Ειλειθυίας Εγκώμιο, Π. Θέμελη

Η Θεά του τοκετού Ειλείθυια ήταν κόρη της Ήρας σύμφωνα με την Ιλιάδα του Ομήρου (11.271), ενώ η Θεογονία του Ησίοδου (922) την θέλει κόρη του Διός και της Ήρας και αδελφή της Ήβης και του Άρη. Στο Άργος και την Αττική το όνομά της αποτελεί συχνό επώνυμο της Ήρας, ενώ στην Βοιωτία είναι συνοδευτικό της Αρτέμιδος που αποκαλείται και λοχία. Ταυτίζεται συχνά και με την Ίσιδα Ειλείθυια και λοχία.
Η θεά του τοκετού ονομάζεται συχνά Ελεύθ(υ)ια όπως για παράδειγμα στην αρχαία Μεσσήνη, καθώς και Ελευθώ, καθιστώντας έτσι σχεδόν βέβαιη τηv ετυμολογική σχέση του ονόματός της με τα ρήματα είλεισθαι και ελεύθω, μολονότι ορισμένοι ερευνητές προτιμούν να ανάγουν την καταγωγή της στη σημιτική Θεά της γέννας Loledeth ή Alilat.
Ήταv με άλλα λόγια η "ερχόμενη", η κραυγή του πόνου, η ολολυγή της ετοιμόγενης γυναίκας (Ομηρικός Ύμνος στον Απόλλωνα 119) η οποίο καλεί απεγνωσμένα τη Θεά να σπεύσει κοντά της για βοήθεια, και η Θεά έρχεται και μαζί της "έρχεται" στον κόσμο και το παιδί.
Αυτήν ακριβώς την υπόσταση της Θεάς χρωματίζουν ορισμένα επίθετα που ενίοτε την συνοδεύουν, σύμφωνα με φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, όπως πολύστονος, μογοστόκος (Ιλ. 272), ματροπόλος (Πινδ. Ολυμπ. 6,42) και Λυσίζωνος (Θεοκρ. 17,60) και επιλυσομένη (Ησύχ. s.v.).

Κατατάσσεται από ορισμένους θρησκειολόγους στην κατηγορία των κατώτερων Θεών που δεν απέκτησαν υπερτοπική σημασία, ωστόσο η λατρεία της είχε ευρύτατη διάδοση σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, ηπειρωτικό και νησιωτικό. Η παρουσία της εξάλλου στο σπήλαιο της Ινάτου χρονολογείται τουλάχιστον από το -1800, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, που δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο τον οποίο έχω την τιμή να προλογίζω.
Η Θεά αναφέρεται σε τέσσερεις πινακίδες της Γραμμικής Β από την Κνωσο που αναφέρουν το όνομά της σε σχέση με την Αμνισό (o-mi-ni-so, (o) e-re-u-fi-jo].
Ο Paul Foure συνέδεσε το όνομά της με τα τοπωνύμια Ελεύθερνα και Ελευσίνα τα οποία θεωρεί προελληνικά, ανάγοντας τη λατρεία στο σπήλαιο της Αμνισού στα Νεολιθικά χρόνια. Από την Κρήτη η λατρεία της Ειλειθυίας μεταφέρθηκε αρχικά στη Δήλο, όπου οι Υπερβόρειες Παρθένες Υπερόχη και Λαοδίκη της πρόσφεραν θυσία και την βοήθησαν να καταπραΰνει τις ωδίνες του τοκετού της Λητώς, όταν γεννούσε στο ιερό νησί, κάτω από τον φοίνικα, τον λαμπερό της γιο Απόλλωνα και την Αρτέμιδα. Oι Δήλιοι έψαλλαν και ύμνο που είχε συνθέσει o Ωλήν από τη Λυκία για την Ειλείθυια.
Από τη Δήλο η λατρεία μεταφέρθηκε τάχιστα στην Παρο, τη Θήρα, την Τὲω, την Αμοργό, την Άνδρο, τη Ρόδο και την Αττική. Το κύρια αθηναϊκό ιερό της βρισκόταν μεταξύ του Σαραπείου και του Ολυμπιείου (Παυσ. 1.18.5), ενώ ιερά της Ειλειθυίας εν Άγραις και της Ήρας Ειλειθυίας αναφέρονται σε αττικές επιγραφὲς. O Παυσανίας (ό.π.) σημειώνει μεταξύ άλλων οτι "Tα (τρία) ξόανα της Ειλειθυίας μόνο στους Αθηναίους είναι ντυμένα ως χαμηλά στα Πόδια, δύο μάλιστα από αυτά, κατά τα λεγόμενα των γυναικών, ήταν κρητικά και αναθήματα της Φαίδρας, ενώ το αρχαιότερο το είχε φέρει o Ερισύχθων από τη Δήλο". H εκκλησία της Παναγίας Γοργοεπικόου, κοντά στη Μητρόπολη των Αθηνών, είναι γνωστή και ως εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου, o οποίος διαδέχτηκε την Ειλείθυια ως Προστάτης του τοκετού και "ελευθερωτής" των γυναικών από τους πόνους της γέννας.
Λατρεία της Ειλειθυίας μαρτυρείται επίσης στον βοιωτικό Ορχομενό, το Άργος, τη Βούρα, την Ερμιόνη, τον Κλείτορα, την Κόρινθο και το Αίγιον της Αχαΐας, όπου το "παλαιό" λατρευτικό ξόανο της θεάς του τοκετού ήταν ακρόλιθο και σκεπασμένο με λεπτό ύφασμα από το κεφάλι ως τα πόδια, όπως περίπου τα ντυμένα αθηναϊκά ξόανα της Θεάς που αναφέραμε παραπάνω. To ένα χέρι του αγάλματος στο Άιγιο ήταν λυγισμένο μπροστά, ενώ με το υψωμένο δεξί κρατούσε δάδα, σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία (7.23.5-6) και τη μαρτυρία ορισμένων χάλκινων νομισμάτων ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων που την εικονίζουν με αυτές τις χειρονομίες. O περιηγητής μας προσθέτει και τα εξής ενδιαφέροντα με δική του ερμηνεία για τη δάδα:
"Οι δάδες της Ειλειθυίας θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι συμβολίζουν τις ωδίνες του τοκετού που είναι σαν φωτιά για τις γυναίκες, θα μπορούσε ακόμη να θεωρηθούν ως σύμβολα του φωτός, στο οποίο φέρνει τα παιδιά η Ειλείθυια".
Ήταν έργο του φημισμένου Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα Φιλίππου, του οποίου η καλλιτεχνική δραστηριότητα τοποθετείται στο πρώτα μισό του -2ου αι.  Ειδικό ενδιαφέρον στην περίπτωση του Αιγίου, εκτός από τη λατρεία της Ειλειθυίας και την εικονογραφία του Δαμοφώντιου λατρευτικαύ της αγάλματος, παρουσιάζει το γεγονός οτι λατρευόταν εκεί και o Ζευς ως Θεϊκό παιδί και "Κούρος Μέγιστος", είχε μάλιστα ανατραφεί από την ιερή αίγα, όπως o Ζεύς o κρητογενής και o Ζεύς Ιθωμάτας της Μεσσήνης που θα εξετάσουμε παρακάτω. Σε επιβεβαίωση της μαρτυρίας του Παυσανία έρχονται και στην περίπτωση αυτή χάλκινα νομίσματα Αιγίου των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων με ανάλογες απεικονίσεις και επιγραφές, όπως "Zεύς Μέγας" και "Αιγιέων Παίς". To φορητό λατρευτικό άγαλμα του Αιγιέα Δία, έργο πιθανώς του γλύπτη Αγελάδα, όπως και εκείνο του Δια Ιθωμάτα της Μεσσήνης, φύλαγε o ιερέας στην κατοικία του αναλαμβάνοντας το ρόλο της τροφού.

Ιερά της Ειλειθυίας υπήρχαν βέβαια και σε πολλές άλλες πόλεις της χώρας, όπως στα Μέγαρα, την Ερέτρια, την Τεγέα, στην Ολυμπία σε σχέση με τον Σωσίπολη, στους Δελφούς, τη Σπάρτη, τη Μεγαλόπολη και τη Μεσσήνη, στην οποία θα αναφερθούμε ιδιαίτερα.
Στη θέση "Σπέλουζα", σε πλάτωμα στο μέσον περίπου της απόστασης προς την κορυφή της Ιθώμης, είχε εντοπίσει ο Philip Lebas το 1844 το θεμέλιο ιωνικού ναΐσκου με δύο κίονες εν παραστάσι, βωμό και περίβολο τεμένους με προσκτίσματα γύρω. Η εύρεση επιγραφής με αναγραφή ιερέων της Λιμνάτιδος οδήγησε στην ταύτιση του ιερού (IG VI, 1442). Μια ακόμη επιγραφή που αναφέρει "Ιέρειαν Λιμν[άτιδος] Αρτέμιδος" βρέθηκε στην αγορά της Μεσσήνης. Επιμελής καθαρισμός του χώρου και ανασκαφή έφεραν εκ νέου στο φως το αρχιτεκτονικά λείψανα του ιωνικού ναού (16,70 Χ 10,60 μ.), στο μέσο του οποίου σώζεται in situ το ασβεστολιθικό βάθρο του λατρευτικού αγάλματος και παραπλεύρως λίθινος θησαυρός. Αποκαλύφθηκε ακόμη ο βωμός, τμήμα του περιβόλου και τα προσκτίσματα στο νότιο και το ΝΔ του τεμένους. Μέρος επιγραφής σε επιμήκη λιθάπλινθο σώζει το γράμματα [- - - - ]ΤΟΣ.
Όπως είχε προτείνει ο Lebas, η Άρτεμις Λιμνάτις ταυτίζεται κατά τα φαινόμενα με τη Λαφρία, την πανάρχοια προελληνική Θεότητα της φύσης, της ζωής και του Θανάτου, την Πότνια Θηρών. Έτσι εξηγείται και η οποσιώπηση του τόσο σημαντικού από άποψη ποιότητος και μεγέθους ιερού της Λιμνάτιδος εκ μέρους του Παυσανία, o οποίος αναφέρει μόνο το επίθετα της Λαφρίας, το άγαλμά της ως έργο του Δαμοφώντος και τα ιδιαιτέρως εντυπωσιακά λατρευτικά δρώμενα, που τελούνταν και στην Πάτρα με ολοκαυτώματα άγριων και μη θηλαστικών ζώων και πτηνών και με την καύση παντοειδών καρπών (Παυσ. 4.31.6-7 και 7.18,11-13).
Οι Μεσσήνιοι δέχθηκαν και υιοθέτησαν τη λατρεία της Λαφρίας από τους Καλυδώνιους κατά το διάστημα της παραμονής τους ως φυγάδες στη Ναύπακτο. To λατρευτικό άγαλμα της Λαφρίας Αρτέμιδος στη Μεσσήνη εικόνιζε τη Θεά ως κυνηγέτιδα, θηρεύουσαν κατά τον Παυσανία, όπως ακριβώς τη Λαφρία της Κολυδώνας. Σε χάλκινα νομίσματα της Μεσσήνης η Άρτεμις που στέκεται όρθια με κοντό χιτώνα και δόρυ στο δεξί χέρι, ακουμπώντας αριστερά σε κιονίσκο και συνοδευόμενη από σκύλο, έχει αναγνωρισθεί ως Άρτεμις Λαφρία, ως το λατρευτικό δηλαδή άγαλμα της Θεάς, έργο του Δαμοφώντος.
Στη νότια πλαγιά της Ιθώμης, σε απόσταση 300 μ. ΒΔ του ιερού της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος, εντοπίστηκε λατρευτικό κτίσμα θεμελιωμένο πάνω σε βραχώδες άνδηρο σε υψόμετρο 560μ. Αποτελείται από ένα σχεδόν τετράγωνο σηκό, διαστάσεων 5,45Χ 5,15μ., αβαθή πρόδομο, διαστάσεων I,80X 5,15μ. και τετρακιόνια πρόσταση. Είναι κτισμένο εξ ολοκλήρου από ασβεστολιθικές λιθοπλίνθους. Σώζονται στη θέση τους οι ορθοστάτες και αρκετοί δόμοι της ανωδομής.
 Μεταξύ των ορθοστατών και του πρώτου δόμου παρεμβάλλεται λίθινο έδρανο που περιτρέχει τον σηκό και προεξέχει κατά 0,23μ. προς το εσωτερικό για να δεχτεί προσφορές. To εσωτερικό έδρανο αποτελεί αρχιτεκτονικό στοιχείο που έλκει την καταγωγή του σε λατρευτικά κτίσματα των γεωμετρικών χρόνων. Στο μέσο του σηκού, σε μικρή απόσταση από τον πίσω δυτικό τοίχο, μια υψηλή ασβεστολιθική βάση που βρίσκεται κατά χώραν έφερε μαρμάρινο λατρευτικό άγαλμα μικρού μεγέθους στον τύπο της πεπλοφόρου που ανήκει σε γυναικεία θεότητα. Στο μέσον της ανατολικής πλευράς του σηκού βρίσκεται το άνοιγμα της εισόδου με μονολιθικό ασβεστολιθικό κατώφλι.
Στην άνω επιφάνεια του σωζόμενου τμήματος της πρώτης βαθμίδος του τριμερούς κρηπιδώματος υπάρχει η επιγραφή:

Θηρύλος ευίκ(α), Αἰθίδας

Καλᾶι

δηλαδή: ο Θηρύλος νίκησε, ο Αιθίδας στην Καλή (Θεά ευχήθηκε). Η επιγραφή είναι χαραγμένη με μεγάλα γράμματα του -2ου/ -3ου αιώνα και εκτείνεται σε μήκος 1,95 μ. Η μεσσηνισκή αυτή επωνυμία της Θεάς του τοκετού απαντά και σε χαραγμένη σε βράχο επιγραφή στη Θήρα (IG XIII 3. 380). Κατά μήκος της βόρειας πλευράς του ναΐσκου σώζεται ανάλημμα σε ύψος 2,50 μ., που συγκρατεί τα χὼματα υπερκείμενου ανδήρου. Πάνω στο άνδηρο διατηρούντσι λείψανα κατασκευής σε σχήμα Γ, διαστάσεων 2,70 X 2,10 μ. Δυτικά του ναΐσκου υπάρχουν δωμάτια αμελούς κατασκευής των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων που ανήκουν πιθανώς σε ποιμένες. Η ανασκαφή έφερε μεταξύ άλλων στο φως ένα πλήθος πήλινων ειδωλίων κυρίως γυναικείων μορφών που φέρουν χοιρίδια στην αγκαλιά ή συγκρατούν υδρίες στο κεφάλι, ενώ ένα εικονίζει γυναίκα με βρέφος. Ορισμὲνα ειδώλια και προτομές είναι μεγάλου μεγέθους. Εντυπωσιακός είναι επίσης o αριθμός των ειδωλίων που εικονίζουν ζώα, κυρίως άλογα και ορισμένα βοοειδή. Πέντε τέλος επιγραφές χαραγμένες σε μικρού μεγέθους πεσσούς που αναφέρονται σε αναθέσεις γυναικών στην Ελεύθια έχουν έλθει κατά καιρούς στο φως σε διάφορες θέσεις στην περιοχή της αγοράς και του Ασκληπιείου της Μεσσήνης.

Αρχαία Μεσσήνη, ο ναός της Ειλειθυίας αναστηλωμένος.

Η θέση του ιερού ψηλά στην πλαγιά της Ιθώμης και η παρουσία του ενσωματωμένου εδράνου στο εσωτερικό του ναού αποτελούν ενδείξεις χθόνιας λατρείας που σχετίζονται με Θεότητα της φύσης, του ζωϊκοώ και του φυτικού κόσμου. Καθώς το ιερό γειτνιάζει με την κορυφή όπου βρίσκεται το ιερό του Δία Ιθωμάτα μπορεί να αναγνωρισθεί ως ναός της Ελεύθιας, ενώ τα υπερκείμενα αρχιτεκτονικά λείψανα σε σχήμα Γ ως o ιερός θάλαμος (το Μέγαρον) των Κουρητών, όπου γίνονταν προσφορές παντός είδους ζώων και λαμβάναν χώρα ολοκαυτώματα ανάλογα με εκείνα της Λαφρίας Αρτέμιδας στην Πατρα (Παυσανίας 4.31.8-9). Στο ιερό της Ελεύθιας, της Καλής Θεάς γινόνταν προσφορές επίτοκων ή αρτίτοκων γυναικών που απευθύνονταν και στους Κουρήτες, ως καλόβουλους δαίμονες, Θεότητες του τοκετού και των ετοιμόγεννων γυναικών, προστάτες ταυτόχρονα και των παιδιών. Οι Κουρήτες άλλωστε έσωσαν το βρέφος Δία κατά τον τοπικό μεσσηνιακό μύθο (αλλά και κατά τον σχετικό με τον κρητογενή Δία) κλέβοντας το, όταν αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει η Ρέα. Αυτοί το έφεραν στην Ιθώμη, όπου το έλουσαν με νερό της Κλεψύδρας οι Νύμφες Ιθώμη και Νέδα και ανέλαβαν στη συνέχεια την ανατροφή του. Η λατρευτική αυτή σχέση Ελειθυίος- Κουρήτων και Διός Ιθωμάτα συνηγορεί υπέρ της τοπογραφικής σχέσης τους. Επομένως η γειτνίαση του μικρού ιερού στην πλαγιά της Ιθώμης με εκείνο του Ιθωμάτα αποτελεί εκτός των άλλων ενισχυτικών στοιχείων πρόσθετο επιχείρημα ταυτισμού του με το ιερό Ελευθιος- Κουρήτων. Σε επιβεβαίωση της υπόστασης των Κουρήτων στη Μεσσήνη έρχεται η επιγραφή IGVI, 1445:

Ἐλευθίαι, Καλοίς· ὑπὲρ Λυκίας

Ἀθαναδᾶν

που ερμηνεύεται ως εξής: "ανάθημα των Αθηναδών στην Ειλείθυια και τους καλούς δαίμονες (=Κουρήτες) για λογαριασμό της γυναικός Λυκίος".
Καλή αποκολείται και η Θεά του τοκετού στην παραπάνω επιγραφή του Θηρύλου, τη χαραγμένη στο κρηπίδωμα.
Στην υψηλότερη κορυφή της Ιθώμης είναι χτισμένο το παλιό μοναστήρι του Βουρκάνου. Στην ίδια κορυφή μέσα και έξω από το μοναστήρι σώζονται θεμέλια από το ιερό του Δία Ιθωμάτα, που κατά την παράδοση ιδρύθηκε από τους πρώτους βασιλείς της χώρας Πολυκάονα και Μεσσήνη. Κατά την περίοδο της βοσιλείας του Αιπυτίδη Γλαύκου η λατρεία του Ιθωμάτα υιοθετήθηκε από τους Δωριείς κοτοίκους.
To χάλκινο πόδι αναθηματικού τρίποδα που βρέθηκε κοντά στο μοναστήρι δείχνει ότι η λατρεία του Ιθωμάτα ανάγεται στη γεωμετρική τουλάχιστον περίοδο. Κατά τον Παυσανία (4.31.2), τα παλιά χρόνια οργάνωναν και αγώνα μουσικής, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από τους στίχους του Ευμήλου, ποιητή του -6ου αιώνα, που αποτελούν μαρτυρία ύπαρξης και λειτουργίας του ιερού και κατά τον -6ο αι., πολύ πριν από την ίδρυση της Μεσσήνης το -369, σε σχέση φυσικά με πόλισμα που είχε συνέχεια ζωής απο τον -8ο αι. ως τον -4ο αιώνα και ονομαζόταν Ιθώμη όπως το όρος.
To απεικονιζόμενο σε νομίσματα της Μεσσήνης άγαλμα του Διός με κεραυνό στο δεξί χέρι και αετό στο προτεταμένο αριστερό αποδίδει τη μορφή του Ιθωμάτα. O Παυσανίας τον παρουσιάζει ως "Θεϊκό Παιδί", που ανατράφηκε από τις νύμφες Νέδα και Ιθώμη, όπως ανάλογα μαρτυρείται για τον κρητογενή Δία- παίδα και τον Δία του Αιγίου. O Ενιαύσιος, επώνυμος του έτους, ιερέας του Δία στη Μεσσήνη φύλαγε στο σπίτι του το άγαλμα του Δία- παιδιού.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι o τύπος του κεραυνοβολούντος Διός αποτελούσε το λατρευτικό άγαλμα, ενώ ένα μικρότερου μεγέθους που εικόνιζε τον Δία- παιδί που είχε φιλοτεχνήσει ο Αγελάδας (τέλος -6ου, αρχές -5ου αιώνα) για τους Μεσσήνιους της Ναυπάκτου, μεταφέρθηκε στο ιερό από τους επαναπατρισμένους Μεσσηνίους το -369. To ίδιο συνέβη, όπως σημειώσαμε, με τη λατρεία της Λαφρίας, που μεταφυτεύθηκε στη Μεσσήνη από την Καλυδώνα.
O Μεσσήνιος στρατηγός και θρυλικός ήρωας του δεύτερου μεσσηνιακού πολέμου Αριστομένης θυσίασε κατά την παράδοση στον Ιθωμάτα Δία τριακόσιους αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων και τον βασιλιά των Λακεδαιμονίων Θεόπομπο ως "ἱερείον εὐγενές" (Κλήμης, Προτρεπτικός 36Ρ). Η ανθρωποθυσία αυτή φέρνει στο νου ανάλογες θυσίες, που γίνονταν για τον Λύκαια Δία. Προς τιμήν του Ιθωμάτα τελούνταν και αγώνες, τα Ιθωμαία, των οποίων την οργάνωση αναλάμβαναν αγωνοθέτες. Χώρος τέλεσής τους ήταν το Στάδιο. Στη λατρευτική και τοπογραφική σχέση του ιερού του Διός Ιθωμάτου και εκείνου της Ειλειθυίας και των Κουρητών αναφερθήκαμε παραπάνω.

Ἀκουσέ με, ω πολυσέβαστη θεά, που έχεις πολλά ονόματα, 
και που είσαι βοηθός στα κοιλοπονήματα και με γλυκύτητα
προσβλέπεις στις λεχώνες, συ η σωτηρία των θηλυκών, που
μόνο εσύ αγαπάς τα παιδιά, και είσαι φιλόφρων, συ
επιταχύνεις τον τοκετό και προσέρχεσαι βοηθός των ανθρώπων
στις λύπες τους, ως Προθυραία.
Συ είσαι φύλαξ και ευπρόσιτος και
αγαπάς να τρέφεις ζώα, και σε όλους είσαι προσηνής.
Συ προστατεύεις τις οικίες όλων και χαίρεσαι στα συμπόσια.
Λύνεις τις ζώνες και είσαι αφανής, αλλά
όμως φαίνεσαι σε όλα τα έργα, και συμπάσχεις
για τα κοιλοπονήματα και χαίρεσαι, όταν o
τοκετός είναι εύκολος και γρήγορος
Eίσαι η Ειλείθυια, που
λύεις τους πόνους, σε φοβερές ανάγκες. Διότι
μόνον εσένα Προσκαλούν οι λεχώνες για ανακούφιση της ψυχής τους. 
Διότι εσύ κάνεις να λησμονήσουν τις στεναχώριες
από τους τοκετούς. 
Ω Ὰρτεμι Ειλείθυια και σεβαστή Προθυραία,
ακουσέ μέ μακάρια, και δίδε απογόνους και να είσαι βοηθός, και να
διασώζεις καθώς εκ φύσεως εγεννήθης
και είσαι πάντοτε η σωτηρία όλων. 

Ορφικός ύμνος Προθυραίας 2.
Θυμίαμα στύρακα