Αναθηματική επιγραφή Απόλλωνος Κορύθου

Αναθηματική επιγραφή Απόλλωνος Κορύθου

Πεσσόσχημη στήλη σπασμένη κάτω και αριστερά. Η άνω δεξιά γωνία είναι αποκεκρουμένη. Φέρει επίστεψη, στην αριστερή πλευρά της οποίας σώζει μέρος της αρχικής επιφανείας. Στο άνω μέρος της στήλης διακρίνεται τόρμος ελλειψοειδούς σχήματος στο κέντρο (βάθους 0.5μ., μήκους 0.7μ.) καθώς και τέσσερις άλλοι παράπλευροι τόρμοι με ίχνη από μολύβι για την στερέωση αναθήματος.
Βρέθηκε το 1916 στην ανασκαφή, την οποία διενήργησε ο Φρ. Βερσάκης στο ιερό του Απόλλωνος Κορύθου στον Άγιο Ανδρέα του Λογγά Μεσσηνίας. 
Φυλάσσεται στο Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Καλαμάτας με αρ. ευρ. 6770 1, 
Ύψος (σωζ.): 0.30μ., πάχ.: 0.115μ., πλ.: 0.25μ. ύψ, στέψης: 0.155μ., πλ. στέψης: 0.33μ., πάχ, στ.: 0.15μ. Ύψ. γραμ. 0.015μ.
Έκδ. Φρ. Βερσάκης, AΔ 2(1916) 115-117, άρ. 81. 
Πρβλ. Christina F. Dengate, The Sanctuaries of Apollo in the Peloponnesos, Chicago 1988, 182-191. M. Zunino, Hiera Messeniaka, Udine 1997, 168-179, σημ.118.

Αρχές του -5ου αι.

[Απ]όλλον[ι] 

[K]oρíθv[oι] 

[άν]έθεκε [κ]- 
[α]ί Fενυαλί- 
5 [oι] Θεαρίov

[καί] Πραξίας.

1, 2, 3/4, 4/5 ανέγν και συμπλ. Ματθ. 6 Διακουμάκου. II 1 [Απ]όλλων[ι] Βερσάκης. || 2 [K]ópuθα. Bερσάκ. || 4-5 [τάνδ]ɛ Ενυάλι/[vov] θεάριον Βερσάκ. Il 6 Πραξίας Βερσάκ.

Σχόλια

2 Κορίθν[οι]= Κορίθνωι. Την ύπαρξη του ιερού του Απόλλωνος Κορύθου στην Μεσσηνία γνωρίζουμε από τον Παυσανία (ΙV 34,7), ο οποίος παραδίδει την γραφή Κόρυνθον για το επίθετο του θεού. Η γραφή του επιθέτου όμως στις επιγραφές που βρέθηκαν στο εν λόγω ιερό εμφανίζει ποικιλομορφία: Κόριθνος στην παρούσα επιγραφή (-5ος αι.), Κόριθος (-2ος αι.), Κόρυθος2 (+2ος/3ος αι.) και Κόρυνθος3 (+2ος αι.).
Το επίθετο Κόρυθος παράγεται από την λ. κόρυς- κόρυθος= περικεφαλαία, όπως υποστήριξε ο Φρ. Βερσάκης. Η μορφή Κόριθνος (-νθος) όμως που παρέχει η σχολιαζόμενη επιγραφή επιβάλλει, όπως μου παρατήρησε ο Άγγελος Ματθαίου, επανεξέταση της ετυμολογικής σχέσεως των λ. Κόρυ(ν)θος, Κόριθνος4. 
Το επίθετο αποδίδει την πολεμική ιδιότητα του Απόλλωνα Κορύθου, η οποία βεβαιώνεται α) από την παρούσα επιγραφή, όπου ο Απόλλων συλλατρεύεται με τον Ενυάλιο, κατεξοχήν πολεμική θεότητα, που κυρίως ταυτίζεται με τον Άρη β) από το χάλκινο αγαλμάτιο οπλίτη, εύρημα χωρικού προ της ανασκαφής του ιερού, το οποίο σήμερα φυλάσσεται στο ΕΑΜ 147895 και γ) από την ανάθεση στο ιερό στυρακίων (βλ. AΔ2 (1916) 88-91, εικ.24, 25, 26, 28, 29).
Ίσως η ίδρυση της λατρείας του Κορύθου στην Μεσσηνία ερμηνεύεται από την πληροφορία του Παυσανία (ΙV34, 8) ότι οι κάτοικοι των αρχαίων Κολωνίδων, στην οποία ανήκε το ιερό του Κορύθου, δεν ήταν Μεσσήνιοι, αλλά τους έφερε από την Αττική ο Κόλαινος, τον οποίο οδήγησε στην αποικία το πουλι κόρυδος= κόρυθος= πτηνό με λοφίο, κορυδαλλός. 
Ακολουθώντας την πορεία του Παυσανία, η πιθανώτερη θέση της πόλεως των αρχαίων Κολωνίδων τοποθετείται μετά την αρχαία Κορώνη (σημερινό Πεταλίδι) και το ιερό του Κορύθου, στην περιοχή της σημερινής Νέας Κορώνης (τέως Καντιάνικα).

 
4 Σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες, ο πολεμικός Ενυάλιος λατρεύεται είτε μόνος του6 είτε συλλατρεύεται με τον θεό Άρη ή με την Ενυώ, πολεμική θεότητα και αυτή, την οποία ο μύθος παραδίδει άλλοτε ως αδελφή του θεού Άρη και άλλοτε ως κόρη του Ενυαλίου7. Η συλλατρεία του με τον Απόλλωνα στην Μεσσηνία μαρτυρείται για πρώτη φορά.

5 Ο Βερσάκης υποστήριξε ότι η λέξη θεάριον είναι αιτιατική πτώση του επιθέτου θεάριος= ο μαντεύων, ο προβλέπων, ενός από τα επίθετα του Απόλλωνος. Στην συνέχεια θεώρησε ότι η λατρεία του Απόλλωνος της Μεσσηνίας μεταφέρθηκε από την Τροιζήνα της Αργολίδας, όπου έχει ανασκαφεί αλλά και ταυτιστεί επιγραφικά ιερό αφιερωμένο στην λατρεία του Απόλλωνος Θεαρίου8. Κατά την γνώμη του ο Απόλλων του Λογγά λατρευόταν με δύο ιδιότητες, εκείνη του πολεμικού θεού, ερμηνεύοντας την λ. ενυαλι- του στίχ. 4 επίσης ως επιθετικό προσδιορισμό της λ. κόρυθα και εκείνη του θεραπευτή, στηριζόμενος στον Παυσανία (ΙV 34,7), ο οποίος αναφερόμενος στο ιερό παραδίδει την πληροφορία των εντοπίων ότι και νοσήματα ο θεός ιάται.

Το όνομα Θεαρίων είναι επιγραφικώς γνωστό κυρίως από την Αργολίδα9. 

5-6 Ο Θεαρίων και ο Πραξίας είναι οι αναθέτες στον Απόλλωνα Κόρυθο και τον Ενυάλιο. Κατά την αρχαϊκή εποχή συχνή είναι η χρήση του ανέθεκεν, του γ ενικού προσώπου αντί του γ πληθυντικού, όταν πρόκειται για δύο ή περισσότερους αναθέτες, IGΙ3 690: [Μ]νεσιάδες κεραμεύς με και Ανδοκίδες ανέθεκεν∙ IGI3, 690: [Λυσ]έας ανέθε[κε]ν και Αρισ[τίον- - -]. IGI3 832: [- -] ανέθε[κεν]/ και Φρύνε και Σμικ[ύθε]/ ταθεναίαι.

6 Ο Βερσάκης ανέγνωσε το όνομα Πραξίας, όνομα κοινό στην Πελοπόννησο και αλλού. Σήμερα στον λίθο δεν διακρίνεται το τελικό Σ.

Μαρία Διακουμάκου

1. Η παρουσα επιγραφή εντοπίστηκε πρόσφατα στο Μπενάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Καλαμάτας. Ευχαριστώ θερμά την προϊσταμένη της ΛH Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, κ. Ξένη Αραπογιάννη και το προσωπικό της Εφορείας, γιατί με προθυμία διευκόλυναν την μελέτη της επιγραφής. Ευχαριστώ επίσης τον Α. Π. Ματθαίου, ο οποίος διάβασε και συμπλήρωσε το κείμενο της επιγραφής. Τέλος, για την παρότρυνση και το ενδιαφέρον της ευχαριστώ την φίλη Ολγα Οικονομίδου.

2. B7. N. Valmin, Inscriptions de la Messénie, Lund 1928-1929, 39, αριθ 18
3. Φρ. Βερσάκης, Α.Δ 2(1916) 117, άρ. 82. 

4. O. H. Frisk, Griechisches Etymologisches Wörterbuch, I, Heidelberg 1973, 926, ήδη έχει επισημάνει την αβεβαιότητα περί την ετυμολόγηση του επιθέτου Κόρυ(ν)θος. Ο P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la Langue Grecque, I, Paris 1990, 569, θεωρεί ότι η μορφή Kóρυνθος, όπως και κάποιες άλλες, εμφανίζει ένα ένρινο προ του θ. Επίσης ότι ασφαλώς υπάρχει σαφής σχέση μεταξύ των λ. κόρυς, κόρυδος, κορύνη, κόρυμβος και περαιτέρω με το τοπωνύμιο Κόρινθος (βλ. και Frisk, όπ.π., όπου αναφέρει την άποψη του Chantraine). Η μορφή Κόριθνος της σχολιαζόμενης επιγραφής φαίνεται να ενισχύει την άποψη του Chantraine (Α.Π.Μ.)

5. Βερσάκης, όπ. π., σ. 106-109, άρ. 65, πίν. Α.

6. SEG XI 327 (Ολυμπία -7ος αι.): το ΕνυFαλίο ιαρά. IK Rhodische Peraia, 251 Α37 (Ρόδος, -440/420): εις στάλαν λιθίναν και καταθέμεν παρ τον βωμόν το Ενυαλίο.

7. SEG XXI 629.17. IG II2: 1072: ιερεύς Άρεως Ενυαλίου και Ενυούς και Διός Γελέοντος. Die Inschriften von Ephesos, Bonn 1980, 892: Διί, Αρεί, Ενυαλίω και Ανδρεία. IG XII 5, 913.13 (-2ος αι.). Διι Σωτήρι, Αθάναι Σωτήραι, Ενυώι, Ένυαλίωι, Νίκαι...

8. IGIV 748.755. Πρβλ. σχετ: Die Inschriften der Rhodischen Peraia (Theangela), Bonn 1991, 1και 7.

9. IGIV 729, IGIV1, 110. 111.