Ιερό Νομίου Πανός: Ανασκαφή Κουρουνιώτη 1902

 Είς απόστασιν μιάς ώρας προς ΝΔ της ιεράς κορυφής του Λυκαίου όρους επί της αποτόμου κλιτύος μιας των χαμηλότερων κορυφών της μακράς οροσειράς της ΝΔ Αρκαδίας, η οποία αποτελείται εκ του Λυκαίου όρους και των Νομίων ορέων, χωρίς να είνε εύκολον να ορισθή σήμερον διά των σωζόμενων μαρτυριών των αρχαίων συγγραφέων, μέχρι που της οροσειράς ταύτης ίσχυεν εκάτερον των ονομάτων τούτων, κείται το ιερόν του Πανός, της περιοχής του οποίου μέγα μέρος ανέσκαψε δι ' εμού εφέτος η Αρχαιολογική εταιρεία.
 Καλυφθέν συν τω χρόνω υπό πυκνού δάσους και δυσπρόσιτον ένεκα των περιβαλλουσών αυτό άγριων χαραδρών, εν αίς σχηματίζονται αι πρώται πηγαί της Νέδας, θα έμενε το ιερόν αφανές, αν μή εδίδετο τυχαία όλως αφορμή προς ανακάλυψίν του.
 Ημίσειαν ώραν απ΄ αυτού απέχει το χωρίον Μπέρεκλα της Ανδριτσαίνης τούτου οι κάτοικοι θέλοντες να ανοικοδομήσωσι μικράν κατεστραμμένην Εκκλησίαν, τιμωμένην επ' ονόματι του Αϊστρατήγου, η οποία είχε κτισθή προ αιώνων επί των ερειπίων του αρχαίου ιερού, έσκαψαν ολίγον προς ανακαίνισιν των θεμελίων ταύτης και ανεύρον τρία χαλκά αγαλμάτια, τα οποία δια μεσολαβήσεως του εξ Ανδριτσαίνης Ιατρού Γ. Παπαδημητρίου κατεσχέθησαν και απεστάλησαν εις το υπουργείον των Εκκλησιαστικών, όθεν κατετέθησαν εις το Εθνικόν Μουσείον.
 Συνεπείς της ανευρέσεως των αγαλματίων τούτων και εκθέσεώς μου μετ' επίσκεψιν του χωρίου απεφασίσθη η κατ' εκείνο το μέρος ανασκαφή. Η ανασκαφή εγένετο επί της περιοχής της εκκλησίας και εν μέρει επί των συνορευόντων κτημάτων των εκ Μπέρεκλα I. Βεργή και Κ. Καψή, εβεβαιώθη δε δια ταύτης η ύπαρξις ναού του Πανός κατ' εκείνο το μέρος και απεκαλύφθησαν λείψανα οικοδομήματος, τα όποια είνε πιθανώτατα λείψανα αυτού του ναού, χωρίς όμως να γείνη δυνατόν να βεβαιωθή τι περί της μορφής και του τρόπου της οικοδομής τούτου.

 Απεκαλύφθη έν πρώτοις κατά το δυτικόν μέρος μακρός τοίχος λίαν κακώς εκτισμένος δια μικρών ακατέργαστων λίθων, ο οποίος θα εχρησίμευεν ως ανάλημμα δια το επίπεδον του ναού, και ολίγα μέτρα μακράν τούτου ευρέθησαν τα θεμέλια καλλίτερον εκτισμένου οικοδομήματος, το οποίον θα είνε ο ναός, όστις είχε κατά ταύτα ουχί πολύ μεγάλας διαστάσεις.
Έξ αρχιτεκτονικών τεμαχίων εσώζοντο μόνον ολίγοι σπόνδυλοι μικρών δωρικών και ιωνικών κιόνων έκ μαρμάρου και τιτανόλιθοι τίνες μεγάλοι έκ των τοίχων του σηκού άνευ ίχνους συνδέσμων.
 Εις την παντελή σχεδόν καταστροφήν του ιερού συνετέλεσεν η χρησιμοποίησις του χώρου αυτού ως χριστιανικού νεκροταφείου κατά τους χρόνους της Φραγκικής εν Πελοποννήσω κυριαρχίας, διότι εις εκατοντάδα ανέρχονται οι ανευρεθέντες χριστιανικοί τάφοι κατά την ανασκαφήν, ήσαν δ' ούτοι πάντες επ' αυτού του αρχαίου εδάφους και εντός του οικοδομήματος τεθειμένοι.

Την έλλειψιν των αρχιτεκτονικών μνημείων αντικατέστησαν οπωσούν τα ευρήματα χαλκών αγαλματίων και πήλινων καλλιτεχνημάτων.
Προ πάντων παρά το ανάλημμα το έδαφος απετελείτο εις μεγάλην απόστασιν εξ υπολειμμάτων ισχυράς πυράς, τα οποία πιθανώτατα ήσαν τα υπολείμματα των καιομένων πυρών κατά τας προσφοράς των θυσιών. Εντός του κεκαυμένου τούτου μέρους ευρέθησαν πολλά μικρά χαλκά αγαλμάτια, των οποίων τινά είνε αληθή αριστουργήματα της πλαστικής τέχνης του τέλους του -6ου αιώνος.
 Εν τούτων παριστά θεόν, πιθανώς τον Απόλλωνα, φέροντα ακτινωτόν στέφανον και κρατούντα διά της μιας χειρός αλέκτορα, τα δε λοιπά χωρικούς Αρκάδας τον συνήθη αυτοίς ιματισμών περιβεβλημένους και εκτελούντας έργα αρμόζοντα εις ιερόν.
Και των πήλινων ολίγα παριστώσι θεούς ή Σειληνούς, τα δ' άλλα ομοίως χωρικούς.
Πάντα τα έργα ταύτα είνε του -6ου και -5ου αιώνος, έργα δε ωρισμένως νεώτερα του -4ου αιώνος δεν ευρέθησαν.

Δεξιά: Αναθεματικό αγαλματίδιο που αναπαριστά βοσκό που προσφέρει αμνό στο Ιερό με την επιγραφή "Αινείας ανέθηκε"

Ιερό Πανός: Αριστερά χάλκινα ελάσματα με ανθρώπινες μορφές και δεξιά χάλκινα αναθεματικά αγαλματίδια

 Το όνομα του θεού, όστις είχε το ιερόν εβεβαιώθη εκ μιας επιγραφής επί μικρού λίθινου βάθρου, έφ' ού αναγινώσκεται ΠΑΝΟΣ και εξ ενός οστράκου, έφ' ου είνε εγκεχαραγμένη η ανάθεσις ΤΟΙ ΠΑΟΝΙ, όπερ είνε ο αρχικός τύπος του Πανός και ίσως τοπική αυτού ονομασία κατ΄ εκείνο το μέρος.
Του ιερού χώρου ανέσκαψα το ήμισυ περίπου, αλλά μικραί δοκιμαί επί των παρακειμένων κτημάτων μ' έπεισαν, ότι έτερον σπουδαίον οικοδόμημα δεν κρύπτεται πλέον εντός του μη ανασκαφέντος χώρου, δεν είνε όμως απίθανον να καλύπτωνται βάθρα ή άλλα μικρά αναθηματικά κτίρια.
Παρά την χριστιανικήν Εκκλησίαν ευρέθη τοίχος κτισθείς πιθανώς συγχρόνως προς ταύτην εκ βάθρων αρχαίων χαλκών αγαλμάτων, η ύπαρξις των οποίων μαρτυρεί περί της σπουδαιότητος του ιερού.

Ιερό Πανός, αφιερώματα των πιστών: Από αριστερά πιστός μεταφέρει ζώο προς θυσία, στεφανωμένος νέος μεταφέρει κόκορα, πιστοί με μακρούς χιτώνες και μυτερά καπέλα, πίλους. Χρονολόγηση -550 έως -500.

 Εκατόν περίπου μέτρα μακράν του ιερού προς Β. τούτου απεκαλύφθη εντός του κτήματος του Κ. Καψή εν τετράγωνον δωμάτιον καλώς εκ μεγάλων λίθων εκτισμένον. Τούτου οι τοίχοι σώζονται μέχρις ύψος 2μ., διάφορα δε μαρτύρια πείθουσιν, ότι το δωμάτιον εχρησίμευεν ως δεξαμενή. Όμοιας δεξαμενής λείψανα ευρίσκονται και κατά το νότιον μέρος εκτός του ιερού.
 Το χωρίον επί του οποίου κείται το ανασκαφέν ιερόν, ευρίσκεται 1 ώραν περίπου μακράν της κορυφής του Λυκαίου όρους, του σημερινού Αγ. Ελιά των Καρυών, και απέχει κατά το διπλάσιον περίπου από της κορυφής του Τετραζίου, όπερ ταυτίζεται προς τα Νόμια όρη των αρχαίων, χωρίζεται δε και από των δύο κορυφών διά μεσολαβουσών μικροτέρων τοιούτων.
 Επειδή ως είπον και ανωτέρω η έκτασις του Λυκαίου όρους, δεν ορίζεται σαφώς υπό των αρχαίων όπως και η των Νομίων όρεων, πιστεύω ότι ο Παυσανίας ομιλών μετά την επίσκεψιν της Λυκοσούρας περί του κειμένου εν τοις Νομίοις όρεσιν χωρίου Μελπείας και του εν αυτώ ναού του Νομίου Πανός, είχεν υπ' όψει το υφ' ημών ανασκαφέν ιερόν.
Την ιδέαν μου ταύτην πιστεύω, ότι θα δυνηθώ να αναπτύζω καλλίτερον προσεχώς εν τη Αρχαιολογική Εφημερίδι.

Κρήνη στὸ χωριὸ Νέδα (Μπέρεκλα) Μεσσηνίας μὲ ἐντοιχισμένους δύο κίονες ἀπὸ τὸ ἱερὸ τοῦ Πανὸς.

Κ. ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ

20 Δ/βρίου 1902

Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρειάς 1902

Απόσπασμα του ημερολογίου της ανασκαφής του Ιερού από τον Κουρουνιώτη