Κατά τη διάρκεια χωματουργικών εργασιών για τη διαμόρφωση αγροτικού δρόμου στη θέση Παλιός Μύλος ή Παλιόμυλος περιοχής Κεφαλόβρυσου Μεσσηνίας εντοπίστηκε στις 12 Σεπτεμβρίου από τον εργολάβο και χειριστή του μηχανήματος Β. Χούλιαρη μυκηναϊκός θολωτός τάφος. Το μηχάνημα παρέσυρε λίγες πέτρες από την οροφή του λιθόκτιστου μνημείου, δημιουργώντας άνοιγμα, μέγ. διαμ. 1μ. περίπου. Ο χειριστής διέκοψε αμέσως το έργο και ενημέρωσε την αστυνομική αρχή Μεσσήνης, από την οποία έλαβε γνώση η Υπηρεσία. Ακολούθησε αυτοψία και ανασκαφική έρευνα από 17 Σεπτεμβρίου μέχρι 13 Οκτωβρίου. Στην ανασκαφή συμμετείχε η ωρομίσθια αρχαιολόγος Ε. Μαλαπάνη, και η αποτύπωση του μνημείου έγινε από το σχεδιαστή της Εφορείας Α. Θωμόπουλο.
Ο θολωτός τάφος βρίσκεται σε απόσταση 400μ. περίπου δυτικά του δημόσιου επαρχιακού δρόμου Πλατανόβρυσης- Κεφαλόβρυσου και 1 χλμ. περίπου νοτιοδυτικά του Κεφαλόβρυσου, στην κτηματική περιφέρεια του οποίου ανήκει. Ο τάφος είναι χτισμένος από ασβεστολιθικές, μικρές κατά το πλείστον αλλά και μεγαλύτερες πλακωτές πέτρες και ανήκει στην κατηγορία των μικρών θολωτών της Μεσσηνίας (Σχέδ.1 Πίν.98α). Το μέγιστο σωζόμενο ύψος του είναι 2,52 και η διάμετρος του ταφικού θαλάμου του 3,20- 3,25μ.
Ο θόλος χάνει σταδιακά την εκφορικότητά του και στα κατώτερα μέρη γίνεται κυλινδρικός.
Η είσοδος είναι στραμμένη προς Ν. Η θύρα είναι μικρών διαστάσεων (ύψ. 1,26 και μέσο πλ. 0,90μ.). Οι παρειές του στομίου είναι επενδεδυμένες με πλακωτές πέτρες και έχουν μήκος 1,05μ. Ξερολιθιά, ολικού ύψ. 0,90μ., από μεγάλες και μικρότερες πλακωτές πέτρες έφραζε αρχικά το άνοιγμα της θύρας. Μονοκόμματο λίθινο υπέρθυρο εδράζεται σε όλο το μήκος/βάθος του στομίου με πλάτος 1,20 (εξωτ.), 1,50 (εσωτ.), και μέγιστο πάχος 0,20 (εξωτ.) και 0,15μ. (εσωτ.).
Η πρόσοψη του τάφου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς στην εξωτερική πλευρά του υπερθύρου εδράζεται ένα ίσως ορθογώνιο αρχικά, αλλά από τις ωθήσεις των χωμάτων με το πέρασμα του χρόνου τραπεζιόσχημο πλέον σήμερα μέτωπο, αποτελούμενο από ακανόνιστες πέτρες τοποθετημένες καθ' ύψος.
Η κάτω πλευρά αυτού του τραπεζίου είναι στενότερη και το ολικό ύψος του είναι 0,90μ. Πρόκειται πιθανότατα για έναν πρόδρομο τύπο του γνωστού κουφιστικού τριγώνου, που συναντάται σε πλήρη σχηματισμό σε μεγαλύτερους θολωτούς της ηπειρωτικής μυκηναϊκής Ελλάδας, όπως και στο θολωτό τάφο 1 της Μάλθης στην ίδια τη Μεσσηνία. Στον τάφο του Κεφαλόβρυσου φαίνεται να λειτουργεί ως αναλημματικό τοιχίο για τη συγκράτηση των χωμάτων πάνω από το υπέρθυρο -μολονότι θα μπορούσε για το σκοπό αυτό να έχει μεγαλύτερο πλάτος-, αλλά ταυτόχρονα και ως διακοσμητικό στοιχείο. Αυτή η διαμόρφωση της πρόσοψης του μνημείου και το γεγονός ότι ο τάφος αποτελεί ουσιαστικά το δεύτερο ακέραιο από την αρχαιότητα σωζόμενο θολωτό της Μεσσηνίας μετά τον τάφο 1 της Μάλθης, εμπλουτίζουν την γνωστή ποικιλία των τύπων των μεσσηνιακών θολωτών τάφων, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για την πιθανή αρχιτεκτονική μορφή της ανωδομής ορισμένων, αν όχι και των περισσοτέρων, με διάμετρο κάτω των 4μ.
 |
| Η είσοδος του μικρού θολωτού τάφου στο Κεφαλόβρυσο (Χαλβάτσου) που εντοπίστηκε τυχαία. Περιείχε ευρήματα ΥΕ ΙΙ περιόδου και χρονολογείται περί το -1500. |
Σε απόσταση 2,60μ. από την είσοδο του τάφου αποκαλύφθηκε ελλειψοειδές τμήμα λίθινου περιβόλου(;), που παρακολουθείται σε ολικό ορατό μήκος 3,51μ. περίπου. Ο τοίχος αυτός έχει μέγιστο ύψος μόλις 0,40μ. και βρίσκεται σχεδόν στην ίδια νοητή ευθεία με το ανώφλι του τάφου. Φαίνεται να είναι μεταγενέστερη κατασκευή, δεδομένου ότι σε όλη την περιοχή γύρω από τον τάφο υπάρχει πληθώρα κεραμικής, κυρίως ύστερων ρωμαϊκών χρόνων.
Ο θολωτός τάφος είχε χρησιμοποιηθεί για τις ταφές μιας οικογένειας, το πιθανότερο, ή ενόςγένους. Ήταν γεμάτος με χώματα που, με το πέρασμα του χρόνου, είχαν εισχωρήσει από τα ανοίγματα ανάμεσα στις πέτρες του θόλου. Η επίχωση αυτή μέχρι το τελικό δάπεδο ταφών περιείχε οστά διαλυμένα και αρκετή μεταγενέστερη κεραμική.
Στο ταφικό στρώμα βρέθηκαν αποθέσεις ανακατεμένων οστών, σπασμένων αγγείων και άλλων μικροαντικειμένων μυκηναϊκής και μεταμυκηναϊκής εποχής στο βόρειο, ανατολικό και δυτικό σημείο του θόλου.
 |
| Πάνω: Μικρή φιάλη με γραπτή διακόσμηση κισσού, κτέρισμα του Θολωτού τάφου Κεφαλόβρυσου, -16ος αιώνας |
Βρέθηκαν χειροποίητα δίωτα ή μόνωτα αγγεία (Πίν.98β), δίωτη βαθιά κύλικα με κοντό στέλεχος (goblet), ελλιπής μόνωτη γωνιώδης κύλικα και στελέχη από άλλες, καθώς και δύο αγγεία με γραπτή διακόσμηση: μόνωτο φιαλίδιο με διακόσμηση εσωτερικά και εξωτερικά και σφαιρική πεπιεσμένη προχοΐσκη (Πίν.98γ). Αλλα μικροαντικείμενα ήταν: τέσσερα πήλινα σφονδύλια, λίθινο εργαλείο- τμήμα κρουστήρα ή σφύρας, χάλκινες κυλινδρικές χάντρες, μικρή χάντρα από ορεία κρύσταλλο και μισή σφαιρική χάντρα από υαλόμαζα. Το σύνολο των μυκηναϊκών ευρημάτων μπορεί να χρονολογηθεί βάσει της γραπτής κεραμικής στην YE ΙΙΑ.
Τα αντικείμενα της μεταμυκηναϊκής εποχής χρονολογούνται κυρίως στους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους. Μερικά από τα πλέον χαρακτηριστικά είναι: βαθιά πινάκια (Πίν.99α), ρηχά πινάκια με στιλπνή ερυθρή βαφή εξωτερικά και εσωτερικά ή με αυλακώσεις εξωτερικά (Πίν.99β), τμήμα μόνωτου κυπέλλου με αυλακώσεις στο μέσον του σώματος και έντονη γωνίωση κάτω από το μέσον της κοιλιάς, μισός μονόμυξος λύχνος με ανάγλυφη φυτική διακόσμηση γύρω από την οπή πλήρωσης, χαρακτηριστικά τμήματα από μεγάλα αγγεία με πυκνές αυλακώσεις στο σώμα, στόμια και τμήματα από μεγάλους αμφορείς της εποχής1 και μόνωτο μονόχρωμο ημισφαιρικό κύπελλο με επίθετα πλαστικά σιγμοειδή κοσμήματα από πηλό, τοποθετημένα σε τρία προφανώς σημεία του χείλους (Πίν99γ). Βρέθηκαν και δυο χάλκινα νομίσματα.
Ο νέος θολωτός τάφος χαρακτηρίζει τη θέση για πρώτη φορά ως μυκηναϊκή σε μια περιοχή περισσότερο γνωστή για τη μεσαιωνική εγκατάσταση, που εντοπίζεται στο λόφο Κάστρο, μόλις 300μ. περίπου βορειοανατολικά του μνημείου2. Πλησιέστερο μυκηναϊκό ταφικό κτίσμα προς αυτό του Κεφαλόβρυσου είναι ο θαλαμωτός τάφος του Αριστομένη3.
Με τον εντοπισμό και την ανασκαφή του νέου θολωτού είναι βέβαιο ότι και σε αυτή την εύφορη και πλούσια σε πηγές νερού περιοχή της Μεσσηνίας, υπήρξε μια Μυκηναϊκή εγκατάσταση μάλλον αγροτικού χαρακτήρα, πάντως πρωιμότερη από εκείνες στις οποίες ανήκουν οι κοντινοί προς το μνημείο μυκηναϊκοί τάφοι των Διοδίων (θολωτός) και του Αριστομένη (θαλαμωτός).
Η θέση προστίθεται στον ήδη μακρύ κατάλογο των προανακτορικών εγκαταστάσεων που διαμορφώνουν την τοπογραφία της Μυκηναϊκής Μεσσηνίας, και ο ίδιος ο θολωτός τάφος με την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική μορφή, επιβεβαιώνει αυτό που είναι ήδη γνωστό από την αρχαιολογική έρευνα: Οτι αυτός ο τύπος ταφικού μνημείου της Μυκηναϊκής εποχής, παρουσιάζει εξαιρετική ποικιλία στη Μεσσηνία ως προς τη σύλληψη, δομή και εξέλιξη με πρόγονο τον τύμβο των Μεσοελλαδικών χρόνων.
Γεωργία Χατζή Σπηλιοπούλου, Αρχαιολόγος της Ζ' Ε.Π.Κ.Α.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 53 (1998)
1. Πρβλ. Archer Martin, Amphorae at Olympia, RCRF 36, 2000, εικ.1/4 (διαμόρφωση λαιμού στομίου).
2. AJA 65 (1961), σ.235, όπου αναφέρεται παρουσία χονδροειδούς κεραμικής της ύστερης εποχής του Χαλκού.
3. ΑΔ 43 (1988): Χρονικά, σ.144.
