Το Αρχαίο Επιτάλιο βρίσκεται στις νότιες εκβολές του Αλφειού ποταμού κοντά στον ομώνυμο οικισμό (νομό Ηλείας) και στο γνωστό πέρασμα του ποταμού "Αλφειοίο πόρον", που αναφέρετε στην Ομηρική Ιλιάδα. Για τον λόγο αυτό αποτελούσε στρατηγικό σημείο πάνω στο πέρασμα από την Τριφυλία προς την Ίλιδα. Η ακμή της, όπως δείχνουν τα ευρήματα, εντοπίζεται στο τέλος των Κλασσικών μέχρι τα Υστερωμαϊκά χρόνια, -4ος έως +4ος αιώνας. Ο Αρχαιολογικός χώρος αυτός, άν και έχει περιφραχτεί, παραμένει στην αφάνεια ενώ οι ανασκαφές δεν επαναλήφθηκαν μετά τις πρώτες του 1967.
Στην λοφώδη περιοχή βόρεια της σύγχρονης κοινότητας υπάρχουν προϊστορικά ευρήματα (οικίες, τάφοι και κεραμική) που αποδίδονται στο Ομηρικό Θρύον, την πόλη του Βασιλείου του Νέστορα στον Αλφειό ποταμό.
Το Αρχαίο Επιτάλιο:
Δια των προσφάτων ευρημάτων της ανασκαφής Επιταλίου η περιοχή αποκτά μέγα αρχαιολογικό ενδιαφέρον... (Πέτρος Θέμελης, Αρχαιολόγος)Αρχές του 1967 και η κατασκευή του αρδευτικού έργου της Επιταλιώτικης πεδιάδας από το φράγμα του Φλόκα βρίσκεται σε πλήρη εξέληξη. Κατάντη της εθνικής οδού Πύργου - Κυπαρισσίας και σε μικρή απόσταση από αυτήν, κάτω από τον λόφο του Αι Γιώργη, γίνονται οι χωματουργικές εργασίες του κύριου αρδευτικού αγωγού, σε ένα έδαφος εντελώς γαιώδες-αργιλλώδες, που θα κατανείμει νερό του Αλφειού από το φράγμα Φλόκα στο δευτερεύον αρδευτικό δίκτυο. Τότε τα εκσκαπτικά μηχανήματα που εργάζονται κοντά στην γέφυρα της Ε.Ο., σκοντάφτουν σε λίθινες κατασκευές, καλυμένες από χώμα.
Η πεποίθηση ότι βρέθηκαν αρχαιότητες ήταν πλέον αναμενόμενη αφού από το ίδιο έργο είχαν εντοπιστεί αρχαιότητες στην Σαλμώνη, στο Φλόκα και το Στρέφι του νομού μας.
Το αρχαίο Επιτάλιο, που ο Αλφειός προστάτευσε με τις προσχώσεις του για εκατοντάδες χρόνια, κατά αυτόν τον τυχαίο τρόπο βλεπει μετά από μεγάλο διάστημα πάλι το φως του ήλιου.
Το τότε Υπουργείο Δημοσίων Έργων, υπεύθυνο για την κατασκευή του αρδευτικού έργου, χρηματοδοτεί την ανασκαφική έρευνα που αναλαμβάνει να εκτελέσει η Ζ΄Εφορεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας με έδρα την Αρχαία Ολυμπία. Η ανασκαφική έρευνα θα γίνει από τον αρχαιολόγο Πέτρο Θέμελη ως υπεύθυνο, με την βοήθεια των συναδέλφων του Γ. Μάντζιο και Ιω. Ψυχογιού ενώ η αρχιτέκτων Ευγ. Καστρίδου επιμελήθηκε τα σχέδια των κατόψεων των ευρημάτων.
Τον αρχαιολόγο Πέτρο Θέμελη συνάντησα τον Φεβρουάριο του 2008 σε μιά παρουσίασή του στο ΤΕΕ στην Αθήνα για τον μηχανισμό της Ελεύθερνας. Εκμεταλευόμενος την ευκαιρία τον παρεκάλεσα να μου δώσει την δημοσιευμένη στο Αρχαιολογικό Δελτίο εργασία του για τις ανασκαφές στο αρχαίο Επιτάλιο, πράγμα που έκανε τις επόμενες μέρες με ιδιαίτερη ευγένεια. Στην σύντομη συζήτησή μας θυμήθηκε τις δύσκολες μέρες των ανασκαφών στο Επιτάλιο, τα κουνούπια που εμάστιζαν την περιοχή μας , την σπουδαιότητα του αρχαιολογικού χώρου, την προσπάθεια που παρέμεινε ημιτελής. Ο Θεσσαλονικιός την καταγωγή Πέτρος Θέμελης καθηγητής Κλασσικής Αρχαιολογίας σήμερα, παράτησε την φιλολογία για χάρη της αρχαιολογίας μαθητεύοντας αρχικά στην ανασκαφή της Βεργίνας. Από την Βεργίνα στην Πέλλα, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, την Ολυμπία (όπου ασχολήθηκε με το Αρχαίο Επιτάλιο), τους Δελφούς, την Ερέτρια την Ελεύθερνα, είναι μερικές από τις περιοχές εργασίας του. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται εντατικά συνδέοντας το όνομά του με τις ανασκαφές της πόλης που έκτισε ο Επαμεινώνδας το -369, την αρχαία Μεσσήνη.
Επιστρέφομε στις ανασκαφές του Αρχαίου Επιταλίου που ξεκίνησαν την 1η Αυγούστου και περατώθηκαν την 30η Νοεμβρίου του 1967.
Ο χώρος που εντοπίστηκαν αρχαιότητες καταλαμβάνει μία έκταση μορφής ορθογωνίου, μήκους 800m και πλάτους 30m, δηλ. περίπου 24 στρέμματα. Ο τεράστιος αυτός χώρος δεν ήταν φυσικά δυνατόν να ερευνηθεί σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα.
Έτσι η ανασκαφή περιορίστηκε σε τέσσερα τμήματα, τους τομείς I, II, III, και IV όπως ονομάστηκαν από τους αρχαιολόγους. Ο τομέας ΙΙΙ είναι ο πλησιέστερος προς τον Αλφειό, ενώ νότια με κατεύθυνση το Ανεμοχώρι ακολουθούν οι τομείς IV, II και Ι. Σε γενικές γραμμές η χρονολόγηση των αρχαιοτήτων ξεκινά από τον νεώτερο τομέα Ι προς τον αρχαιότερο τομέα ΙΙΙ που είναι και ο αρχικός αστικός πυρήνας του Αρχαίου Επιταλίου.Τα ευρήματα ανά τομέα ανασκαφής όπως περιγράφονται στην εργασία του Πέτρου Θέμελη ως εξής:
Τομέας Ι:
Ο τομέας Ι βρίσκεται στην περιοχή της εισόδου του περιφραγμένου σήμερα αρχαιολογικού χώρου και είναι τα πρώτα ευρήματα που αντικρύζει ο επισκέπτης. Ανατολικά της εισόδου έχουν αποκαλυφθεί τμήμα ρωμαικού βαλανείου με τρία υπόκαυστα, +3ος αιώνας, καθώς και μεγάλη ημικυκλική δεξαμενη με μολύβδινο αποχετευτικό αγωγό.
Η Ημικυκλική Δεξαμενή με την σωζόμενη επένδυσή της.
Δυτικά του βαλανείου διέρχεται αγωγός νερού κατασκευασμένος από ασβεστοκονίαμα με κάλυψη από κεραμίδια στέγης. Ο αγωγός νερού ξεκινούσε από πέτρινο πηγάδι βάθους 3,50m, που όταν το καθάρισαν οι αρχαιολόγοι ανέβλυσε καθαρό νερό.
Βόρεια του βαλανείου αποκαλύφθηκε συγκρότημα τριών συνεχόμενων δωματίων, διαφόρων φάσεων κατασκευής του +2ου μέχρι του +4ου αιώνα. Ένα μεγάλο δωμάτιο διαστάσεων 23m μήκος και 22m πλάτος περιείχε τρία μεγάλα πιθάρια και πιθανότατα είχε χρήση εργαστηρίου κεραμικών αντικειμένων που ψήνονταν στα πιθάρια. Δυτικά του βαλανείου και κοντά στην είσοδο του χώρου υπάρχει μεγάλος κεραμεικός κλίβανος διαμέτρου 4,50m περίπου, που χρησιμοποιείτο για το ψήσιμο οικιακών αγγείων που χρονολογείται από τον +2ο αιώνα.
Ο Κεραμικός κλίβανος.
Σε βαθύτερα στρώματα του τομέα Ι, βρέθηκαν πολλά θραύσματα αγγείων ελληνιστικών χρόνων, αγγεία, λυχνάρια και ίχνη κτιρίων της ίδιας περιόδου, που είχαν ενσωματωθεί στα ρωμαικά οικοδομήματα.
Τομέας ΙΙ:
Ο τομέας ΙΙ βρίσκεται βόρεια του Ι και μεταξύ του Ι και του ΙV. Εδώ αποκαλύφθηκε μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 22m και πλάτους 13m με τοίχους πάχους 1,00m.
Το μέγεθος του κτιρίου δηλώνει ότι πρόκειται για δημόσιο κτίριο ή ναό πιθανότατα της Ήρας.
Από το κτίριο που χρονολογείται στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, έχουν σωθεί μόνο τα θεμέλιά του. Από πρόχειρη κατασκευή που υπάρχει πάνω από την θεμελίωση, φαίνεται ότι το κτίριο χρησιμοποιήθηκε σαν αποθήκη πιθαριών μέχρι και το τέλος του +4ου αιώνα.
Σε κοντινή απόσταση από το κτίριο βράθηκε λίθινη κολώνα ύψους 1,50m και διαμέτρου 0,30m, που έφερε λατινική επιγραφή. Η επιγραφή χρονολογείται την εποχή του αυτοκράτορα Τραιανού του -117 και αποτελεί το πρώτο μέχρι σήμερα γραπτό μνημείο του αρχαίου Επιταλίου.
Τομέας ΙΙI:
Ο τομέας ΙΙΙ είναι ο πλησιέστερος προς τον Αλφειό και ο αρχαιότερος όλων. Τα κτίρια που έχουν κατασκευαστεί στον τομέα χρονολογικά έγιναν σε τέσσερες επάλληλες φάσεις.
Η φάση Α περιλαμβάνει ορθογώνιο περίβολο κάποιου ναού του τέλους του -4ου αιώνα, που ενσωματώθηκε σε άλλα κτίρια κατά τον -2ο και -1ο αιώνα. Στην ίδια εποχή κατατάσσεται μεγαρόσχημη οικία με δωμάτιο λουτρού και πήλινο λουτήρα.
Από την φάση Β σώζεται μόνο τοίχος θεμελιώσεως του -3ου αιώνα.
Η φάση Γ περιλαμβάνει μεγάλο σπίτι με δύο συνεχόμενα δωμάτια και διάδρομο, που χρονολογείται στον +2ο ή +3ο αιώνα.
Η φάση Δ περιλαμβάνει τοίχο πρόχειρα κατασκευασμένο, του δεύτερου μισού του +4ου αιώνα.
Τομέας IV:
Ο τομέας ΙV βρίσκεται μεταξύ του ΙΙΙ και του ΙΙ και περιλαμβάνει Ρωμαικό νεκροταφείο.
Στον τομέα υπάρχουν επίσης και τάφοι Κλασσικών χρόνων, όπου βρέθηκε και λυχνάρι σε καλή κατάσταση.
Στην περιοχή του τομέα IV βρέθηκαν θραύσματα αγγείων Μεσοελλαδικής και Υστεροελλαδικής εποχής μέσα στην αμμώδη επίχωση που κάλυπτε τους τάφους. Πολλά από τα θραύσματα αυτά είχαν παρασυρθεί από τα όμβρια από τον Μηκυναικό χώρο του λόφου του Αι Γιώργη, το Ομηρικό Θρύο, ενώ άλλα ανήκαν σε Μεσοελλαδικούς τάφους.
Κινητά ευρήματα:
Οι ανασκαφές στον χώρο του αρχαίου Επιταλίου, έφεραν στο φώς μεγάλο αριθμό σημαντικών κινητών ευρημάτων, που σήμερα βρίσκονται στο μουσείο της αρχαίας Ολυμπίας, όπως:
1. Νομίσματα, 142 χάλκινα και 6 αργυρά. Το παλαιότερο είναι στατήρας Θηβών του -395 έως -387 και το καλύτερο ποιοτικά στατήρας Φιλίππου Β΄του -359 έως -336. Τα νεώτερα είναι ασσάρια (ορειχάλκινα νομίσματα) του τέλους του +4ου αιώνα.
2. Χάλκινα μικροαντικείμενα, όπως λαβές αγγείων, πόρπες, περόνες, κρίκοι, καρφια κλπ.
3. Σιδερένια αντικείμενα όπως εργαλεία και καρφιά.
4. Μολύβδινα, όπως μολυβδοχοήσεις συνδέσμων και ελάσματα.
5. Λυχνάρια Κλασσικών , Ελληνιστικών και Ρωμαικών χρόνων αρκετά από κορινθιακά εργαστήρια.
6. Αγγεία πήλινα του -4ου αιώνα μέχρι του αιώνα, πιάτα με επιγραφές καθώς και ασυνήθιστα μεγάλο πήλινο κύπελλο.
7. Ειδώλια πήλινα και κεφάλι γυναίκας του -4ου αιώνα.
8. Εκατοντάδες γυάλινα θραύσματα αγγείων που πιθανότατα κατασκευάζονταν στον τομέα Ι.
Ο αρχαιολογικός χώρος σήμερα.
Ο αρχαιολογικός χώρος σήμερα:
Από το 1967 μέχρι το 2013 έχουν περάσει 46 περίπου χρόνια. Πέραν της περίφραξης που έγινε, ο αρχαιολογικός χώρος του Επιταλίου παραμένει στην κατάσταση που τον άφησε ο Πέτρος Θέμελης.
Ότι καλύτερο και σημαντικότερο πολιτιστικά δωρήθηκε στο Επιτάλιο τον τελευταίο αιώνα, παραμένει απαξιωμένο, εν πολλοίς άγνωστο, αναξιοποίητο.
Ένας αρχαιολογικός χώρος με ευρήματα οκτώ αιώνων, παραμένει στην αφάνεια και στο περιθώριο. Ουδείς ενδιαφέρεται για την συνέχιση των ανασκαφών, την βελτίωση του αρχαιολογικού χώρου εσωτερικά και του χώρου που τον περιβάλλει. Ο χώρος έχει τραγικές ελλείψεις σε εύκολη προσπέλαση, χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων, διαμόρφωση τρόπου κίνησης επισκεπτών μέσα και έξω από τον χώρο, ανάδειξη και επισήμανση των αρχαιοτήτων, φύλαξης, τρόπου λειτουργίας. Κι όμως το αρχαίο Επιτάλιο, όπως και το μυκηναικό Θρύο, αξίζουν και απαιτουν καλύτερη μεταχείρηση από όλους και ιδιαίτερα από αυτούς που τα θεωρούν (πολιτιστική) κληρονομιά τους.
Σταύρος Φωτόπουλος.
Ένας αρχαιολογικός χώρος με ευρήματα οκτώ αιώνων, παραμένει στην αφάνεια και στο περιθώριο. Ουδείς ενδιαφέρεται για την συνέχιση των ανασκαφών, την βελτίωση του αρχαιολογικού χώρου εσωτερικά και του χώρου που τον περιβάλλει. Ο χώρος έχει τραγικές ελλείψεις σε εύκολη προσπέλαση, χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων, διαμόρφωση τρόπου κίνησης επισκεπτών μέσα και έξω από τον χώρο, ανάδειξη και επισήμανση των αρχαιοτήτων, φύλαξης, τρόπου λειτουργίας. Κι όμως το αρχαίο Επιτάλιο, όπως και το μυκηναικό Θρύο, αξίζουν και απαιτουν καλύτερη μεταχείρηση από όλους και ιδιαίτερα από αυτούς που τα θεωρούν (πολιτιστική) κληρονομιά τους.
Σταύρος Φωτόπουλος.
ΠΗΓΗ: Σύλλογος Επιταλιωτών Αθήνας Ο Αλφειός
