Σε μια ορεινή πτυχή της Μεσσηνιακής Μάνης, σε υψόμετρο 560 μ. από τη θάλασσα, βρίσκεται κρυμμένη η Μεγάλη Καστάνια. Διπλωμένη κυριολεκτικά μέσα στα βουνά, χωρίς αμαξιτό δρόμο μέχρι τελευταία, και αθέατη ακόμα και από πολύ κοντά, κατορθώνει να διαφεύγει την προσοχή των περιηγητών και παρά το μέγεθος και τη σημασία της είναι τόπος σπανιότατα μνημονευόμενος. Η Καστάνια υπήρξε σπουδαίο Βυζαντινό κέντρο από τον 13ο αιώνα. Στην περιοχή σώζονται πολλές εκκλησίες της Βυζαντινής περιόδου κατασκευασμένες στον 13ο και 14ο αιώνα ενώ πολλά σπίτια του χωριού, που κατοικείται συνεχώς μέχρι και σήμερα, είναι του 17ου και 18ου αιώνα.
Η γεωγραφική της θέση μέσα σε αδιέξοδη ορεινή τοποθεσία την απομονώνει από τον κόσμο. Η φήμη της οφείλεται στην ταραχώδη πολεμική ιστορία της και στη στρατηγική της θέση μέσα σε ορεινή διάβαση μεταξύ Μάνης και Λακεδαίμονος.
Πολυάνθρωπη και πυκνότατα χτισμένη, με τον πύργο του Ντουράκη στο κέντρο, η Μεγάλη Καστάνια είναι σκαρφαλωμένη στις πλαγιές του βουνού, που την περικλείει ολόγυρα σαν χωνί. Ένα μοναδικό πέρασμα οδηγεί στο χωριό·είναι μια μικρή κοιλάδα, που τη στολίζουν κατά μήκος επάλληλα πέτρινα αλώνια, στριμωγμένα το ένα πάνω στο άλλο στο στενό χώρο της και προσεκτικά χωρισμένα το ένα από το άλλο με «ξερολιθιές», που προστατεύουν ζηλότυπα το δικαίωμα της μανιάτικης Ιδιοκτησίας. Τα αλώνια παρακολουθούν την κοιλάδα ως τα πρώτα σπίτια του χωριού, όπου αυτή στενεύει και κλείνει σχεδόν τελείως.Το ορεινό χωριό της Καστάνιας, όπως μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός των σωζόμενων βυζαντινών εκκλησιών (10), ήταν ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής, με συνεχή κατοίκηση ως τις μέρες μας.
Η σπουδαιότερη και η παλαιότερη εκκλησία είναι ο Άγιος Πέτρος.
Στον 13ο αιώνα επισημαίνεται έντονη οικοδομική δραστηριότητα, που ίσως συνδέεται με την σταδιακή διοικητική εξάρτηση της περιοχής από το Δεσποτάτο του Μορέως - άλλωστε το κάστρο της Μαΐνης είχε παραχωρηθεί από τους Φράγκους στους Παλαιολόγους ήδη από το 1261.
Την περίοδο αυτή κτίζεται ο μεγαλύτερος ναός του οικισμού, η Κοίμηση, στο μέσο της κεντρικής πλατείας. Επίσης κατασκευάζονται ο σταυρεπίστεγος ναός του Αγίου Νικολάου της Μαρούλαινας, και οι εκκλησίες του Αγίου Προκοπίου και του Αγίου Γεωργίου. Σύγχρονη είναι και η εκκλησία του Προδρόμου στην είσοδο του οικισμού, κατασκευασμένη σε έναν ιδιόμορφο τρουλαίο αρχιτεκτονικό τύπο που επιχωριάζει στην περιοχή της Μεσσηνιακής Μάνης, με δύο ακόμα μεταγενέστερα παραδείγματα στην ίδια την Καστάνια: τον Άγιο Νικόλαο τον Τρικάμπανο και τον διώροφο ναό του Αγίου Νικολάκη. Στους δύο τελευταίους σώζονται τοιχογραφίες που χρονολογούνται γύρω στο 1400 και απηχούν επιδράσεις της τέχνης του Μυστρά.
Ο υστεροβυζαντινός ναός του Ταξιάρχη, 2 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού, με την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του, κοσμείται με τοιχογραφίες καλής τέχνης από τις οποίες ξεχωρίζει η εξαιρετικά σπάνια απεικόνιση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας.
Λείψανα σπιτιών από τη βυζαντινή περίοδο δε σώζονται. Οι ιδιωτικές κατοικίες του χωριού στην πλειονότητά τους χρονολογούνται στον 17ο και 18ο αιώνα.
Το δαιδαλώδες οδικό του δίκτυο ενδεχομένως δεν έχει υποστεί ουσιαστικές αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων. Ο οικισμός δεν ήταν οχυρωμένος, μιας και κτίστηκε σε δυσπρόσιτη και φυσικά οχυρή θέση. Στον 18ο αιώνα ανάγονται κάποιες ακόμη εκκλησίες του χωριού καθώς και ο Πύργος του Δουράκη.
Πύργος Ντουράκι
Ιστορικός μανιάτικος πύργος στην Καστάνια της Μεσσηνίας.
Πρόκειται για πολυώροφο πύργο του 18ου αιώνα που αντιπροσωπεύει την παραδοσιακή μανιάτικη αρχιτεκτονική εμπλουτισμένη με γραφικές καταχύστρες και αμυντικές πολεμότρυπες. Χαρακτηριστικό του οι τέσσερις κυκλικού σχήματος πυργίσκοι του.
Ο πύργος έχει συνδεθεί με το Θεόδωρο Κολοκοτρώνη καθώς σε αυτόν είχε βρει καταφύγιο κατά το διωγμό των κλεφτών το 1803. Από εδώ επίσης διέφυγε, το Μάρτιο του 1806, προς την Ελαφόνησο και από εκεί στην Ζάκυνθο.
Η γεωγραφική της θέση μέσα σε αδιέξοδη ορεινή τοποθεσία την απομονώνει από τον κόσμο. Η φήμη της οφείλεται στην ταραχώδη πολεμική ιστορία της και στη στρατηγική της θέση μέσα σε ορεινή διάβαση μεταξύ Μάνης και Λακεδαίμονος.
Πολυάνθρωπη και πυκνότατα χτισμένη, με τον πύργο του Ντουράκη στο κέντρο, η Μεγάλη Καστάνια είναι σκαρφαλωμένη στις πλαγιές του βουνού, που την περικλείει ολόγυρα σαν χωνί. Ένα μοναδικό πέρασμα οδηγεί στο χωριό·είναι μια μικρή κοιλάδα, που τη στολίζουν κατά μήκος επάλληλα πέτρινα αλώνια, στριμωγμένα το ένα πάνω στο άλλο στο στενό χώρο της και προσεκτικά χωρισμένα το ένα από το άλλο με «ξερολιθιές», που προστατεύουν ζηλότυπα το δικαίωμα της μανιάτικης Ιδιοκτησίας. Τα αλώνια παρακολουθούν την κοιλάδα ως τα πρώτα σπίτια του χωριού, όπου αυτή στενεύει και κλείνει σχεδόν τελείως.Το ορεινό χωριό της Καστάνιας, όπως μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός των σωζόμενων βυζαντινών εκκλησιών (10), ήταν ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής, με συνεχή κατοίκηση ως τις μέρες μας.
Η σπουδαιότερη και η παλαιότερη εκκλησία είναι ο Άγιος Πέτρος.
Στον 13ο αιώνα επισημαίνεται έντονη οικοδομική δραστηριότητα, που ίσως συνδέεται με την σταδιακή διοικητική εξάρτηση της περιοχής από το Δεσποτάτο του Μορέως - άλλωστε το κάστρο της Μαΐνης είχε παραχωρηθεί από τους Φράγκους στους Παλαιολόγους ήδη από το 1261.
Την περίοδο αυτή κτίζεται ο μεγαλύτερος ναός του οικισμού, η Κοίμηση, στο μέσο της κεντρικής πλατείας. Επίσης κατασκευάζονται ο σταυρεπίστεγος ναός του Αγίου Νικολάου της Μαρούλαινας, και οι εκκλησίες του Αγίου Προκοπίου και του Αγίου Γεωργίου. Σύγχρονη είναι και η εκκλησία του Προδρόμου στην είσοδο του οικισμού, κατασκευασμένη σε έναν ιδιόμορφο τρουλαίο αρχιτεκτονικό τύπο που επιχωριάζει στην περιοχή της Μεσσηνιακής Μάνης, με δύο ακόμα μεταγενέστερα παραδείγματα στην ίδια την Καστάνια: τον Άγιο Νικόλαο τον Τρικάμπανο και τον διώροφο ναό του Αγίου Νικολάκη. Στους δύο τελευταίους σώζονται τοιχογραφίες που χρονολογούνται γύρω στο 1400 και απηχούν επιδράσεις της τέχνης του Μυστρά.
Λείψανα σπιτιών από τη βυζαντινή περίοδο δε σώζονται. Οι ιδιωτικές κατοικίες του χωριού στην πλειονότητά τους χρονολογούνται στον 17ο και 18ο αιώνα.
Το δαιδαλώδες οδικό του δίκτυο ενδεχομένως δεν έχει υποστεί ουσιαστικές αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων. Ο οικισμός δεν ήταν οχυρωμένος, μιας και κτίστηκε σε δυσπρόσιτη και φυσικά οχυρή θέση. Στον 18ο αιώνα ανάγονται κάποιες ακόμη εκκλησίες του χωριού καθώς και ο Πύργος του Δουράκη.
Πύργος Ντουράκι
Ιστορικός μανιάτικος πύργος στην Καστάνια της Μεσσηνίας.
Πρόκειται για πολυώροφο πύργο του 18ου αιώνα που αντιπροσωπεύει την παραδοσιακή μανιάτικη αρχιτεκτονική εμπλουτισμένη με γραφικές καταχύστρες και αμυντικές πολεμότρυπες. Χαρακτηριστικό του οι τέσσερις κυκλικού σχήματος πυργίσκοι του.
Ο πύργος έχει συνδεθεί με το Θεόδωρο Κολοκοτρώνη καθώς σε αυτόν είχε βρει καταφύγιο κατά το διωγμό των κλεφτών το 1803. Από εδώ επίσης διέφυγε, το Μάρτιο του 1806, προς την Ελαφόνησο και από εκεί στην Ζάκυνθο.
Ναός Αγίου Πέτρου
Στο βόρειο τμήμα του χωριού Καστάνια, επάνω σε έναν μικρό φυσικό βράχο, συναντάμε την εκκλησία του Αγίου Πέτρου. Ο ναός του Αγίου Πέτρου αποτελεί το παλαιότερο και σημαντικότερο μνημείο της Καστάνιας, του οικισμού με τη μεγαλύτερη πυκνότητα βυζαντινών μνημείων στην Πελοπόννησο μετά από το Μυστρά και το Γεράκι.
Στο βόρειο τμήμα του χωριού Καστάνια, επάνω σε έναν μικρό φυσικό βράχο, συναντάμε την εκκλησία του Αγίου Πέτρου. Ο ναός του Αγίου Πέτρου αποτελεί το παλαιότερο και σημαντικότερο μνημείο της Καστάνιας, του οικισμού με τη μεγαλύτερη πυκνότητα βυζαντινών μνημείων στην Πελοπόννησο μετά από το Μυστρά και το Γεράκι.
Ο κυρίως ναός στον τύπο του απλού τετρακιόνιου σταυροειδή εγγεγραμμένου με τρούλο, είναι κτισμένος κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης, που γνώρισε ευρύτατη διάδοση στη νότια Ελλάδα από το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα και εξής.
Κτίστηκε στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα και λίγο αργότερα, στον 13ο αιώνα, προστέθηκε ο ευρύχωρος νάρθηκας.
Τα κιονόκρανα, το τέμπλο και τα θυρώματα του ναού είναι έργα γλυπτικής που εντυπωσιάζουν με την τεχνική τους αρτιότητα και τη θεματική τους ποικιλία. Αποδίδονται σε ένα από τα σημαντικότερα μανιάτικα εργαστήρια μαρμαράδων του 12ου αιώνα.
Οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού (1350-1400) ακολουθούν μια ζωγραφική τάση που επιχειρεί να αποδώσει τα συναισθήματα των μορφών με δραματικότητα αλλά και τυποποίηση.
Στο δυτικό τμήμα του μνημείου δεσπόζει περίτεχνο κωδωνοστάσιο που χρονολογείται σύμφωνα με επιγραφή στα 1813 και είναι παρόμοιο με αντίστοιχα παραδείγματα της δυτικής Μάνης.
Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος
Ο ναός του Αγίου Ιωάννη είναι κτισμένος στην είσοδο του οικισμού της Καστάνιας. Πρόκειται για συνεπτυγμένο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο και άνισα πλάτη κεραιών . Ανήκει σε σπάνια, κατά τη βυζαντινή περίοδο, παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και αποτελεί ένα από τα παλαιότερα παραδείγματά της. Είναι κτισμένος με ιδιαίτερη επιμέλεια. Η τοιχοποιία του ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής, διαθέτει ζώνη με πλίθινο αβακωτό διάκοσμο, οδοντωτή ταινία και κεραμικά πινάκια, από τα οποία σώζονται μόνο οι υποδοχές. Οι τοιχογραφίες του ανήκουν σε ένα ενιαίο στρώμα και χρονολογούνται από τα μέσα του 13ου αιώνα. Το μνημείο σύμφωνα με επιγραφή κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε με έξοδα όλων των κατοίκων του χωριού, προκρίτων και του κοινού λαού.
Αη Στάτηγος
Ο Άη Στράτηγος είναι ένας ερειπωμένος σήμερα, σταυρεπίστεγος αρχικά, ναός, σε αγροτική τοποθεσία μεταξύ των οικισμών Καστάνιας και Σαϊδόνα, στη μεσσηνιακή Μάνη.
Ο Άη Στράτηγος είναι ένας ερειπωμένος σήμερα, σταυρεπίστεγος αρχικά, ναός, σε αγροτική τοποθεσία μεταξύ των οικισμών Καστάνιας και Σαϊδόνα, στη μεσσηνιακή Μάνη.
Στη νότια πλευρά του υψώνεται πρόσκτισμα, μεγαλύτερων διαστάσεων από το ναό. Το πρόσκτισμα αποτελούσε αρχικά προστώο το οποίο μετατράπηκε εκ των υστέρων σε παρεκκλήσιο ορθογώνιου σχήματος, με το κλείσιμο των τοξωτών ανοιγμάτων του.
Η διαμόρφωση του ιερού βήματος του παρεκκλησίου παρουσιάζει ιδιομορφίες, με την απουσία εξέχουσας αψίδας και την ύπαρξη κτιστής αγία τράπεζας και πρόθεσης σε επαφή με τον ανατολικό τοίχο. Η επιμελημένη τοιχοποιία του προσκτίσματος είναι πλινθοπερίκλειστη. Στο ανώτερο τμήμα της νότιας, κύριας όψης του, διαμορφώνεται σειρά από στενά ψευδοπαράθυρα, κατασκευασμένα με πλίνθους. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος, που διατηρείται σε κακή κατάσταση, έχει αποδοθεί στο 13ο αιώνα.
Άγιος Νικόλαος
Ο Άγιος Νικόλαος «στης Μαρούλαινας» είναι ένας από τους μικρότερους σταυρεπίστεγους ναούς της Πελοποννήσου, με μια μικρή αψίδα ιερού βήματος στα ανατολικά.
Ο Άγιος Νικόλαος «στης Μαρούλαινας» είναι ένας από τους μικρότερους σταυρεπίστεγους ναούς της Πελοποννήσου, με μια μικρή αψίδα ιερού βήματος στα ανατολικά.
Είναι κτισμένος χωρίς ιδιαίτερη εκζήτηση, με μικρούς λίθους, συνδετικό ασβεστοκονίαμα και μικρά τεμάχια πλίνθων στους αρμούς. Πιο προσεγμένη είναι η διαμόρφωση της δυτικής όψης, με δύο εντοιχισμένα πινάκια πάνω από το πλίνθινο τόξο της δυτικής θύρας.
Τη φιλόκαλη διάθεση των μαστόρων που κατασκεύασαν τον μικρό ναό της Καστάνιας μαρτυρούν η οδοντωτή ταινία που οριοθετεί το πλίνθινο τόξο της εισόδου, ο τρόπος που διατάσσονταν μικροί ορθογωνισμένοι πωρόλιθοι στην τοιχοποιία, δημιουργώντας μια αίσθηση διχρωμίας, καθώς επίσης οι κατακόρυφοι πλίνθοι στα γείσα του τριγωνικού αετώματος.
Ο ναός είναι στο εσωτερικό του κατάγραφος με τοιχογραφίες που ανήκουν, στο μεγαλύτερο μέρος τους, σε μία ενιαία φάση και χρονολογούνται βάσει τεχνοτροπικών και εικονογραφικών κριτηρίων προς τα τέλη του 13ου αιώνα. Έχει αποδοθεί στη δράση δύο ζωγράφων, που υιοθετούν τα εικαστικά μέσα μίας επαρχιακής τάσης στη μνημειακή ζωγραφική του 13ου αιώνα, ευρύτατα διαδεδομένης στη νότια Ελλάδα και τα νησιά. Η προσκυνηματική παράσταση του Αγίου Νικολάου στον βόρειο τοίχο του ναού έχει επιζωγραφισθεί σε κατοπινή φάση, ενώ μεταγενέστερες είναι και οι τοιχογραφίες του κτιστού τέμπλου, στο οποίο αναγνωρίζονται τρεις διαφορετικές φάσεις ιστόρησης.
Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, 13ος αιώνας
Ναός Αγίου Γεωργίου, στην πλαγιά πάνω απ΄την Καστάνια, 13ος αιώνας
