Στα σύνορα Μεσσηνίας και Λακωνίας, κοντά στο χωριό Καστανιά, σε μια ειδυλλιακή τοποθεσία και σε υψόμετρο 1040 μέτρων είναι χτισμένη η Μονή της Παναγίας της Γιάτρισσας που είναι τόσο πολύ δεμένη με την ιστορία κα τις ζωές των κατοίκων των Βαρδουνοχωρίων. Το πότε ακριβώς ιδρύθηκε η Μονή δεν είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο. Αυτό που όμως είναι σίγουρο είναι ότι στα προχριστιανικά χρόνια στο ίδιο σημείο ήταν η θέση ναού αφιερωμένου στην θεά Αθηνά. Ο επισκέπτης μπορεί να διακρίνει δομικά στοιχεία από τον αρχαίο ναό ενσωματωμένα στο εσωτερικό του ναού.
"Εν τη οροσειρά του Ταυγέτου και εις χίλια μέτρα άνωθεν της επιφανείας της θάλασσας, μεταξύ της προς δυσμάς αρχαίας πόλεως Λεύκτρον και της προς ανατολάς επί των πηγών του ποταμού Όρφεως και της παρά τη στοά των Αρπυιών αρχαίας πόλεως Αρπυιάς και μεταξύ των δύο χωρίων Μηλέας και Καστάνιας, είναι θέσης εξόχου καλλονής και θεματικότητος, ένθεν, ως εν πανοράματι βλέπετε προς ανατολάς μεν λίαν ευκρινώς πάσας τα πόλεις, κωμοπόλεις και χωρία της Λακεδαίμονος και της Μονεμβασίας από Σπάρτης μέχρι Μηλέα, και τα Κύθηρα και το Γύθειον, και το οφιοειδώς περιβρέχοντα το Λεκανοπέδιο της Λακεδαίμονος ποταμόν Ευρώταν. Προς δυσμάς δε, τον Μεσσηνιακό κόλπο, τας χώρας της Λακωνικής και την Κορώνην. Προς βορράν τας κορυφάς του Ταϋγέτου, Προφήτη Ηλίαν, Κονδύλι και Βασιλικήν και προς νότον τον Πρώταν και όλον το Ταίναρον. Εκεί απολαμβάνειν τις το λαμπρότερον θέαμα της ανατολής και της δύσεως του Ηλίου."
(Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Σαραντόπουλος, Ηγούμενος της Μονής, 5 Δεκεμβρίου 1902).
(Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Σαραντόπουλος, Ηγούμενος της Μονής, 5 Δεκεμβρίου 1902).
Σύμφωνα με τον Σωφρόνιο Σαραντόπουλο "έκειτο π.χ. μέγιστος Ναός της Αθηνάς, υπηρετούμενος υπό πολλών των τότε ιερέων" ενώ σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Γυθείου & Οιτύλου Σωτήριο "την τοποθεσίαν αυτή την είχαν διαλέξει στην αρχή οι Αρχαίοι 'Ελληνες, για δική τους κατοικία. Μακρυά από τις θάλασσες, για τον φόβο των πειρατών και κοντά στα δάση για την χρήση της ξυλείας και την συντήρηση της κτηνοτροφίας, είχαν κτίσει τις κατοικίες τους ψηλά στον Ταύγετο. Εκεί λοιπόν είχαν ανεγείρει και τους βωμούς τους."
Κάποια στιγμή λοιπόν σε αυτή την θέση χτίσθηκε ναός αφιερωμένος στην Παναγία. Σύμφωνα με τον Σαραντόπουλο η μετατροπή του ναού από Ελληνικό σε χριστιανικό συντελέσθηκε αρχικά το +382 όταν ένας από τους ιερείς του Ναού της Αθηνάς ονόματι Βρασίδας πηγαίνοντας στην Πάτρα στην οποία ο Χριστιανισμός αναπτυσσόταν κατά την συγκεκριμένη περίοδο, ασπάσθηκε την νέα θρησκεία, μετονομάσθηκε σε Βιτάλιο, και επιστρέφοντας προσυλήτισε τους υπόλοιπους ιερείς στον χριστιανισμό μετατρέποντας τον ναό από της Αθηνάς στο "γεννέσιο της Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας"ανεγείροντας εκεί και πόλη, μιά και σύμφωνα με τον Σαραντόπουλο παρατηρούνται λείψανα αρχαίων οικοδομών σε έκταση περίπου διακοσίων στρεμμάτων.
Άλλη εκδοχή που δίνει ο Μητροπολίτης Γυθείου & Οιτύλου Σωτήριος μεταφέρει την ίδρυση της μονής ως χριστιανικής περίπου 600 χρόνια αργότερα, πιθανολογώντας ως ιδρυτή της τον Όσιο Νίκωνα ο οποίος ίδρυσε πολλούς Ναούς στην περιοχή του Ταϋγέτου και της Λακαιδέμωνος. Ο Μητροπολίτης Σωτήριος αναφέρει ότι εκτός της Μονής στην περιοχή κτίσθηκε ολόκληρο συγκρότημα μοναστηριού, πιθανόν η πόλη που αναφέρει ο Σαραντόπουλος, γι' αυτό και η περιοχή ήταν γνωστή ως "Καλογερικά".
Αυτό που πάντως πρέπει να είναι σίγουρο είναι ότι ο Ναός ερήμωσε για αρκετά χρόνια, λόγω πολέμων, επιθέσεων πειρατών κλπ., έως και το 1632 περίπου, όταν ο Κυριακούλης Ηλιαφέντης, από πλούσια οικογένεια της Καστάνιας, και η γυναίκα του Μαρία, 56 ετών και οι δύο (σύμφωνα με τον Σαραντόπουλο), αποφάσισαν να μονάσουν για να αποφύγουν την κατακραυγή όντας άτεκνοι (αποτελούσε όνειδος εκείνη την εποχή, ιδίως για την γυναίκα), και να φτιάξουν μονή και κελιά στα ερείπια του Αρχαίου Ναού. Σύμφωνα μάλιστα με τον θρύλο η Μαρία Ηλιαφέντη έμεινε έγκυος την αμέσως επόμενη χρονιά από την οικοδόμηση του Ναού ενώ γέννησε και δεύτερο παιδί ένα χρόνο αργότερα. Από τότε και ως τις ημέρες μας η Παναγία η Γιάτρισσα είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή αλλά και την ιστορία της Βαρδούνιας.Eορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου και συγκεντρώνει πλήθη προσκυνητών όλο το χρόνο
Το ονομάζουν “Γιάτρισσα” το Μοναστήρι της Παναγίας γιατί έχει πολλή σχέση με αρρώστους. Πολλά χρόνια το επισκέπτονται άρρωστοι ή συγγενείς ασθενών από κάθε γωνιά της Ελλάδος. Πλησίον του Μοναστηριού βρίσκεται η γραφική ορεινή τοποθεσία, που ονομάζεται “Βασιλική”. Στο ωραίο αυτό τοπίο, με το Ελβετικό χρώμα, παραθέριζαν μέχρι το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, πολλοί κάτοικοι του Γυθείου και των γύρω χωριών. Μέχρι του έτους 1940 ήκμαζε το Γύθειο με το εμπόριο, το διακινούμενο δια του λιμανιού του Γυθείου. Τα δε χωριά είχαν πολλούς κατοίκους. Κάθε λοιπόν καλοκαίρι, εσχηματίζετο μία πόλη επάνω εκεί στη “Βασιλική”, από τρείς έως πέντε χιλιάδες παραθεριστές. Το βουνό που προσφέρει άφθονο οξυγόνο για ψυχική ηρεμία και διαύγεια πνεύματος και όχι η θάλασσα, όπως σήμερα, τραβούσε τότε τους ανθρώπους. "Η ενδημούσα τότε ελονοσία και η φοβερή αρρώστια της φυματιώσεως ανάγκαζαν, όχι μόνο τους αρρώστους, αλλά και τους υγιείς να παραθερίζουν σε ψηλά βουνά.
Κάποια στιγμή λοιπόν σε αυτή την θέση χτίσθηκε ναός αφιερωμένος στην Παναγία. Σύμφωνα με τον Σαραντόπουλο η μετατροπή του ναού από Ελληνικό σε χριστιανικό συντελέσθηκε αρχικά το +382 όταν ένας από τους ιερείς του Ναού της Αθηνάς ονόματι Βρασίδας πηγαίνοντας στην Πάτρα στην οποία ο Χριστιανισμός αναπτυσσόταν κατά την συγκεκριμένη περίοδο, ασπάσθηκε την νέα θρησκεία, μετονομάσθηκε σε Βιτάλιο, και επιστρέφοντας προσυλήτισε τους υπόλοιπους ιερείς στον χριστιανισμό μετατρέποντας τον ναό από της Αθηνάς στο "γεννέσιο της Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας"ανεγείροντας εκεί και πόλη, μιά και σύμφωνα με τον Σαραντόπουλο παρατηρούνται λείψανα αρχαίων οικοδομών σε έκταση περίπου διακοσίων στρεμμάτων.
Άλλη εκδοχή που δίνει ο Μητροπολίτης Γυθείου & Οιτύλου Σωτήριος μεταφέρει την ίδρυση της μονής ως χριστιανικής περίπου 600 χρόνια αργότερα, πιθανολογώντας ως ιδρυτή της τον Όσιο Νίκωνα ο οποίος ίδρυσε πολλούς Ναούς στην περιοχή του Ταϋγέτου και της Λακαιδέμωνος. Ο Μητροπολίτης Σωτήριος αναφέρει ότι εκτός της Μονής στην περιοχή κτίσθηκε ολόκληρο συγκρότημα μοναστηριού, πιθανόν η πόλη που αναφέρει ο Σαραντόπουλος, γι' αυτό και η περιοχή ήταν γνωστή ως "Καλογερικά".
Αυτό που πάντως πρέπει να είναι σίγουρο είναι ότι ο Ναός ερήμωσε για αρκετά χρόνια, λόγω πολέμων, επιθέσεων πειρατών κλπ., έως και το 1632 περίπου, όταν ο Κυριακούλης Ηλιαφέντης, από πλούσια οικογένεια της Καστάνιας, και η γυναίκα του Μαρία, 56 ετών και οι δύο (σύμφωνα με τον Σαραντόπουλο), αποφάσισαν να μονάσουν για να αποφύγουν την κατακραυγή όντας άτεκνοι (αποτελούσε όνειδος εκείνη την εποχή, ιδίως για την γυναίκα), και να φτιάξουν μονή και κελιά στα ερείπια του Αρχαίου Ναού. Σύμφωνα μάλιστα με τον θρύλο η Μαρία Ηλιαφέντη έμεινε έγκυος την αμέσως επόμενη χρονιά από την οικοδόμηση του Ναού ενώ γέννησε και δεύτερο παιδί ένα χρόνο αργότερα. Από τότε και ως τις ημέρες μας η Παναγία η Γιάτρισσα είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή αλλά και την ιστορία της Βαρδούνιας.Eορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου και συγκεντρώνει πλήθη προσκυνητών όλο το χρόνο
Το ονομάζουν “Γιάτρισσα” το Μοναστήρι της Παναγίας γιατί έχει πολλή σχέση με αρρώστους. Πολλά χρόνια το επισκέπτονται άρρωστοι ή συγγενείς ασθενών από κάθε γωνιά της Ελλάδος. Πλησίον του Μοναστηριού βρίσκεται η γραφική ορεινή τοποθεσία, που ονομάζεται “Βασιλική”. Στο ωραίο αυτό τοπίο, με το Ελβετικό χρώμα, παραθέριζαν μέχρι το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, πολλοί κάτοικοι του Γυθείου και των γύρω χωριών. Μέχρι του έτους 1940 ήκμαζε το Γύθειο με το εμπόριο, το διακινούμενο δια του λιμανιού του Γυθείου. Τα δε χωριά είχαν πολλούς κατοίκους. Κάθε λοιπόν καλοκαίρι, εσχηματίζετο μία πόλη επάνω εκεί στη “Βασιλική”, από τρείς έως πέντε χιλιάδες παραθεριστές. Το βουνό που προσφέρει άφθονο οξυγόνο για ψυχική ηρεμία και διαύγεια πνεύματος και όχι η θάλασσα, όπως σήμερα, τραβούσε τότε τους ανθρώπους. "Η ενδημούσα τότε ελονοσία και η φοβερή αρρώστια της φυματιώσεως ανάγκαζαν, όχι μόνο τους αρρώστους, αλλά και τους υγιείς να παραθερίζουν σε ψηλά βουνά.
