάνω από τη θάλασσα".
Ανάμεσα στα όστρακα που βρήκαν, ήταν πολλά της πρώιμης Πρωτοελλαδικής εποχής (-2.600/ -2.200), όπως ρηχές λεκάνες, άγρια κεραμικά, δύο κομμάτια από κόκκινα κύπελλα, βάση από βάζο σε μονόχρωμη μπογιά κ.ά. Επίσης βρέθηκαν όστρακα Μεσοελλαδικής και Μυκηναϊκής εποχής.
Οι δύο Αμερικανοί Αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η τοποθεσία αυτή (ο λόφος της Ανάληψης), "πρέπει, κάποτε, να επεκτεινόταν πιο πολύ προς νότον, καθώς το ακρωτήριο έχει διαβρωθεί από τη θάλασσα".
Σύμφωνα με τους Αμερικάνους αρχαιολόγους οι Προϊστορική ακρόπολη στον λόφο της Αναλήψεως πρέπει να ήταν σημαντική αφού αναφέρετε και στις πινακίδες Γραμμικής Β΄ που βρέθηκαν στον ανάκτορο του Άνω Εγκλιανού, -1200. Ο Προϊστορικός οικισμός κατά πάσα πιθανότητα ταυτίζετε με την τοποθεσία Ka- ra- do- ro των πινακίδων ( = Kharadros, "Χαράδρα"). Πράγματι η Φοινικούντα περιβάλλεται από βουνά και υπάρχουν δύο πολύ μεγάλες χαράδρες στην περιοχή.
Στην τοποθεσία "Παναγιωτάκη", κοντά στα ερείπια της κατεστραμμένης παλαιάς εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου, γράφουν ότι "υπάρχει πιθανόν ένας προϊστορικός τύμβος".Την περιοχή της Φοινικούντας είχε επισκεφθεί ο Αρχαιολόγος Καθηγητής Πανεπιστημίου Σπυρ. Μαρινάτος. Στην έρευνα που έκανε, είχε επισημάνει τάφους της Μυκηναϊκής εποχής. Δυστυχώς οι τάφοι είχαν λεηλατηθεί. Είναι κρίμα που οι έρευνες δεν συνεχίστηκαν, γιατί θα είχαν έρθει στο φως ενδιαφέροντα ευρήματα.
Ίχνη αρχαιοτήτων έχουν επισημανθεί και στις τοποθεσίες:
1.Παλιοβοροί, στο χτήμα Κ. Ρομπάκη,
2. Αγιαπαπί (Καρβελέικα) και αλλού.
Η πόλη στην περιοχή της Φοινικούντας (Ταβέρνας), σημαντικός υπήρξε ο προστατευμένος όρμος της από όλους σχεδόν τους ανέμους, τους βόρειους, τους ανατολικούς και εν μέρει από τους νοτιοανατολικούς. Σε συνδυασμό με τα μετεωρολογικά στοιχεία προσέφερε και ασφαλές αγκυροβόλιο από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο. Ο μυχός του όρμου ορίζεται από τη χερσόνησο της Ανάληψης, όπου βρίσκεται η γνωστή προϊστορική θέση, έως τη θέση Λούτσα.
Κλασικά- Ελληνιστικά- Ρωμαίκά χρόνια
Ο Σουηδός Αρχαιολόγος M. Valmin επισκέφθηκε τη Μεσσηνία το 1926-1927 και το 1929. Πέρασε τότε και από την περιοχή της Φοινικούντας. Τις παρατηρήσεις του σημειώνει στο βιβλίο του "Τοπογραφικές μελέτες της Αρχαίας Μεσσηνίας" (στα γαλλικά, Lund 1930). Ο Valmin θεωρεί πιθανό να υπήρχε ναός του Επιδότα Διός και ίσως και αρχαίο θέατρο. Συγκεκριμένα γράφει:
"Υπήρχε μια μικρή πόλη στην οποία χωρίς αμφιβολία ανήκε το λιμάνι (Φοινικούς), πιθανώς ένας ναός του Επιδότα Διός και ίσως ένα θέατρο. Ποιό είναι το όνομα αυτής της πόλεως; Ο Παυσανίας μετά τον Ακρίτα τοποθετεί μόνο το λιμάνι Φοινικούς. Αυτός (ο Παυσανίας) δεν προσθέτει "καλούμενος" (ο λιμήν) και αυτό με κάνει να υποθέσω ότι ο Φοινικούς ήταν πραγματικό όνομα του λιμανιού" (Μετάφρ. Ν.Ι. Ζερβή).
Σε άλλο βιβλίο του με τον τίτλο "Επιγραφές Μεσσηνίας" (στα γαλλικά, Lund 1929), ο Valmin αναφέρει ότι στην περιοχή του Γριζόκαμπου βρέθηκε το θραύσμα ενός ερμίσκου, που είναι ακέφαλος, ύψους 0,28x0,12. Βρίσκεται τώρα, γράφει, στο Ελληνικό Σχολείο της Αρεόπολης. Η επιγραφή που είναι χαραγμένη επάνω, λέει:
Στη θέση "Ανεμόμυλος" σώζονται ίχνη αρχαίου οικισμού, όπως τείχος, πήλινοι σωλήνες υδραγωγείου κ.ά. Βρέθηκαν ακόμη μαρμάρινοι κίονες, που φυλάγονται στο Μουσείο της Πύλου. Πριν το 1940 ένας κάτοικος του χωριού είχε βρει άγαλμα, που παριστάνει δύο παιδιά αγκαλιασμένα (Διόσκουροι). Το άγαλμα αυτό είναι τώρα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Η ρωμαϊκή πολιτεία, που δεν έχει ανασκαφεί, καταλαμβάνει ολόκληρο τον σημερινό οικισμό, εκτείνεται σε όλη την έκταση του όρμου και αναπτύσσεται σε μέτωπο 1,5 χλμ. κατά μήκος της ακτής, με μέσο πλάτος περί τα 500μ. Κατά καιρούς, εκσκαφές για ύδρευση της κοινότητας και άλλες εργασίες απέδωσαν τοιχία και μεγάλο αριθμό οστράκων ύστερης ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου.
Στην ίδια περιοχή διατηρείται μεγάλο ερειπωμένο κτίριο της ύστερης αρχαιότητας, με την επωνυμία «Λουτρό».
Εξ άλλου, στη θαλάσσια περιοχή της Φοινικούντας, τον Μάρτιο του 1983, ανασύρθηκε από μηχανότρατα που ψάρευε, ένας αμφορέας ρωμαϊκής εποχής ύψους 0,83 μέτρα. Ο κυβερνήτης Αλεξ. Λιαράκος παρέδωσε τον αμφορέα στο Λιμεναρχείο Καλαμάτας και αυτό στο Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Καλαμάτας (Εφημ."Θάρρος" 23-3-1983).
Βυζαντινά χρόνια
Σε άλλο βιβλίο του με τον τίτλο "Επιγραφές Μεσσηνίας" (στα γαλλικά, Lund 1929), ο Valmin αναφέρει ότι στην περιοχή του Γριζόκαμπου βρέθηκε το θραύσμα ενός ερμίσκου, που είναι ακέφαλος, ύψους 0,28x0,12. Βρίσκεται τώρα, γράφει, στο Ελληνικό Σχολείο της Αρεόπολης. Η επιγραφή που είναι χαραγμένη επάνω, λέει:
Διονυσόδο(υ)ρος Ληνίππα Διί Επιδώται
Ο Valmin υποστηρίζει ότι το "Ληνίππα" είναι λάθος. Το σωστό γι΄ αυτόν είναι "Δείνιππος". Για το επίθετο του Δία "Επιδότας" αναφέρει ότι είναι γωστό στην Σπάρτη και ίσως και στην Μαντίνεια".Στη θέση "Ανεμόμυλος" σώζονται ίχνη αρχαίου οικισμού, όπως τείχος, πήλινοι σωλήνες υδραγωγείου κ.ά. Βρέθηκαν ακόμη μαρμάρινοι κίονες, που φυλάγονται στο Μουσείο της Πύλου. Πριν το 1940 ένας κάτοικος του χωριού είχε βρει άγαλμα, που παριστάνει δύο παιδιά αγκαλιασμένα (Διόσκουροι). Το άγαλμα αυτό είναι τώρα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Η ρωμαϊκή πολιτεία, που δεν έχει ανασκαφεί, καταλαμβάνει ολόκληρο τον σημερινό οικισμό, εκτείνεται σε όλη την έκταση του όρμου και αναπτύσσεται σε μέτωπο 1,5 χλμ. κατά μήκος της ακτής, με μέσο πλάτος περί τα 500μ. Κατά καιρούς, εκσκαφές για ύδρευση της κοινότητας και άλλες εργασίες απέδωσαν τοιχία και μεγάλο αριθμό οστράκων ύστερης ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου.
Στην ίδια περιοχή διατηρείται μεγάλο ερειπωμένο κτίριο της ύστερης αρχαιότητας, με την επωνυμία «Λουτρό».
Εξ άλλου, στη θαλάσσια περιοχή της Φοινικούντας, τον Μάρτιο του 1983, ανασύρθηκε από μηχανότρατα που ψάρευε, ένας αμφορέας ρωμαϊκής εποχής ύψους 0,83 μέτρα. Ο κυβερνήτης Αλεξ. Λιαράκος παρέδωσε τον αμφορέα στο Λιμεναρχείο Καλαμάτας και αυτό στο Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Καλαμάτας (Εφημ."Θάρρος" 23-3-1983).
Βυζαντινά χρόνια
Πρόκειται για μεγάλο κτίριο, που απλώνεται σε έκταση 100 τ.μ. περίπου. Διατηρείται ορατή η μεγάλη ημικυκλική αψίδα και αρκετοί τοίχοι, αποσπασματικά, έως τα 2,50μ. ύψος. Είναι κτισμένη με αργολιθοδομή από ψαμμίτη και παρεμβολή πλίνθων.
Στον βόρειο χώρο της αψίδας του ιερού έχουν ιδρυθεί, στα νεότερα χρόνια, ναΰδριο αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή και μικρό εικονοστάσιο της Αγίας Φωτεινής και της Αγίας Μαρίνας. Στο ανατολικό άκρο του όρμου, κοντά στη θάλασσα, σε σχετικά μικρή απόσταση από το μνημείο, σώζεται κυκλικός οχυρός πύργος βυζαντινών χρόνων.
Αριστομένης ο ΜεσσήνιοςΣτον βόρειο χώρο της αψίδας του ιερού έχουν ιδρυθεί, στα νεότερα χρόνια, ναΰδριο αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή και μικρό εικονοστάσιο της Αγίας Φωτεινής και της Αγίας Μαρίνας. Στο ανατολικό άκρο του όρμου, κοντά στη θάλασσα, σε σχετικά μικρή απόσταση από το μνημείο, σώζεται κυκλικός οχυρός πύργος βυζαντινών χρόνων.
Βιβλιογραφία:
-Γ. Δ. Κούβελα: "Φοινικούντα: Ιστορία και Ζωή" Καλαμάτα: 1997 (σσ. 21-28)
-Αριστέα Καββαδία- Σπονδύλη: "Πρωτοβυζαντινή Πυλία"
-THE MINNESOTA MESSENIA EXPEDITION Reconstructing a Bronze Age Regional Environment Edited by William A. McDonald and George R. Rapp, Jr.
-McDonald and Hope Simpson 1961, 247-248.
-Hope Simpson and Dickinson 1979, 151.
-Κορρές 1982, 231.
-Boyd 2002, 102.
