Πολύ κοντά στον Άγιο Φλώρο Μεσσηνίας, τον Σεπτέμβριο του 1933, ο Σουηδός αρχαιολόγος Ματίας Νάταν Βαλμίν και η ομάδα του έφεραν στο φως τα ερείπια του ιερού του Παμίσου. Σημαντικά ευρήματα ήλθαν στο φως όπως: πέντε κούροι, αρκετά ορειχάλκινα αγqλμάτια που παριστάνουν μικρά παιδιά με παραμορφωμένα μέλη, ειδώλεια, κυρίως μπρούτζινα και πήλινα, που απεικονίζουν ανθρώπους, θεούς και ήρωες, καθώς και ζώα, ιδίως ταύρους και κατσίκια. Με τη μορφή του ταύρου εικονιζόταν ο Θεός Παμισος, όπως προκύπτει από την αναθηματική στήλη που βρέθηκε στις πηγές του ποταμού.
Έτσι φωτίζεται και η πληροφορία που δίνει ο Παυσανίας πως στις πηγές του Πάμισου τα παιδιά έβρισκαν γιατρειά. Ο Πάμισος λατρευόταν ως θεός θεραπευτής. Μια άλλωστε από τις πηγές του Αγίου Φλώρου ακόμη και σήμερα έχει χλιαρό νερά, και μπορεί στην αρχαιότητα να ήταν θερμή πηγή.
Ο Άγιος Φλώρος:
Ο Aγιος Φλώρος είναι ένα χωριό 294 κατοίκων με πανέμορφη βλάστηση, 20 χλμ. βορειοδυτικά της Καλαμάτας και μόνο 3 χλμ βορειοδυτικά του Αρφαρά, χτισμένο στις όχθες του ποταμού Παμίσου.
"Δύο εκδοχές υπάρχουν για τη προέλευση της ονομασίας του χωριού. Κατά τη πρώτη όταν οι Φράγκοι αντίκρισαν για πρώτη φορά το βάλτο της περιοχής, κατάσπαρτο από πολύχρωμα άνθη, φώναξαν " Φλάουερ, φλάουερ", και η ξένη λέξη παίρνοντας ελληνική κατάληξη επικράτησε. κατα τη δεύτερη εκδοχή, το χωριό ιδρύθηκε το 16ο αιώνα, και στην αρχή απετελείτο από δύο οικισμούς, που στα 1770 συμπτύχθήκανε σε έναν, δημιουργώντας το χωριό. Πήρε την ονομασία του από ένα πλησιόχωρο ξωκλήσι αφιερωμένο στη μνήμη των αδελφών Αγίων Φλώρου και Λαύρου, λιθοξόων,καταγομένων από τις Κυκλάδες".
Ο « Άγιος Φλώρος», καταστράφηκε ολοκληρωτικά, από τους Γερμανούς, το Φεβρουάριο του 1944, σε αντίποινα για την επίθεση που δέχθηκε γερμανική στρατιωτική φάλαγγα.
Ο Πάμισος στις Αρχαίες πηγές:
Από ιστορικές πηγές (κυρίως Παυσανία και Στράβωνα), μαθαίνουμε διάφορα πράγματα για τον ποταμό και την τότε κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή.
Ο γεωγράφος Στράβωνας γράφει (1) «...αφού η Μεσσηνία και μάλιστα η Λακωνία ανήκεν εις τον Μενέλαον και διαρρέεται υπό των ποταμών Παμίσου και Νέδωνος …» και λίγο πιο κάτω:
«Ουχί μακράν της Κορώνης σχεδόν εις το μέσον του κόλπου, εκβάλλει ο ποταμός Παμισός»,
«Ο δε Παμισός είναι ο μεγαλύτερος ποταμός που υπάρχει εντεύθεν του Ισθμού, καίτοι ο ρούς του ολόκληρος από των πηγών και δια μέσου των πεδιάδων της Μεσσηνίας και της καλουμένης Μακαρίας, τας οποίας πλουσίως διαβρέχει, δεν έχει μήκος μεγαλύτερον των πεντήκοντα σταδίων.
Ο περιηγητής Παυσανίας στα «Μεσσηνιακά» του, γράφει για τον Πάμισο και την περιοχή και αναφέρεται (δυστυχώς με λίγα λόγια) στις διάφορες λατρείες του ποτάμιου Θεού, Παυσανίας (2,3,4). Ο υιός του Δωτάδα, Συβότας καθιέρωσε να θυσιάζει κατ’ έτος ο βασιλευς εις τον Πάμισον και να προσφέρει τιμάς προς τον υιόν του Μελανέως Εύρυτον εις την Οιχαλίαν προ της διεξαγωγής της τελετής των Μεγάλων θεων, η οποία εγίνετο εις την Ανδανίαν.
Και λίγο πιο κάτω, συνεχίζει Παυσ. (2, 3, 4)
«Οπως βαδίζει κανείς από την Θουρίαν προς την Αρκαδίαν, συναντά τας πηγάς του Παμίσου, εις τας οποίας θεραπεύονται τα μικρά παιδιά».
Λίγο πιο κάτω ο Παυσανίας συνεχίζει να δίνει πληροφορίες για τον πλούτο που πρόσφερε ο Πάμισος στην Μεσσηνιακή πεδιάδα και φυσικά να συγκρίνει τον Πάμισο με άλλους ποταμούς.
Παυσ. (2, 3, 4) «Από την Μεσσήνην έως το στόμιον του Παμίσου είναι ογδοήκοντα στάδια, ο δε Πάμισος ρέει δια μέσου καλλιεργουμένης χώρας, έχει καθαρά νερά και είναι πλωτός εις μήκος δέκα περίπου σταδίων από την θάλασσαν, εις αυτόν εισέρχονται και θαλασσινά ψάρια και μάλιστα κατά την άνοιξιν...»
Αρχαίες λατρείες στον Πάμισο:
Ο Παυσανίας στα «Μεσαηνιακά» του, κάνοντας αναφορά στον Πάμισο, αναφέρει τη λατρεία του ποτάμιου Θεού Πάμισου, ανάμεσα σε πολλές άλλες προδωρικές λατρείες που γινόντουσαν στην περιοχή και που μετά τη δωρική κατάκτηση είχαν παραμεληθεί.Περνώντας όμως τα χρόνια άρχισαν σιγά-σιγά να ξαναγίνονται οι γιορτές αυτές και μάλιστα από Δωριείς ηγεμόνες. Ανάμεσα σε αυτές τις γιορτές μνημονεύει ο Παυσανίας τη γιορτή του Δία ΙΘωμάτα, του Μαχάονα και των παιδιών του Νικόμαχου και Γόργασου, της Μεσσήνης, του Ευρύτου και του Πάμισου.
Αυτός που εισηγήθηκε τις προδωρικές γιορτές ήταν ο ηγεμόνας των Δωριέων Γλαύκος. Για τη γιορτή του Πάμισου εργάστηκε ο Συβότας, βασιλιάς και γιος του Δωτάδα από τη γεννιά του Κρεσφόντη και είναι αυτός που χαρακτηρίζεται και οργανωτής της λατρείας.
Ο Συβότας όρισε να είναι η γιορτή ετήσια και να συνδυάζεται με θυσία για το θεό Πάμισο από τον εκάστοτε βασιλιά του τόπου. Δεν μας πληροφορεί όμως ο Παυσανίας σε ποιο σημείο του ποταμού γινόντουσαν αυτές οι εκδηλώσεις.
 |
| Τα λείψανα του ιερού του Παμίσου στον Άγιο Φλώρο Μεσσηνίας. |
Σήμερα μετά από διάφορα στοιχεία που έχουν έλθει στο φως από αρχαιολογικές αποστολές, μπορούμε να μιλήσουμε, με κάποια βεβαιότητα, πως οι γιορτές αυτές γινόντουσαν στις πηγές του ποταμού, στο σημερινό χωριό Άγιος Φλώρος.
Στον Άγιο Φλώρο , η Σουηδική αποστολή ανέσκαψε Το ναό του Παμίσου, όπου η λατρεία βεβαιώθηκε με επιγραφικό ευρήματα.
Μια από τις πηγές του Πάμισου βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του χωριού, απέναντι από την ανακαινισμένη εκκλησία των Αγίων Φλώρου και Λαύρου, πλάι στον αιωνόβιο και υπερμεγέθη πλάτανο.
Στη βορεινή πλευρά του χωριού, υπάρχουν δύο μικρές σ’ επιφάνεια, αλλά βαθιές λίμνες, σκεπασμένες με νούφαρα και άλλα υδροχαρή φυτά. Λέγονται "Μάτια" και σ’ αυτές προσορμίζονταν κατά τους αρχαίους χρόνους τα πλοία, που έφταναν ως εδώ, αναπλέοντας τον Πάμισο.
Πολύ κοντά στα «Μάτια» το Σεπτέμβριο του 1933 ο Σουηδός αρχαιολόγος ματίας Νάταν Βαλμίν και η ομάδα του έφεραν στο φως ερείπια αρχαίου ιερού του Ασκληπιού, δωρικού ρυθμού, διαστάσεων 7,42 χ 8,75 μ., και μια μαρμάρινη στήλη με την επιγραφή: «ΑΣΚΛΑΠΙΟΔΩΡΟΣ ΠΑΜΙΣΩΙ» και μία ακόμα που γράφει:«ΔΕΞΙΠΠΟΣ EYXHN ΕΠΗΚΟΩ ΠΑΜΙΣΩ».
 |
Ενεπίγραφη στήλη με κυματιοφώρο στέψη. Στην όψη σώζετε ανάγλυφη παράσταση ταύρου , που συμβολίζει τον θεό Πάμισο. Πάνω και κάτω από το ανάγλυφο ήταν χαραγμένες δύο αναθηματικές επιγραφές στον θεό, μία του -3ου (μη σωζόμενη) και μία άλλη του -1ου αιώνα.
Άγιος Φλώρος, ιερό θεού Παμίσου.
Μουσείο Μεσσηνίας, Καλαμάτα.
Επίσης πολλά ακόμα σημαντικά ευρήματα ήλθαν στο φως όπως: πέντε κούροι, αρκετά ορειχάλκινα αγqλμάτια που παριστάνουν μικρά παιδιά με παραμορφωμένα μέλη, ειδώλεια, κυρίως μπρούτζινα και πήλινα, που απεικονίζουν ανθρώπους, θεούς και ήρωες, καθώς και ζώα, ιδίως ταύρους και κατσίκια. Με τη μορφή του ταύρου εικονιζόταν ο Θεός Παμισος, όπως προκύπτει από την αναθηματική στήλη που βρέθηκε στις πηγές του ποταμού. Υπάρχει επίσης πλήθος μικροσκοπικών πήλινων αγγείων από τα προοριζόμενα μόνο για αναθήματα. Τα μικρά αυτά αναθήματα αρχίζουν από το -500 και φθάνουν ως τους Ελληνιστικούς χρόνους -300.
Για η φύση της σημαντικής αυτής ποτάμιας λατρείας υπάρχει μια σαφής νύξη στο επίθετο «επικόω» της πιο πάνω επιγραφής, που σημαίνει ότι ο θεός αυτός είναι «επήκοος». Επακούει δηλαδή και βοηθάει αυτούς που τον έχουν ανάγκη.
Αρκετά "αφιερώματα" βρίσκονται στο Μπενάκειο αρχαιολογικό μουσείο Καλαμάτας για συντήρηση και φύλαξη, αλλά και η ακροκέραμος του ιερού ναού. Όλα τα ορειχάλκινα ευρήματα (24 ορειχάλκινα ειδώλια, 19 διάφορα ορειχάλκινα αντικείμενα και 14 νομίσματα) μεταφέρθηκαν το 1934 και βρίσκονται μέχρι σήμερα στο Τμήμα Ορειχαλκίνων του Εθνικού Μουσείου Αθηνών.
 |
Ανθεμωτή ακροκέραμος, αρχιτεκτονικό
μέλος του ιερού του Παμίσου Άγ. Φλώρος:
Ιερό Παμίσου 2ος -1ος αι. π.Χ.
|
Αν και η αρχαιολογική έρευνα της περιοχής, υπήρξε περιορισμένη, το πλήθος των αναθημάτων και η παλαιότητα της λατρείας (το όνομα του ποταμού θεωρείται προελληνικό, ίσως είναι και η λατρεία του) μπορεί να σημαίνει πως μια τοπική λατρεία πήρε τη θέση ασκληπιείου!
Ο Πάμισος μπορεί ακόμη να ήταν ένας θεός επικούριος ή συμπαραστάτης και όχι μόνο ιαματικός. Οι ποταμοί είναι από την φύση τους μεγάλες και δυνατές δυνάμεις. Αυτό είναι αρκετό ώστε αυθόρμητα και αβίαστα να μπορούν να ζωοποιηθούν και να λατρευτούν για την κίνηση τους, που είναι η απλούστερη εκδήλωση ης ζωής. Βέβαια αυτή η εκδήλωση της ζωής και της δύναμης γίνεται πολύ αισθητή στις πηγές τους. Αυτό είναι ένα συμπέρασμα που βεβαιώνει τον πιθανό τόπο της λατρείας του ποταμού.
Ο Πάμισος είναι από τα μακρότερα (43 χιλ.) και πολυϋδρότερα ποτάμια της Πελοποννήσου. Από τον τρόπο, όμως που τον παρουσιάζει ο Παυσανίας αλλά και ο Στράβωνας είναι βέβαιο πως επί των ημερών τους ονομαζόταν Πάμισος μόνο το κάτω μέρος του ποταμού (από τις πλούσιες πηγέςτου Αγίου Φλώρου μέχρι των εκβολών, που διαρρέει το κάτω τμήμα της Μεσσηνιακής πεδιάδας, το ονομαζόμενο από τον Στράβωνα με το επίθετο «Μακαρία», που την ποτίζει και την καρπίζει.
 |
| Ιερό Παμίσου: " ΔΕΞΙΠΠΟΣ ΕΥΧΗΝ... ΕΠΗΚΟΩ ΠΑΜΕΙΣΩ" |
Από την σύντομη πληροφορία του Παυσανία για την ευεργητική επίδραση του ποταμού πάνω στα νέα παιδιά, είναι φανερό πως οι αρχαίοι έβλεπαν την ζωοδότειρα δύναμη του ποταμού, όπως και πολλών άλλων ποταμών, σαν μια δύναμη που άξιζε να λατρεύουν, και την λατρεύανε σαν δύναμη κουροτρόφο. Το πιο συνηθισμένο τάμα για κάθε ευεργεσία του ποτάμιου Θεού προς ένα νέο άτομο ήταν η αφιέρωση (της κόμης) των μαλλιών του στον Θεό ποταμό. Για πολλές περιοχές της Ελλάδας έχουμε μαρτυρίες για τέτοια αφιερώματα κυρίως όταν το παιδί περνούσε από την εφηβική ηλικία στην ανδρική, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτο.
Ας μην προσπαθήσουμε να γράψουμε τίποτα άλλο για τον Πάμισο. Τη σπουδαιότητα του την κατάλαβαν οι πρόγονοί μας και ο Παυσανίας και ο Στράβωνας την έγραψαν για να την διαβάσουμε και εμείς και να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα
Ελένη Κ. Φάσσου, εφημερίδα «ΒΑΛΥΡΑ» φύλλο 138 Νοεμβρίου 1995.
Βιβλιογραφία:
1. Στράβωνας «Γεωγραφικά» C
353, 361, 358, 366, 357 (εκδόσεις Πάπυρος ) Μετάφραση Κ.Θ. Αραπόπουλος
2. Παυσανίας «Μεοσηνιακά» 3.9 –10 , 31.4, 34,4 (εκδόσεις Πάπυρος). Μετάφραση Ανδρέα Πουρνάρα
3. Παυσανίας «Μεσσηνιακά» παραπομπές οι ίδιες εκδόσεις Ζαχαρόπουλος. Μετάφραση Ιωάννη Κορδάτου
4. Παυσανίας «Μεσσηνιακά» παραπομπές οι ίδιες εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών.
Διάφορα αναθήματα από το ιερό του θεού Παμίσου
Χρονολόγηση: -2ος αιών
Μουσείο Καλαμάτας
Το σπήλαιο του Γιαννήρακα:
Ο Μίμης Φερέτος γράφει ότι σε απόσταση μισής ώρας ΒΑ του χωριού στη Δ πλευρά του βουνού « Αλεξομάντρι» βρίσκεται ένα πολύ ενδιαφέρον από γεωλογικής, αρχαιολογικής και τουριστικής απόψεως σπήλαιο, γνωστό σαν η « Σπηλιά του Γιαννήρακα», που εξερευνήθηκε πρόχειρα το 1958 από το ίδιο και μερικούς κατοίκους της περιοχής. « Έχει είσοδο ύψους 1,20 μ και πλάτους 2,50 μ. Η πρώτη αίθουσα έχει βάθος 15 μ. πλάτος 6 μ και ύψος 2,50. Ένα πλήθος από σταλακτίτες και σταλαγμίτες της προσδίδουν φαντασμαγορική όψη. Τρείς διακλαδώσεις οδηγούν σε μικρότερες αίθουσες με θολωτή οροφή, στολισμένες όμοια με αναρίθμητους σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Η πρώτη δεξιά της εισόδου διακλάδωση οδηγεί ανάμεσα από δύο ωραιότατους στύλους σε μία αίθουσα διαστάσεων 3/3 με μικρά πλάγια διαμερίσματα και «γαλαρία» που οδηγεί σε μεγάλο βάθος. Στη μικρή αίθουσα βρέθηκαν πολλά οστά ανθρώπων και ζώων καθώς και αρκετά θραύσματα εγχρώμων αγγείων διαφόρων εποχών, που μαρτυρούν ότι το σπήλαιο εξυπηρετούσε λατρευτικούς σκοπούς κατά το μακρινό παρελθόν. Σύμφωνα με τη προφορική παράδοση το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε στη Τουρκοκρατία και στη Γερμανική κατοχή, ως καταφύγιο και μάλιστα υπήρχε στη πρώτη αίθουσα εκκλησάκι.
