Η Σκιλλουντία ή Σκιλλούντα ή Σκιλλούς ήταν πόλη της Αρχαίας Τριφυλίας. Το τοπωνύμιο σκιλλούς ετυμολογείτε από το φυτό σκίλλα (κρεμμυδόσκιλλα ή σκιλλοκρεμμύδα) που φυτρώνει σε αφθονία στην περιοχή. Απείχε 3,5 χλμ., 20 στάδια, από την Ολυμπία και τοποθετείται νότια αυτής στην περιοχή των Μακρυσίων Τριφυλίας.
Τα Μακρίσια είναι κεφαλοχώρι, που απλώνεται ανάμεσα σε τρεις χωματόλοφους κατάφυτους από πεύκα και κουκουναριές. Απέχει 3 χιλιόμετρα βορειοδυτικά των Κρεστένων και 5 χλμ. νοτιοδυτικά της Ιεράς Άλτης της Ολυμπίας. Ανήκει διοικητικά στο Δήμο Ανδρίτσαινας- Κρεστένων.
Οι ανασκαφές που έχουν διενεργηθεί στην περιοχή του Προφήτη Ηλία Μακρισίων έδειξαν ότι στον λόφο υπήρχε κατοίκηση από τους Μεσοελλαδικούς χρόνους που με την σειρά της επεκτάθηκε στην πεδινή περιοχή βόρεια της Προϊστορικής εγκατάστασης όπου πιθανόν να βρίσκονταν ο Σκιλλούς των Ιστορικών χρόνων.
Οι ανασκαφές που έχουν διενεργηθεί στην περιοχή του Προφήτη Ηλία Μακρισίων έδειξαν ότι στον λόφο υπήρχε κατοίκηση από τους Μεσοελλαδικούς χρόνους που με την σειρά της επεκτάθηκε στην πεδινή περιοχή βόρεια της Προϊστορικής εγκατάστασης όπου πιθανόν να βρίσκονταν ο Σκιλλούς των Ιστορικών χρόνων.
Ο Αρχαίος Σκιλλούς
Ο Αρχαίος Σκιλλούντας ήταν αρχαία Τρυφιλιακή πόλη δίπλα στην αρχαία Ολυμπία και τον Αλφειό, σύμμαχος των Πισσατών, και που στους ιστορικούς χρόνους ήταν συχνά σε πολεμική αντιπαράθεση με τους Ηλείους, όπως και όλη η Τρυφιλία.
Το τοπωνύμιο Σκιλλούς ετυμολογείται από το φυτό σκίλλα που φυτρώνει σε αφθονία στην περιοχή. Κοντά στη Σκιλλουντία βρισκόταν η Ιερή άλτη (δάσος) της Ολυμπίας και το Τυπαίο όρος από όπου οι γυναίκες παρακολουθούσαν τους αρχαίους ολυμπιακούς αγώνες αφού δεν επιτρεπόταν να πάνε πιο κοντά.
Πιθανολογείται ότι η ιστορική και πολιτική τύχη του Σκιλλούντα ήταν ίδια με αυτή των υπολοίπων τριφυλιακών οικισμών, καθώς μέχρι και τη λήξη του Ηλειο- Σπαρτιατικού πολέμου (περίπου -400) ήταν περιοικίδα πόλη των Ηλείων, η οποία κατόπιν αυτονομήθηκε. Οι αναφορές των αρχαίων πηγών στο συγκεκριμένο οικισμό κατά τον πρώιμο -4 αι. είναι εξαιρετικά λίγες, ενώ μετά το -371, οπότε και οι Ηλείοι διεκδίκησαν για μια ακόμη φορά την πόλη, εκλείπουν οριστικά. Η σημερινή θέση του Σκιλλούντα είναι, κατά πάσα πιθανότητα, στη θέση Καμπούλι, στα Μακρίσια.[1]
Ιστορικό πλαίσιο
Τον -10ο έως τον - 9ο αιώνα οι Σκιλλούντιοι χτίζουν τον πρώτο ναό που χτίστηκε στην Ολυμπία, το Ηραίον. Προς τιμή της θεάς διοργανώνονταν τα Ηραία , οι Γυναικείοι Ολυμπιακοί αγώνες.
Εκείνη την περίοδο, -1100 έως -550,την επιμέλεια και ευθύνη των Ολυμπιακών αγώνων είχαν οι Σκιλουντίοι και οι Πισσάτες.
Περίπου στά μέσα του -6ο αιώνα οι Ηλείοι, ώς σύμμαχοι των Σπαρτιατών, καταλαμβάνουν και καταστρέφουν την Σκιλλούντα και την Πίσσα και η Βόρεια Τριφυλία περνά στην κυριαρχία της Ιλιδας.
Γύρω στο -400 κυριάρχησαν οι Σπαρτιάτες οι οποίοι στη συνέχεια παραχώρησαν στον Ξενοφώντα ένα αρκετά μεγάλο τμήμα της. Ο Ξενοφών εγκαταστάθηκε εκεί και ίδρυσε το Ναό της Αρτέμιδας.
Το -240 ο Πολυσπέρχων ο Αιτωλός καταλαμβάνει την περιοχή.
Το -219 κατακτάτε από τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο το Έ που διορίζει διοικητή τον Ακάρνονα Λάδικον.
Ο Παυσανίας, κατά την περιήγησή του στα τέλη του +2ου αιώνα, βρήκε το Σκιλλούντα ερειπωμένο.
Η Προϊστορική Σκιλλουντία
Τον -10ο έως τον - 9ο αιώνα οι Σκιλλούντιοι χτίζουν τον πρώτο ναό που χτίστηκε στην Ολυμπία, το Ηραίον. Προς τιμή της θεάς διοργανώνονταν τα Ηραία , οι Γυναικείοι Ολυμπιακοί αγώνες.
Εκείνη την περίοδο, -1100 έως -550,την επιμέλεια και ευθύνη των Ολυμπιακών αγώνων είχαν οι Σκιλουντίοι και οι Πισσάτες.
Περίπου στά μέσα του -6ο αιώνα οι Ηλείοι, ώς σύμμαχοι των Σπαρτιατών, καταλαμβάνουν και καταστρέφουν την Σκιλλούντα και την Πίσσα και η Βόρεια Τριφυλία περνά στην κυριαρχία της Ιλιδας.
Γύρω στο -400 κυριάρχησαν οι Σπαρτιάτες οι οποίοι στη συνέχεια παραχώρησαν στον Ξενοφώντα ένα αρκετά μεγάλο τμήμα της. Ο Ξενοφών εγκαταστάθηκε εκεί και ίδρυσε το Ναό της Αρτέμιδας.
Το -240 ο Πολυσπέρχων ο Αιτωλός καταλαμβάνει την περιοχή.
Το -219 κατακτάτε από τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο το Έ που διορίζει διοικητή τον Ακάρνονα Λάδικον.
Ο Παυσανίας, κατά την περιήγησή του στα τέλη του +2ου αιώνα, βρήκε το Σκιλλούντα ερειπωμένο.
Η Προϊστορική Σκιλλουντία
Στον λόφο του "Προφήτη Ηλία", ο οποίος βρίσκεται αμέσως στα Δ. από τα Μακρύσια, κατά πάσα πιθανότητα εντοπίζετε ο Προϊστορικός οικισμός του Σκιλλούντα.
Λόφος "Προφήτη Ηλία"
Οι ανασκαφές και οι έρευνες που έχουν διενεργηθεί στην περιοχή του Προφήτη Ηλία Μακρισίων έδειξαν ότι στον λόφο υπήρχε κατοίκηση από τους Μεσοελλαδικούς χρόνους που με την σειρά της επεκτάθηκε στην πεδινή περιοχή βόρεια της Προϊστορικής εγκατάστασης όπου πιθανόν να τοποθετείτε ο αρχαίος Σκιλλούς των ιστορικών χρόνων.
Σε όλη την επιφάνειά του λόφου του προφήτη Ηλία βρέθηκαν πολυάριθμα όστρακα και τάφοι Μεσοελλαδικής έως και Ρωμαϊκής εποχής.
Στην Θέση "Άγιος Ηλίας", εκατό μέτρα ΝΑ της εκκλησίας ανασκάφτηκε (1968) ταφικός τύμβος Υστεροελλαδικής εποχής, -1600 έως -1100, με κυκλικό περίβολο και ένα λακοειδή τάφο στο μέσον του.[2]
Τα πολυάριθμα κτερίσματα του τύμβου (χάλκινα μαχαιρίδια, εγχειρίδια, λεβητοκυάθια κ.ά.) αλλά και ανασκαφικά ευρήματα από την γύρω περιοχή (πήλινος οικίσκος, ειδώλια κ.λ.π.) εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Ολυμπίας και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Σε όλη την επιφάνειά του λόφου του προφήτη Ηλία βρέθηκαν πολυάριθμα όστρακα και τάφοι Μεσοελλαδικής έως και Ρωμαϊκής εποχής.
Στην Θέση "Άγιος Ηλίας", εκατό μέτρα ΝΑ της εκκλησίας ανασκάφτηκε (1968) ταφικός τύμβος Υστεροελλαδικής εποχής, -1600 έως -1100, με κυκλικό περίβολο και ένα λακοειδή τάφο στο μέσον του.[2]
Τα πολυάριθμα κτερίσματα του τύμβου (χάλκινα μαχαιρίδια, εγχειρίδια, λεβητοκυάθια κ.ά.) αλλά και ανασκαφικά ευρήματα από την γύρω περιοχή (πήλινος οικίσκος, ειδώλια κ.λ.π.) εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Ολυμπίας και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Θέση Κανιά. Θαλαμωτοί τάφοι
Σε κοντινή απόσταση ανασκάφηκαν δύο Μυκηναϊκοί θαλαμωτοί τάφοι στην περιοχή «Κανιά» ή «Κιβούρια» ενώ πιθανώς στην περιοχή να υπάρχουν και άλλα ταφικά μνημεία της αυτής χρονικής περιόδου.[3] Οι τάφοι αυτοί είναι θαλαμοειδής μετά δρόμου με προσανατολισμό Α- Δ, σε απόσταση 14μ. ο ένας από τον άλλο, λαξευμένοι σε μαλακό βράχο, διαμέτρου 7μ. και ύψους 5μ. και απέδωσαν πλουσιότατα ευρήματα.
Διάφορα ευρήματα δείχνουν ότι πιθανόν ο Σκιλλούς των Ιστορικών χρόνων να βρισκόταν στην πεδινή περιοχή Β. του λόφου του Προφήτη Ηλία.
Θέση Καμπούλι
Η θέση βρίσκεται στην χαμηλή πεδιάδα αμέσως στα Βόρεια του λόφο του Προφήτη Ηλία και στα μισά περίπου της απόστασης από τον λόφο και τον Αλφειό ποταμό.[4] Σε κοντινή απόσταση περνάει το ποτάμι των Κρεστένων (που ονομαζόταν Σελινούς κατά την αρχαιότητα), και ο οποίος χύνεται στον Αλφειό.
Στη θέση Καμπούλι των Μακρυσίων ανακαλύφθηκε το 1953 από τον Γιαλούρη, ένας αρχαϊκός αποθέτης. Τα ευρήματά του χρονολογούνται από τα τέλη του -6ου έως και τα τέλη του -5ου αιώνα, και παραπέμπουν ξεκάθαρα σε γυναικεία θεότητα. Αυτό είχε επισημάνει από την πρώτη δημοσίευση του αποθέτη ο ανασκαφέας, που, όμως, δεν προχώρησε στην ταύτιση της θεότητας. Ωστόσο κατά πάσα πιθανότητα ο ναός είναι ένα από τα πολλά Αρτεμίσια της περιοχής. Ο Θέμελης διατύπωσε με επιφύλαξη την άποψη ότι ο αποθέτης σχετίζεται με το Ξενοφώντιο ιερό της Εφεσίας Αρτέμιδος και ότι μάλιστα βρισκόταν εντός του κτήματος του Ξενοφώντα. Κάθε χρόνο γινόταν και γιορτή προς τιμήν της θεάς, κατά τη διάρκεια της οποίας μοιράζονταν και τρόφιμα στους παρευρισκόμενους. Επίσης, τις μέρες της γιορτής διεξαγόταν και κυνήγι μέσα στο ιερό άλσος της θεάς. Ο ναός της θεάς είχε ως πρότυπο το μεγάλο ναό της Εφέσου.
Κοντά στην θέση του αποθέτη βρέθηκαν αρκετά πώρινα αρχιτεκτονικά μέλη που είχαν χρησιμοποίηθει σε νεότερες κατασκευές.
Κοντά στην θέση του αποθέτη βρέθηκαν αρκετά πώρινα αρχιτεκτονικά μέλη που είχαν χρησιμοποίηθει σε νεότερες κατασκευές.
Επί του ανατολικού πρανούς του λόφου του προφήτη Ηλία, προς την κατεύθυνσιν του χωρίου, πλησίον κρήνης, απεκαλύφθη τυχαίως ημικατεστραμμένος κεραμοσκεπής τάφος ελληνιστικών χρόνων, περιέχων μελαμβαφή κοτύλην και όλπην.[2]
Το 1969 κατά την διάρκεια σωστικής ανασκαφής στις παρυφές των Β. υψωμάτων των Μακρυσίων ήρθαν στο φως τμήματα κτηρίων και τάφοι των ιστορικών χρόνων. Επίσης βρέθηκαν άνω των εικοσιπέντε πήλινα προσωπεία, ακέραια και σε θραύσματα, σημαντικός αριθμός πήλινων ειδωλίων, αγγείων, νομισμάτων και χαλκών μικροαντικειμένων. Το σημαντικώτερο, όμως, εύρημα υπήρξε μέγα τμήμα πωρολίθου (αμμόπετρα), φέρον επί της μιας πλευράς την επιγραφήν: ΔΙΟ[Σ.]. Το όνομα του θεού, εν συνδυασμώ προς το είδος των ευρημάτων (αναθηματικά προσωπεία, μικρού μεγέθους αναθηματικά αγγεία, υδρίαι, κρατήρες, λήκυθοι κλπ., ως και χαλκά μικροαντικείμενα και νομίσματα με απεικόνισιν του Διός και της Ήρας), αποτελούν αναμφισβήτητα τεκμήρια δια την ύπαρξη ιερού του Διός.[5]
Αν και υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι ο Σκιλλούς βρισκόταν στην περιοχή των Μακρυσίων ωστόσο τα μέχρι τώρα ευρήματα δεν επιτρέπουν τέτοια ταύτιση. Σε απόσταση 3 χλμ. στα ανατολικά των Μακρυσίων, στο οροπέδιο "Μπάμπες", ανασκάφηκε την δεκαετία ΄50 πόλισμα και ιερό.
Ο οικισμός
Στο οροπέδιο αυτό, την δεκαετία του '50, ο Ν. Γιαλούρης διαπίστωσε την ύπαρξη οικοδομικών λειψάνων και ανέσκαψε τέσσερα κτιριακά συγκροτήματα τα οποία ερμήνευσε ως κατοικίες, τμήματα ενός μεγαλύτερου οικισμού.
Ως πιθανή χρονολόγηση των κτισμάτων πρότεινε το β' μισό του -5ου αιώνα ενώ από την πληθώρα των ευρημάτων, που έν μέρει ανάγονται ως τον -7ο αιώνα, οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι ο χώρος ήταν σε χρήση τουλάχιστον από την Αρχαϊκή εποχή. Για τα ευρήματα στο σημείο αυτό ο Ν. Γιαλούρης συμπεραίνει: " Τα ως άνω πλήρως ανασκαφέντα τέσσαρα κτήρια ανήκουν εις αρχαίαν πόλιν, ήτις κατελάμβανε μεγάλην έκτασιν του οροπεδίου των Μπαμπών∙ ερείπια των οικοδομημάτων ταύτης φαίνονται πολυάριθμα εις κάθε βήμα, τα δε ευρήματα, τα οποία συνολικώς συνεκεντρώθησαν, μας πληροφορούν τόσον περί της μακράς ιστορίας της πόλεως (τουλάχιστον από της γεωμετρικής εποχής και εντεύθεν) όσον και περί της ανθηρότητός της."
Ο ανασκαφέας δεν προχωράει σε ταύτιση της αρχαίας πόλης στις "Μπάμπες", ωστόσο το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI) που επισκέφτηκε τον αρχαιολογικό χώρο, στα πλαίσια ερευνών στην Τριφυλία την δεκαετία 2000/2010, θεωρεί πολύ πιθανόν ο Σκιλλούς των ιστορικών χρόνων να βρίσκεται εκεί.[6]
Στο οροπέδιο αυτό, την δεκαετία του '50, ο Ν. Γιαλούρης διαπίστωσε την ύπαρξη οικοδομικών λειψάνων και ανέσκαψε τέσσερα κτιριακά συγκροτήματα τα οποία ερμήνευσε ως κατοικίες, τμήματα ενός μεγαλύτερου οικισμού.
Ως πιθανή χρονολόγηση των κτισμάτων πρότεινε το β' μισό του -5ου αιώνα ενώ από την πληθώρα των ευρημάτων, που έν μέρει ανάγονται ως τον -7ο αιώνα, οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι ο χώρος ήταν σε χρήση τουλάχιστον από την Αρχαϊκή εποχή. Για τα ευρήματα στο σημείο αυτό ο Ν. Γιαλούρης συμπεραίνει: " Τα ως άνω πλήρως ανασκαφέντα τέσσαρα κτήρια ανήκουν εις αρχαίαν πόλιν, ήτις κατελάμβανε μεγάλην έκτασιν του οροπεδίου των Μπαμπών∙ ερείπια των οικοδομημάτων ταύτης φαίνονται πολυάριθμα εις κάθε βήμα, τα δε ευρήματα, τα οποία συνολικώς συνεκεντρώθησαν, μας πληροφορούν τόσον περί της μακράς ιστορίας της πόλεως (τουλάχιστον από της γεωμετρικής εποχής και εντεύθεν) όσον και περί της ανθηρότητός της."
Ο ανασκαφέας δεν προχωράει σε ταύτιση της αρχαίας πόλης στις "Μπάμπες", ωστόσο το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI) που επισκέφτηκε τον αρχαιολογικό χώρο, στα πλαίσια ερευνών στην Τριφυλία την δεκαετία 2000/2010, θεωρεί πολύ πιθανόν ο Σκιλλούς των ιστορικών χρόνων να βρίσκεται εκεί.[6]
Ναός Διός
Το ιερό στις Μπάμπες Μακρυσίων βρίσκεται στον λόφο "Αρνοκατάραχο" και βρίσκεται ακριβώς πάνω από το οροπέδιο όπου τοποθετείτε η αρχαία πόλη.
Εδώ, κατά την διάρκεια της δεκαετίας το '50, ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Ολυμπίας Ν. Γιαλούρης ανέσκαψε έναν σχετικά μικρό Δωρικό ναό διαστάσεων 8,36Χ 4,55.
Ο ναός δωρικού διέθετε πρόναο και σηκό και ήταν κατασκευασμένος από μογγολιάτη λίθο, με μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,90μ.
Μέσα στο σηκό του ναού βρέθηκε ένας λίθος ακανόνιστου σχήματος από φαιό σκληρό ασβετόλιθο με την επιγραφή ΤΟDIOS που αποτελεί και την μοναδική ένδειξη για την ταύτιση της θεότητας που λατρευόταν εκεί. Σύμφωνα με το σχήμα των γραμμάτων τοποθετείτε στα τέλη του -6ου με αρχές του -5ου αιώνα.
Τα ευρήματα δείχνουν έναν πολυσύχναστο και σημαντικό ιερό.[7] Η παραλληλία, έστω και σε μικρότερη κλίμακα, των αφιερωμάτων υποδηλώνει πως στην ταραγμένη για την περιοχή εποχή του -7ου και -6ου αιώνα το ιερό στις Μπάμπες ακολουθεί κατά κάποιο τρόπου την εξέλιξη του μεγάλου ιερού της Ολυμπίας, ίσως δε να μην είναι τυχαίο ότι περίπου την ίδια εποχή, όταν στην Ολυμπία κτίζεται ο ναός του Δία από τους Ηλείους, οικοδομείται στις Μπάμπες σε περίοπτη θέση ναΐσκος που είναι αφιερωμένος στην ίδια θεότητα.
Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα του ιερού είναι ένα περιρραντήριο το οποίο σώζεται ολόκληρο. Τα περιρραντήρια ήταν κατά κύριο λόγο λατρευτικά σκεύη και ήταν τοποθετημένα στις εισόδους των ιερών ή κοντά σε βωμούς και ναούς.
Το ιερό στις Μπάμπες Μακρυσίων βρίσκεται στον λόφο "Αρνοκατάραχο" και βρίσκεται ακριβώς πάνω από το οροπέδιο όπου τοποθετείτε η αρχαία πόλη.
Εδώ, κατά την διάρκεια της δεκαετίας το '50, ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Ολυμπίας Ν. Γιαλούρης ανέσκαψε έναν σχετικά μικρό Δωρικό ναό διαστάσεων 8,36Χ 4,55.
Ο ναός δωρικού διέθετε πρόναο και σηκό και ήταν κατασκευασμένος από μογγολιάτη λίθο, με μέγιστο σωζόμενο ύψος 0,90μ.
Μέσα στο σηκό του ναού βρέθηκε ένας λίθος ακανόνιστου σχήματος από φαιό σκληρό ασβετόλιθο με την επιγραφή ΤΟDIOS που αποτελεί και την μοναδική ένδειξη για την ταύτιση της θεότητας που λατρευόταν εκεί. Σύμφωνα με το σχήμα των γραμμάτων τοποθετείτε στα τέλη του -6ου με αρχές του -5ου αιώνα.
Τα ευρήματα δείχνουν έναν πολυσύχναστο και σημαντικό ιερό.[7] Η παραλληλία, έστω και σε μικρότερη κλίμακα, των αφιερωμάτων υποδηλώνει πως στην ταραγμένη για την περιοχή εποχή του -7ου και -6ου αιώνα το ιερό στις Μπάμπες ακολουθεί κατά κάποιο τρόπου την εξέλιξη του μεγάλου ιερού της Ολυμπίας, ίσως δε να μην είναι τυχαίο ότι περίπου την ίδια εποχή, όταν στην Ολυμπία κτίζεται ο ναός του Δία από τους Ηλείους, οικοδομείται στις Μπάμπες σε περίοπτη θέση ναΐσκος που είναι αφιερωμένος στην ίδια θεότητα.
Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα του ιερού είναι ένα περιρραντήριο το οποίο σώζεται ολόκληρο. Τα περιρραντήρια ήταν κατά κύριο λόγο λατρευτικά σκεύη και ήταν τοποθετημένα στις εισόδους των ιερών ή κοντά σε βωμούς και ναούς.
Ο περίφημος Ναός της Ήρας των Σκιλλουντίων στην Ολυμπία
Ο ναός της Ήρας αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα δείγματα μνημειακής ναοδομίας στην Ελλάδα. Ήταν κτισμένος στη βορειοδυτική γωνία του ιερού χώρου της Άλτεως, στους νότιους πρόποδες του Κρονίου λόφου, όπου για την προστασία του κατασκευάσθηκε ισχυρός αναλημματικός τοίχος. Αφιερώθηκε στο ιερό της Ολυμπίας από τους κατοίκους του Σκιλλούντα.
Ο Παυσανίας αναφέρει, ότι κτίσθηκε περίπου οκτώ χρόνια αφ' ότου ο Όξυλος πήρε τη βασιλεία στην Ήλιδα, δηλαδή γύρω στο -1100, όμως, η χρονολόγηση αυτή δεν συμφωνεί με τη χρονολόγηση του ναού, η οποία είναι νεότερη.
Κατά μία άποψη, ο πρώτος ναός της Ήρας κτίσθηκε γύρω στο -650, ήταν μικρός, δωρικός, και είχε μόνο σηκό και πρόναο, ενώ γύρω στο -600 προστέθηκε σε αυτόν ο οπισθόδομος και το πτερό. Ωστόσο, σήμερα, επικρατέστερη είναι η άποψη ότι ο ναός οικοδομήθηκε περίπου το -600 με ενιαίο αρχιτεκτονικό πρόγραμμα.
Κατά καιρούς υπέστη διάφορες επεμβάσεις, ενώ στα ρωμαϊκά χρόνια μετατράπηκε σε είδος μουσείου, όπου φυλάσσονταν μερικά από τα πιο πολύτιμα έργα του ιερού, ανάμεσα στα οποία και ο περίφημος Ερμής του Πραξιτέλη.
Ο ναός χαρακτηρίζεται από τις βαριές του αναλογίες, καθώς έχει ιδιαίτερα επιμήκη κάτοψη και είναι αρκετά χαμηλός σε ύψος. Έχει προσανατολισμό Α-Δ και είναι δωρικός, περίπτερος, με έξι κίονες στις στενές και δεκαέξι στις μακρές πλευρές. Οι κίονες αρχικά ήταν ξύλινοι και σταδιακά αντικαταστάθηκαν με λίθινους. Για το λόγο αυτό, τόσο οι κίονες όσο και τα κιονόκρανα, δεν είναι όμοια μεταξύ τους, αφού κάθε φορά ο νέος κίονας ακολουθούσε το ρυθμό της εποχής του, με αποτέλεσμα επάνω στο ναό να αποτυπώνεται η πλήρης εξέλιξη του δωρικού ρυθμού, από τα αρχαϊκά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια.
Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι το -2ο αιώνα, όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε το ιερό, ο ένας κίονας του οπισθόδομου είχε παραμείνει ξύλινος (από ξύλο δρυός). Στις αβαθείς ορθογώνιες κοιλότητες, που παρατηρούνται σε διάφορα σημεία των κιόνων, ήταν τοποθετημένες οι ζωγραφικές εικόνες των νικητριών στα Ηραία, αθλητικοί αγώνες που γίνονταν προς τιμήν της θεάς. Το κατώτερο τμήμα του ναού ήταν κατασκευασμένο από κογχυλιάτη λίθο, ενώ το ανώτερο μέρος των τοίχων ήταν από ωμές πλίνθους. Ο θριγκός ήταν ξύλινος με πήλινη επένδυση και τα κεραμίδια της στέγης επίσης πήλινα. Το κεντρικό δισκοειδές ακρωτήριο του αετώματος, διαμέτρου 2,3 μ. ήταν πήλινο, με εντυπωσιακή γραπτή διακόσμηση.
Ο ναός αποτελείται από πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. Ο πρόναος και ο οπισθόδομος είναι δίστυλοι εν παραστάσι και η πρόσβαση στο σηκό γινόταν από τον πρόναο, μέσω μιας δίφυλλης θύρας, πλάτους 2,90 μ. Ο σηκός χωρίζεται κατά μήκος σε δύο κλίτη με δύο σειρές οκτώ δωρικών κιόνων. Ανά δύο κίονες υπήρχαν μικρά τοιχάρια εγκάρσια προς τους τοίχους του σηκού, που σχημάτιζαν πέντε μικρές κόγχες. Στο βάθος του σηκού, επάνω σε βάθρο ήταν στημένα τα λατρευτικά αγάλματα του Δία και της Ήρας, τα οποία αναφέρει ο Παυσανίας (5.17.1). Η Ήρα απεικονιζόταν καθισμένη σε θρόνο και δίπλα της στεκόταν ο Δίας. Το λίθινο αρχαϊκό κεφάλι, που βρέθηκε κοντά στο Ηραίο και σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας, αποδίδεται με κάποιες επιφυλάξεις στο άγαλμα της θεάς. Στο λατρευτικό άγαλμα απέθεταν κάθε τέσσερα χρόνια οι δεκαέξι ευγενείς Ηλείες, που οργάνωναν τα Ηραία, έναν καινούργιο πέπλο, που ύφαιναν για τη θεά. Για το εσωτερικό του ναού δεν έχουμε άλλες πληροφορίες.
Γνωρίζουμε μόνο ότι εδώ φυλασσόταν ο δίσκος του Ιφίτου, επάνω στον οποίο ήταν γραμμένη η ιερή εκεχειρία, ενώ στον οπισθόδομο βρισκόταν η λάρνακα του Κυψέλου, από ξύλο, χρυσό και ελεφαντόδοντο, διακοσμημένη με μυθολογικές παραστάσεις, καθώς και η τράπεζα του Κολώτη, πάνω στην οποία τοποθετούνταν τα στεφάνια αγριελιάς, με τα οποία στεφάνωναν τους Ολυμπιονίκες.
Σήμερα από το ναό σώζονται τα θεμέλια, οι τεράστιοι του ορθοστάτες του σηκού και το κατώτερο μέρος των κιόνων. Έχουν αναστηλωθεί 4 κίονες. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας εκτίθενται θραύσματα από την πήλινη διακόσμηση του θριγκού και το πήλινο κεντρικό ακρωτήριο του ναού.
Σύμφωνα με την παράδοση από το Τυπαίο όρος που περιγράφει ο Παυσανίας, και που ταυτίζεται με την ίδια περιοχή που βρίσκεται ο λόφος του «Αρνοκατάραχου», παρακολουθούσαν οι γυναίκες τους αθλητικούς αγώνες στην Ολυμπία και απ’ όπου γκρέμιζαν όσες παραβίαζαν τη σχετική απαγόρευση και περνούσαν τον Αλφειό.
Η αυστηρή απαγόρευση της συμμετοχής των γυναικών στους Ολυμπιακούς Αγώνες συνοδευόταν και από διατάξεις όπως αυτή που παραδίδει ο Παυσανίας:
"Στον δρόμο προς την Ολυμπία, πριν περάσει κανείς τον Αλφειό ποταμό πηγαίνοντας από τον Σκιλλούντα προς την Ολυμπία, υπάρχει βουνό με ψηλούς βράχους απόκρυμνο, το οποίο και λέγεται Τυπαίον όρος. Από το βουνό αυτό υπάρχει νόμος να γκρεμίζουν οι Ηλείοι τις γυναίκες, αν πιαστούν να βρίσκονται στον χώρο των Αγώνων ή και να έχουν μόνο περάσει τον Αλφειό στις απαγορευμένες για αυτές μέρες. Παραδίδουν όμως πως δεν πιάστηκε άλλη καμία εκτός από την Καλλιπάτειρα" (Παυσανίας, V 6, 7).
Ο ίδιος μαρτυρά ακόμη πως μέσα στον ιερό περίβολο, κατά τη διάρκεια των Αγώνων, επιτρέπεται η παρουσία μόνο των παρθένων και των γυναικών αυτών που έχουν ιερή αποστολή. Αυτές είναι δυνατόν να ανέβουν μέχρι το πρώτο επίπεδο του ναού του Δία, «…κρηπίδος μεν της πρώτης, προθύσεως καλουμένης…» (Παυσανίας, V 13, 9).
Πιο κάτω (Παυσανίας, VI 20, 9), ο ιστορικός αναφέρεται στη θέση της ιέρειας της Δήμητρας Χαμύνης στους Αγώνες και σημειώνει επίσης πως αυτούς είναι δυνατόν να τους παρακολουθήσουν και τα ανύπαντρα κορίτσια: "Παρθένους δε ουκ είργουσι θεάσθαι".
Τα μόνα αγωνίσματα στα οποία οι γυναίκες συμμετείχαν, έμμεσα όμως, ήταν τα ιππικά. Ο Παυσανίας, πάλι, αναφέρει πως η Κυνίσκα, κόρη του βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμου, ήταν η πρώτη που έτρεφε άλογα και η πρώτη Ολυμπιονίκης. Έλαβε μέρος στους Αγώνες του -396 και του -392. Αργότερα, το παράδειγμά της ακολούθησαν και άλλες, όπως η Ευρυλεωνίς, από τη Σπάρτη επίσης, η Βελιστίχη από τη Μακεδονία, η Μνησιθέα από την Ήλιδα.
Ο Ξενοφώντας και η Σκυλλουντία
Ο Ξενοφών (-430;/ -354;) ήταν Αθηναίος ιστορικός, φιλόσοφος και στρατηγός. Είχε ευαισθησία με την τάξη και την πειθαρχία και τον γοήτευε ο τρόπος ζωής των Σπαρτιατών. Βρισκόταν διαρκώς σε δράση και απεχθανόταν την αδράνεια και την τρυφηλότητα.
Όπως γνωρίζουμε από την ιστορία, ο Ξενοφών ως στρατηγός, που εκλέχτηκε από τους αξιωματικούς των Μυρίων, διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο στην επιστροφή των Μυρίων από τα βάθη της Μ. Ασίας, τους οποίους οδήγησε κατά τρόπο υποδειγματικό μέσα από εχθρικά εδάφη και κάτω από εξαιρετικά αντίξοες και δυσχερείς συνθήκες στο Βόσπορο, με τους στρατιώτες να αναφωνούν με λαχτάρα το «θάλαττα! θάλαττα!», όταν έφτασαν στη Τραπεζούντα και αντίκρυσαν τον Εύξεινο Πόντο.
Συνδέθηκε με στενή φιλία με το βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο Β΄ και στη μάχη της Κορώνειας -394, πολέμησε με τους Σπαρτιάτες κατά των Αθηναίων.
Οι Αθηναίοι για τα φιλολακωνικά του αισθήματα και διότι πολέμησε κατά την πατρίδας του, τον καταδίκασαν σε εξορία και δήμευσαν την περιουσία του.
Η Σπάρτη, αμείβοντας τις υπηρεσίες του, του παραχώρησε ένα κτήμα στο Σκιλλούντα, όπου τον έκαναν πρόξενο. Στο Σκιλλούντα ο Ξενοφών έζησε είκοσι χρόνια περίπου, ως γαιοκτήμονας, γράφοντας και ανατρέφοντας τους γιους του αυστηρά, κατά το Σπαρτιάτικο πρότυπο.
Εκεί έγραψε τα περισσότερα έργα του και, όπως έλεγαν οι κάτοικοί της στον Παυσανία, εκεί πέθανε και έδειχναν τον τάφο του. Έκτισε ναό προς τιμήν της θεάς Άρτεμης, ίδιον με το ναό της Εφέσου αλλά μικρότερου μεγέθους. Το άγαλμα της θεάς έγινε από ξύλο κυπαρισσιού, όμοιο με το άγαλμα της Εφέσου, αλλά μικρότερων διαστάσεων.
Ο ίδιος ο Ξενοφώντας μας λέει ότι πήγαινε για κυνήγι άγριων ζώων, μόνος ή μαζί με φίλους, αφού η περιοχή ήταν άφθονη σε θηράματα, τα οποία μάλιστα έφταναν μέχρι το δάσος της Φολόης. Μετά την ήττα των Σπαρτιατών στη μάχη των Λεύκτρων, -371, ο Ξενοφών εγκατέλειψε τον Σκιλλούντα και εγκαταστάθηκε στην Κόρινθο.
Βιβλιογραφία και πηγές
[1] Ιωάννης Γ. Γραμματικός: Απαρχές και εξέλιξη των πόλεων της Πελοποννήσου, από τον -8 έως τον -4 αιώνα.
[2] Πέτρος Γ. Θέμελης ΑΔ 23 (1968) Α- Μελέται, σελ. 284
[3] Ν. Γιαλούρης: ΠΑΕ 1954, 296- 298
[4] Pritchett 1989, 67 αρ. 151
[5] Γ. Α. Παπαθανασόπουλος. Α.Δ.25 (1970)
[6] Joachim Heiden: Geographische Lage, Ethnizität und historische Einbettung der triphylischen Poleis
[7] Αλίκη Ματσούκα: "Πρώιμη ανάγλυφη κεραμική από την Ηλεία"
Επίσης:
Σκιλλούς- Τύμβος Μακρυσίων, Π. ΘέμεληΑνασκαφές Ν. Γιαλούρη στα Μακρύσια και το Μάζι Τριφυλίας
Μακρύσια: Οι ανασκαφές του 1969
Ο Ναός του Διός στις Μπάμπες Τριφυλίας
Ναός Διός Μπάμπες 37.61698 21.637243
Μακρύσια Προφήτης Ηλίας 37.609019 21.598784
Θέση Κανιά 37.620343 21.584956
