Κάτοπτρο από το ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος στον Ταΰγετο

To 1965 ο Ηρακλής Πουλουπάτης7 κάτοικος της ορεινής Αρτεμισίας (Τσερνίτσα) του Ταϋγέτου7 παρέδωσε στο τότε Μπενάκειο Μουσείο Καλαμάτας χάλκινο ενεπίγραφο κάτοπτρο (αρ. ευρ. αρχ. Μουσείου Μεσσηνίας 872) προερχόμενο από την περιοχή του Βολύμνου Αλαγονίας (Σίτσοβα).

Tο κάτοπτρο είναι ακέραιο και ανήκει στον κοινό πελοποννησιακό τύπο κατόπτρων με λαβή1. Έχει μήκος 0,30μ., πάχ. 0,002μ., διαμ. δίσκου 0,16μ., μήκ. επιπέδης συμφυούς λαβής 0,14μ. και πλάτ. 0,03μ. Η διάμετρος της δισκοειδούς απολήξεως είναι 0,04μ. Οι δύο οπές στην απόληξη της λαβής βοηθούσαν στην ανάρτησή του2. Βάσει του τύπου, στον οποίο ανήκει, το κάτοπτρο χρονολογήθηκε στο β΄ τέταρτο του -5ου αι3.
Στην περιφέρεια του δίσκου του κατόπτρου είναι χαραγμένη με βελόνι ἐς εὐθὺ αναθηματική επιγραφή. To κείμενό της4 δημοσιεύθηκε ως ακολουθως: 
Λι- μνάτιο [- - -] ἀνέθεκεν.
To κάτοπτρο συντηρήθηκε εκ νέου προκειμένου να περιληφθεί στην επανέκθεση του Μουσείου από κοινού με άλλα αντικείμενα που προέρχονται από τον Βόλυμνο και συνδέονται με το ιερό της Λιμνάτιδος5. Με τη συντήρηση η επιγραφή αποκαλύφθηκε πλήρως:
Λιμνάτιο[ς] Φιλίππα μ’ ἔθεκες.

To αλφάβητο είναι το λακωνικό των ύστερων αρχαϊκών πρώιμων κλασικών χρόνων6. 
Λιμνάτιο[ς]: το κενό διάστημα μεταξύ του O και του αρχικού γράμματος (Φ) της επόμενης λέξης επιτρέπει την συμπλήρωση του τελικού Σ του επιθέτου της Θεότητας. Για τον τύπο της γενικής πρβλ. την επιγραφή (-5ος αι.);7 hιαρὸν Ἀρτάμιτος Λιμνάτιος σε χάλκινο κάτοπτρο από το ιερό της Λιμνάτιδος στην Κομποθέκρα (σήμερα Άρτεμη) της Ηλείας πρβλ. επίσης IG V1, 1431.38 (-1ου αι.).
Στις αναθηματικές επιγραφές το όνομα της θεότητας βρίσκεται συχνότερα στη δοτική8. Μαρτυρείται όμως και η γενική, βλ. M. L. Lazzarini, Le formule delle dedichi votive nella Grecia arcaica, Roma 1976, 75- 86.
Φιλίππα: Το όνομα απαντάται στη Μεσσήνη, στην Ερμιόνη και τον Κλείτορα στους Ελληνιστικούς χρόνους, καθώς και στην Κορινθία στην ρωμαϊκή εποχη, βλ. LGPN IIIA, 451.
ἔθεκες: προβλήματα παρέχει η κατάληξη9. Εάν όντως το ρήμα βρίσκεται στο β’ ενικό πρόσωπο, η κατάληξη θα έπρεπε να είναι -ας (ἕθεκας). Είναι άδηλο εάν πρέπει να υποστηρίξει κανείς ότι ο τύπος ακολουθεί την κλίση του αορίστου (ἔβαλον, ἔβαλες) ή ο χαράκτης εχάραξε από σφάλμα E αντί του A. 

Πάντως κατά κανόνα στις αναθηματικές επιγραφές το ρήμα βρίσκεται10 στο τρίτο πρόσωπο, ενικό πληθυντικό, κάποτε και στον δυϊκό, αναλόγως του αριθμού των αναθετών. 
Μαρτυρείται, πιθανότατα μία φορά, και το δεύτερο ενικό πρόσωπο11. Από την άλλη πλευρά είναι εξίσου δύσκολο να υποστηρίξει κανείς ότι ο χαράκτης εχάραξε Σ αντί του Ν (ἔθεκεν).
Ο Βόλυμνος, από όπου προέρχεται το κάτοπτρο, βρίσκεται σε υψόμετρο 860μ. στη Μεσσηνιακή πλευρά του Ταϋγέτου, πλησιέστερα στον οικισμό της Αλαγονίας. Εκεί τοποθετείται το μαρτυρούμενο από τον Παυσανία ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος (Παυσ. IV 4,2-3 και 31,3)12.
Από τον Βόλυμνο προέρχεται ένα ακόμη χάλκινο κάτοπτρο των αρχαϊκών χρόνων, τη λαβή του οποίου κοσμεί εγχάρακτη, γυναικεία μορφή13. 
Μεσσηνιακής προέλευσης είναι πιθανώτατα και ένα, χαμένο σήμερα, ενεπίγραφο κάτοπτρο που είχε ανατεθεί σε ιερό της Ειλειθυίας και χρονολογήθηκε στον -6ο αιώνα.14
Ως κατεξοχήν γυναικείο σύμβολο το κάτοπτρο με λαβή υπήρξε αντικείμενο αναθέσεως σε ιερά γυναικείων Θεοτήτων, όπως της Αρτέμιδος, της Αφροδίτης, της Ήρας κά., οι οποίες έθεταν υπό την προστασία τους τη γυναικεία φύση15. 
Η συχνή παρουσία του σε ιερά της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος συνδέεται με την ιδιότητα της θεάς ως προστάτιδας των μεταβάσεων των γυναικών από το ένα ηλικιακό στάδιο στο άλλο16.


ΣΩΚΡΑΤΗΣ Σ. ΚΟΥΡΣΟΥΜΗΣ

Ευχαριστώ τον κ. Άγγελο Ματθαίου για τη συνδρομή του στην ορθή ανάγνωοη της επιγραφής, τις γόνιμες παρατηρήσεις του, καθώς και την παρότρυνσή του να αναδημοσιεύσω το αντικείμενο.
1. Βλ. P. Oberl’cinder, Griechische Handspiegel, Hamburg 1967, 42-53 στο εξής Oberléinder 1967.
2. Για την αναρτηση αναθηματων σε ιερα βλ. E. L. Brulotte, The Placement of Votive Offerings and Dedications in the Peloponnesian Sanctuaries of Artemis (Diss.), Minessota 1994, 261-262, σημ. 825.
3. A. Παρλαμά, ΑΔ 29(1973-74) B 2 Χρον. 315, πίν. 198α (στο εξής Παρλαμα 1973)· N. Luraghi, The ancient Messenians. Constructions of Ethnicity and Memory, Cambridge 2008, 123, σημ. 74
4. Παρλαμά 1973, 315 (SEG XXIX 395).
5. H συντήρηση του κατόπτρου ἑγινε από τον συντηρητή της AH’ EHKA κ. Απόστολο Θωμόπουλο. To σχὲδιο εγινε από τον αρχαιολόγο- σχεδιαστη κ. Γιάννη Νάκα.
6. L. H. Jeffery, The Local Scripts ofArchaic Greece, Oxford 19902 (revised edition with supplement by Allan W. Johnston), πίν. 9.
7. To κάτοπτρο χρονολογήθηκε στον -6ο αι. αλλά η επιγραφη στον -5ο αι., βλ. K. Miiller, Artemistemple bei Kombothekra, AM 33(1908)324-325' U. Sinn, Dus Heiligtum der Artemis Limnatis bei Kombothekra, III. Der Tempe, AM 96(1981)28-30, εικ. Ι a.b (SEG AAAn 356).
8. Πρβλ. την επιγραφη σε περόνη του τέλους του 7ου αι. π.Χ., IG V 1, 226: Πριανθὶς ἀνέθεκε τᾶι Λιμνᾶτι (O. Gengler, Une épingle pour Artemis Limmztis, RA (1), 2009, 53768, πίν.24), επίοης την ελληνιστική επιγραφη από το ιερό της θεάς στη Μεσσήνη, IG V 1, 1442: Σωτέλης Ἀρχοὶ Λιμνᾶτι ἱεριτεύσαντε.
9. Ευχαριστώ τις κυρὶες Μαρία Διακουμάκου και Ανδρονὶκη Μακρη για τη συνδρομή τους στην ανάγνωοη της λὲξης.
10. BI. M. L. Lazzarini, όπ. π., 7042.
11. Βλ. την επιγραφή υπ’ αρ. 873 του καταλόγου της Μ. L. Lazzarini, οπ. π., 303 (IG 13 983). To ρήμα (ἀνέθεκας) είναι συμπληρωμὲνο, αλλά η συμπλήρωσή του είναι ασφαλής, διότι το επίγραμμα παραδίδει η Παλ. Ανθ. 6, 144.
12. Βλ. L. Ross, Reisen and Reiserouten durch Greichenland, Ι. Reisen in Peloponess, Berlin 1841, 1724' N. Παπαχατζῆς, Μεσσηνιακά 7 Ἠλιακοὶ, Ἀθήνα 1979, 48 σημ. 2 και 108 σημ. 1’ Γ. Σταίνχάουερ, Τὸ πρόβλημα τοῦ Ager Denthalialis, Ἀριάδνη 4(1988)2197232' Γ. A. Πίκουλας, Ἡ Δενθελιάτις καὶ τὸ ὁδικό της δίκτυο, Πρακτικά Γ Τοπικοῦ Συνεδρίου Μεσσηνιακῶν Σπουδῶν, Φιλιατράῐ Γαργαλιάνοι 24/26-11-1989, Πελοποννησιακα Παράρτημα 18, 2797288. Για τη συζήτηση σχετικά με τη Θὲση του ιερου της Λιμνάτιδος, βλ. Brulotte, οπ. π. (σημ. 2), 1657166 και 2347239.
13. Oberl’cinder 1967, 32734, αρ. 40. O J.C. C. Stibbe, Das andere Sparta, Kulturgeschichte des antiken Welt 65, Mainz 1996, 1517152, σημ. 55, εικ. 78) προτείνει μία χρονολογηση περί το 5707560 π.Χ.
14. E. Π. Ζαββου, Ἐνεπίγραφο ἀναθηματικό κάτοπτρο, Ηορος 10-12(1992-98)301-303, πίν. 49450.
15. Fr. Frontisi — Ducroux, J.—P. Vernant, Dans l’ ceil du miroir, Paris 1997 (Αθήνα 2004), 62.
16. Για τις μεταβάσεις των παρθένων στο στάδιο της ωριμοτητας βλ. Μ. Lefkowitz, Die letzten Stunden der Parthenos, στο Ellen D. Reeder (Hrsg.), Pandora. Frauen im klassischen Griechenland, Baltimore, New Jersey 1996, 32735. Για τον μεταβατικό χαρακτῆρα της λατρείας της Λιμνάτιδος και τις διαβατήριες τελετες που συνόδευαν τη λατρεία της βλ. A. Brelich, Paides e Parthenoi, τομ. 1, Roma 1969, 31' L. Zunino, Hiera Messeniaka: la storia religiosa della Messenia dall' eta micenea all’ eta ellenistica, Udine 1997, 50-51" Fr. de Polignac, H Γέννηση της Αρχαίας Ελληνικής Πόλης. Αατρείες, Χώρος και Κοινωνία (8ος- 7ος αιώνας), Αθήνα 2000, 92-94.